زمان و وێنە یێن شعرى د دەقێن پەخشانکیدا
رۆمانا "عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین" وەکو نموونە
د. عارف حیتۆ
زمان وەكو ئاویزەكێ دانوستاندنێ و د ئێكگەهشتنێ، پرۆسەیەكا جڤاكی یا گیاندارە و مینا هەر تشتەكێ گیاندار، وەرارەكا بەرەبەرەیی ب خۆڤە دبینیت، دگەل گوهۆرین و وەرارکرنا تێگەهێن كەلتۆری دهێتە گوهۆڕین و وەرارێ دکەت. ئەڤ ساخلەتێ پێڤەگرێدانێ و تێكرەس دگەل شێوازێ هزركرنێ، ناسنامەیەكا نەگۆرا نەتەوەیی و کەلتۆرى ددەتە مرۆڤی. لێ ئاخفتن چەوایەتییا بکارئینانا زمانییە ژ لایێ کەسەکیڤە. ئانكو ئاخفتن لایەنێ کەسۆکیێ رەفتارا گۆتنێیە و زمان رەفتارەکا جڤاکییە. ئاخفتن کار و چالاکییەکا کەسۆکییە و زمان دیاردەکا جڤاکى و تێگەهشتنا هەر تشتەکێ دیتى و بهیستییە. ب کورتى جوداهى یا دناڤبەرا زمانى و ئاخفتنێدا (مەژ و کەتوارە)، مەژێ تێرامانێ سەرەدەریێ دگەل زمانى دکەت و کەتوارێ مرۆڤى سەرەدەریێ دگەل ئاخفتنێ دکەت(١). زمان ب خوە ژى گەلەک شێوازێن گۆتن و دەربڕاندنێ ب خۆڤە دگریت، زمانێ شعرى ئێکە ژ وان شێوازێن جوانییەکێ ددەتە دەربڕینێ و خۆشییەکێ ددەتە وەرگرى یان بهیستەرى. زمانێ شعرى ب هەمى میناکێن لادانا خوەڤە، دەرکەفتنە ژ زمانێ هەچکوهەییێ پیڤەر، کو هندەک پێکهاتەیێن وێ دهەڵوەشینیت و ب شێوەیەکێ نوو دادڕێژیتەڤە کو کۆمەکا میناکێن ئیحایى و مەجازى پێڤە بن، ئانکو پەیڤان ژ دەلالەتێن وان یێن فەرهەنگى دەردئێخیت داکو ژ جەڤەنگ و میناکێن مەجازى پڕ بکەت. زمانێ شعرى بەرجەستەکرنا کیان و رەوشێن دەروونى یێن نڤیسەرییە، کۆمەکا تایبەتمەندییان هەنە مینا: نێزیکە ژ ژیانا مرۆڤى، هەردەم د نووکرنەکا بەردەوامدایە، خوەییە و دوورە ژ ڤەگێڕانێن راپۆرتکى(٢). بکارئینانا زمانێ شعرى دناڤ دەقێن پەخشانکیدا، تێکهەلکرنا زمانێ ڤەگێڕانێیە دگەل زمانێ شعرى پشتى کو هندەک ژ تایبەتمەندى یێن وێ یێن مینا مەجازێ و جەڤەنگان و خواستەیان و هەڤسەنگییا ریتم و ئاوازێن میوزیکا پەیڤان دکەتە دناڤ هەڤۆکێن ڤەگێڕاییدا، ئەڤە ژى جوانییەکا زێدەتر دهاڤێتە سەر دەقى کو پەیڤ و هەڤۆک ژ رامانێن خوە یێن فەرهەنگى دەردکەڤن و بەر ب کۆمەکا رامان و ئیحایى یێن ڤەشارڤە دفڕن(٣).
محسن قۆچانێ شاعر ژى، زمانەکێ شعرییێ مشت ژ جەڤەنگ و ئیحایێن هەمەجۆر د رۆمانا خوەدا بکارئینایە، هەم جوانییەکێ ددەتە دەقى و هەم خۆشییەکا زێدەبار ددەتە وەرگرى کو حەزا لێگەڕیان و ب سەرهەلبوونا ئیحایێن دەقى ل دەف پەیدا دکەت. هەر ژ دەستپێکا رۆمانێ و هەیا داوییا وێ، چ بۆیەر و دانانگەهێن ڤەگێڕانێ نینن ب زمانەکێ شعرى نەهاتبنە دەربڕاندن. زێدەبارى شعران و وێنە یێن شعرى یێن حزوورا خوە ل هەموو جهان هەیى، کراسەکێ ئیحایى و شعرى دکەتە بەر گۆتنێن سادە و رۆژانەیێن گوندییان ژى. کۆمەکا گۆتنێن مەزنان و پروڤێربێن گەلێرى بکار دئینیت کو کەشوهەوایەکێ گوندیکانى بکەتە بەر وان بۆیەرێن ب زمانێ شعرێ دەربڕاندى. ژبەرکو چ لاپەڕە یان چ پەرەگراف نینن، ئەڤ زمانە تێدا نەهاتبیتە بکارئینان، لەوا ئەم دێ ژ سێ لایەنانڤە سەرەدەریێ دگەل شعرییەتا ڤێ رۆمانا ب ناڤێ "عشق و ئەوێن ژ مژێ بووین" کەین.
لایەنێ ئێکێ ئاخفتنێن گوندییانە کو هندەک ئیحایێن دى یێن نەفەرهەنگى ب خوەڤە دگرن. ئانکو هندەک کریار و بۆیەر ب هندەک پەیڤ و بۆنەوەران دهێنە وەسفکرن کو تێگەهێ رامانەکا دى ژێ چێببیت. دبیت ئەڤە ژى هەر بکەڤنە د چوارچۆڤێ وێنەیێن شعریدا، لێ چونکو گوندى ب زمانێ ئاخفتنێ دەردبڕن و ب کەتوارێ ژیانا وان یا رۆژانەڤە هەڤبەندن، مە ب جوداهى سەرەدەرى دگەل کر. هندەک ژ نموونەیێن ڤان گۆتنان وەکو ئەڤێن ل خوارێنە:
- ئەڤ ساڵە ساڵەکا دویڤهەژینک بوو... بپ٤. دبیت گەلەک ژ مە نەزانن کو ساڵێن دویفهەژینک و سەرهەژینک هەنە، هەکو زڤستان زوو دهێت دبێژنێ ساڵا سەرهەژینک. ئوو دەمێ دبیتە بوهار و هێشتا سەرمایا توند و زڤستانیى بار نەکر بیت، دبێژنێ ساڵا دویفهەژینک.
- نەدزانى دێ چاوان کاکلێ ژ گویزا کویرى ئینن دەر... بپ٥. ئانکو نەدزانى چەوا ئاخفتنێ ژ دەڤى بکێشنە دەر، مەرەم پێ ئەوە کا دێ چەوا کەسەکێ کێم ئاخفتن پڕبێژ کەن.
- دەست و پێن وى ببوونە گولیەکا پەمبى... بپ٨. ئانکو دەست و پێن وى وەکو پەمبى سڤک ببوون.
- گورگۆى نە کەر د گاڕانێ بوو، نە شڤ د تراشێ بوو... بپ٣٥. ئانکو وى چ دناڤ چ را نەبوو.
- سەقایێ جەنگێ و سەقایێ باران و مژێ قاپ و قلیزانێ دگەل ئێک دکر... بپ٥١. ئانکو خوە ب سەرئێک دادا، یان پێکڤە هاتن.
- دەفتەرەک د کولوخێ خۆ دا ڤەکر بوو، تشت ل سەر دنڤیسین... بپ٦٤. ئانکو یێ نەخوێندەوار بوو، لێ ژبەر هشیارى و هشوبیرییا وى، بیردانکا وى مینا دەفتەرەکا تۆمارکرنێ بوو.
- هاڤینا د سەکەراتا مرنێ دا بوو، پاییزێ ل هنداڤ کەلەخێ وێ گەها خۆ گرتبوو... بپ٦٩. ئانکو بەربەرکێن دۆماهییا هاڤینێ بوو.
- پرسیار کربوونە رێزکا مێریا... بپ٦٩. ئانکو ئێک ل دویف ئێکێ دکرن.
- گۆتن ب کونا دەرزیکا گۆتنا دى ڤە کر... بپ٦٩. ئانکو گۆتن دانە دویف ئێک.
- چوکلەک د مەژیێ پۆڕێ دا چێببوو جلێن بیشۆفى پێڤە هاتبوونە هەلاویستن... بپ٧٥. ئانکو هەردەم ل سەر پۆڕێ بوو، ژ دلمرازى سەخبێرییا وى دکر.
- ڤی دیاردا ب مژ.. میخ ددەست و پێن من چوکلاندن... بپ٧٨. ئانکو ئەز هانددام و نەرەحەت دکرم هەتاکو تێ بگەهم و ب سەر هەل ببم.
- چاڤێن وى پشیک بوون ل نێچیرەکێ دگەڕیان... بپ١٠٧. ئانکو یێ چاڤبرسى بوو.
- دبن لحیڤێ ڤە گەرمێ تلیپندانێ دگەل کێلەکێن وێ دکر... بپ١٤٢. ئانکو نەدشیا بنڤیت، یان بێهنڤەدانەکا پشتى وەستیان و سەرمایەکا زۆر.
- ئەڤە جارا ئێکێیە ئەز دبینم خودێ د کولینێ را تشتى دهنێریت... بپ١٤٣. هەکو تشتەکێ ژێدەر نەدیار بۆ مرۆڤى دهێت یان مرۆڤى نەڤێت بێژیت کا کێ هنارتییە، دێ بێژن خودێ د کولینێ را یێ هنارتى.
- قەرەبالغا ل بەر دەرێ وان ب لیفکێ ئیسفەنجى هاتبوو مێتن... بپ١٥٠. ئانکو زوو ڤەڕەڤى.
- ئەو رساسێ ل چ دران شین نەبیت، د ئەزمانێ وى دا شین بوو... بپ١٥٦. ئانکو نەدئاخفت و کلپاتە ژێ نەدهات.
- کادى ل سەر بانى بنبڕ نەدبوو، تەنشتێن سۆپێ ژى هەر هزر د ساربوونێ دا نەدکر... بپ١٦٠. ئانکو سۆپێن وان هەر د هەلبوون و هێشتا نەنڤستینە.
ژبلى ڤان گۆتنێن عەفەوى یێن مینا وێنەیێن شعرى، هێڤێنێ هندەک گۆتنێن مەزنان ژى بکار ئیناینە کو خواندەڤانى دگەل خوە ببەتە دناڤ ژینگەها گوندیدا و شێوازێ گۆتنێ بهێتە پێش چاڤان: (هەر پەزەک دێ ب پێپکێ خۆڤە چیت... بپ٨). ئانکو هەر کەسەک دێ کارێ خوە کەت. (تڕێن پیرێ ل بەر کوچکێ پیرێ دباشن... بپ٢٢). ئانکو هەکو مرۆڤ د ماڵا خوەڤە، کەسەک چ ژ مرۆڤى نزانیت، دبیت ژى ئیحایەکا مایتێنەکرنێ بدەت. جارنا ژى گۆتنێن مەزنان ب راستەوخۆیى بکارئیناینە کو سوحبەتێن گوندییان پێ بدۆمینیت: هەکو سالحێ کونبەفرێ دبێژتە زارۆکێن خوە (نانێ خۆ بخۆ ب ئاڤێ منەتا خەلکى پاڤێ...) پاشى کابانیا وى لێ ڤەدگەڕینیت (ئەرێ بابۆ.. ل هیڤیا دەرا خولیا سەرا... بپ٦٤). تۆنا دەنگێ وان و کارڤەدانا هەلچوونێن ل سەر دێمێ وان مینا نواندنەکا فلمێن سینەمایى دهێتە پێش چاڤێن وەرگرى. هەڵبەت، گەلەک گۆتنێن دى یێن مەزنان هاتینە بکارئینان، لێ هەروەکو نموونە مە ئەڤ گۆتنێن ژێگۆتى هەلبژارتن. مشە جاران هندەک وێنەیێن وەسفکرنا کریار و رەفتاران ژ عەقلێ عەفەوییێ گوندییان دەردکەڤن ب هەمان هێزا وێنەیێن شعرى یێن ئافرندەنە، لەوا مە ئەڤ جۆرێ وێنەیان ژ وێنەیێن شعرى یێن ئافرەندەیى جوداکرن. لێ هەژى ئاماژەدانێیە کو ئەڤ جۆرێ وێنەیان دچنە د چوارچۆڤێ وێنە یێن دەستپێکى (فیترى)دا هەروەکو ڤەکۆلەرێ عەرەب نەعیمێ یافى بۆچووى. ئەو ددەتە خویاکرن کو وێنەیێن فیترى کۆمەکا وێنەیێن سروشتێ گەلەنپەرییا سەربۆرا درەوونینە، ژ ماڵبچویکێ نەهۆشییا کۆمێ ژ دایک دبن و دناڤ ماڵبچویکێ هۆش و ئاگەها کەسۆکیدا وەرارێ دکەن، پاشى دهێنە چێکرن و ئافراندن و ب تەرزەکێ وێنەیێن هونەرى دهێنە هەژمارتن(٤).
لایەنێ دووێ وێنەیێن شعرینە. وێنەیێ شعرى (هونەرى) ئاڵاڤەکێ گرنگێ شاعرى یان نڤیسەرێ چیرۆکێیە کو هەست و دیتن و هەلچوونێن خوە پێ دەرببڕیت، ئانکو دەبڕینەکا راستگۆیانەیا کووراتییا شاعرییە. وێنەیێ شعرى ئەو پێکهاتەیێ زمانەڤانیێ تایبەتە رامانێ ب شێوەیەکێ چێکرى دادڕێژیت کو شێوازێن گۆتنێ بەر ب ئیحایێڤە ببەت و بکەتە وێنەیەکێ دەربڕاندییێ دیتیى. جوانى و هێزدارییا وێنەى ب شێوازێ دەربڕینا ویڤە هەڤبەندە، نە ب چییاتییا ویڤە کو رامانێن نەدیتى بەرهەست دکەت و حزوورەکێ بدەتە هزرەکا نەدیار(٥). هەڵبەت د ڤێ نڤیسینێدا، ئەم ناچینە دناڤ کووراتییا بابەتێ چییاتى و شێوازێ وێنەیاندا، چونکو مەرەما مە بەرچاڤکرنا بکارئینانا هندەک وێنەیێن شعرییە دناڤ ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژادا. نڤیسەرى ب مەرەم یان ژى ب خوەنەویستى ڤەگێڕانێن بۆیەران ب هەگبەیەکا مشتى وێنەیێن شعرى بارکرینە و جوانى و بهایەکێ زێدەبار ل سەر رۆمانێ زێدەکرییە. ل ڤێرە دێ ئاماژە ب هندەک وێنەیێن بکارئینایى دەین، یێ پشتراستم ئەگەر هوورتر پێدا بچینەڤە، دێ هندەک وێنەیێن دى ژى تێدا بینین:
- شلۆڤێ یا خۆ داقوتاى و بێهنا خۆ ڤەددەت... بپ٤.
- گوهێن لەعلێ رێکخستۆکەکا راداران بوو... بپ٥.
- هەردەم مستەکا رۆندکان ب دەرى وەردکر... بپ٧.
- گوڕى یا خۆ د ساپیتکێن ئاسمانى وەردکەت... بپ١٩.
- خەوێ رێکا چاڤێن پۆڕێ وندا کر بوو... بپ١٩.
- هەروەکو تڕاش دەواتینە و هەر تراشێ رەشیشەکا گولاڤێ یا ل خۆ کرى... بپ٢١.
- نە لێڤ و لمتۆرێن راستیێ ماچى دکرن، نەژى خۆ ل بەر زڤریا دەمى دگرت... بپ٣٧.
- دا پرتێن شەڤێ بدەتە بەر کاشۆیان... بپ٤١.
- ئاڤا شیفکان سترانێن خاترخواستنێ دگۆتن... بپ٥٠.
- عەور وەکو کویچکێن سا رادهێلنە ئێک... بپ٥١.
- مژێ گەردەنا چیاى ئازا نەکر بوو... بپ٥١.
- نیسکەکا رۆن دەرێ ریڤیکێن وان قوتا... بپ٥٢.
- رۆژان رۆژ دخەندقاندن... بپ٥٧.
- ب تلیان پرچێ وێ دئالیست... بپ٥٨.
- چاڤێن وێ مینا گوڕان کەر ژ لەشێ وێ ڤەدکرن... بپ٧٩.
- داران رەنگ بۆ بەلگێن خۆ ژ دارێن دى قەر دکرن... بپ٨٤.
- ئەوران بەهى دانا بوو... بپ٨٧.
- دلۆپان دەڤێ خۆ ڤەکر و نەگرتەڤە... بپ٨٧.
- بۆتکێن بانان خۆ دگڤاشتن... بپ٨٧.
- چاڤێن بیشۆفى تێشکێن پشیکێ بوون ب دویف زهێ ڤە... بپ٩٣.
- تژى لەوەندى یێن خۆ گرنژین کرن... بپ١٠٨.
- پیالە ددەستێ وێدا بۆ تەرم... بپ١١١.
- ژ نوى رۆژێ کەزیکێن ئاخێ د ڤەهاندن... بپ١١٩.
- بەفرێ جوخینا خوە دا باى... بپ١٣٩.
- کونێن ئاسمانى د مسمت بوون... بپ١٥٨.
ئەڤ وێنەیێن ژێگرتى و گەلەکێن دى، پشکەکن ژ بابەت و ناڤەرۆکا بۆیەران، نڤیسەرى دیتنێن خوە یێن دناڤ رووداناندا پێ ئاڤزکرینە، نە دویڤەلانک و خەملێنەرێن روودانانن. ئەڤە ژى ساخلەتەکە ژ ساخلەتێن وێنەیێ هونەرى دناڤ شعرا هەڤچەرخدا. ئەگەر کلاسیزم و شعرا شۆپپارێز وێنە وەکو خەملاندنەکا زەخرەفەیى بکارئینا بیت، رۆمانتیکییان ژى ژبۆ رەنگکرنا دلینیێ و کاریگەرى یێن هەلچوونێن کەسۆکى بکار ئینا بیت، شاعرێن هەڤچەرخ وەکو پشکەکا تێکرەس و تەمامکەرا ئاڤاهیێ بەرهەمى بکار دئینن، ئەڤجا ئەڤ جۆرە وێنە یێن د شعرا نوودا، سەربۆران و دیتنان ب هەمى گرچنییا خوەیا هەییڤە، یان ئەوا دێ هەبیت ژى، هەلدگرن و پێکڤە یان تێکدا دهێنە ئاڤاکرن(٦). ل ڤێرە ژى، شاعرێ هەڤچەرخ و یەک ژ دامەزرێنەرێ گروپا (نووکرن هەروهەر)، ڤان وێنەیێن ژێگۆتى ب نژاندنا دەقیڤە دکەت و دکەتە پشکێن نەڤەدەر ژ ناڤەرۆک و رێڕەوا روودانێن ڤەگێڕایى. ئەڤە ژى بوویە ئەگەرێ وێ چەندێ کو سەربۆرەکا بەرفرەهتر و کاملانتر بهێلیتە دناڤ کووراتییا وەرگریدا.
لایەنێ سیێ ژى شعرە. گەلەک جاران رۆماننڤیس، ب نەمازەیى ژى رۆماننڤیسێن شاعر، هندەک پارچە شعران دکەنە دناڤ ڤەگێڕانێن بۆیەراندا کو چەندین مەرەمان ب خوەڤە دگریت. دبیت نیشادانا شیانێن شاعرییێ بن یان نڤیسەر دبنەرەتدا شاعر بوو بیت و حەز دکەت هندەک شعرێن خوە بکەتە دناڤ رۆمانێدا، هەروەکو گەلەک سترانبێژێن ئەکتەر، سترانێن خوە د چوارچۆڤێ فلمەکى یان شانۆگەرییەکێدا پێشکێش دکەن. دبیت کاراکتەرەکێ چیرۆکێ شاعر بیت و ژ زاردەڤێ وى شعر هاتبنە دناڤ رۆمانێدا. دبیت وەرگرتنا دەقەکێ شعرى بیت کو بۆیەرەکێ رۆمانێ پێ خوەشتر و جوانتر لێ بهێت، یان ژى مینا میناکەکێ زەخرەفەیى بیت تنێ ژبۆ خەملاندنێ ئینابیتە دناڤ ڤەگێڕانێدا... هتد. لێ سەرەراى هندێ کو نڤیسەر د هەمى ژیانا خوەدا شاعر بوویە و نهۆ ژى هەر شاعرە، چ ژ ڤان مگرتى یێن بۆرى بکار نەئیناینە، ژبلى دووسێ شیعارێن تەییسۆکێن رەوتێن گوهۆڕینێ (کو دبنەرەتدا نە شعرن!) چ شعر وەکو میناک و خەملاندن و ئاماژەپێدان نەکرینە دناڤ بۆیەراندا. ئەوا ژێ دهێتە دیتن، هندەک پەرەگرافێن ڤەگێڕانێ، بێى حەمدى وى ب میناکێن شعرى هاتینە داڕشتن. ئەم دشێین ڤان پارچە شعرێن کورتێن ڤەوژارتى ب هندەک شعرێن عەفەوى یێن سەربۆرا شاعرەکێ ب ناڤودەنگ بهەژمێرین کو خۆشییەکا زێدەبار ل سەر خواندنا رۆمانێ زێدە دکەت.
هەژى گۆتنێیە کو خۆشیا هونەرى هەستپێکرنەکا نافخۆییە و چ کریارێن پێشچاڤ و ئەنجامدایى بۆ نینن، وەرگر ب ئاشۆپکرنێ تەصەورا بۆیەرێن دەربڕاندى دکەت و ل سەر هەستپێکرنا خوەیا ئاشۆپى رادوەستێت، تێڕامانا شێواز و ئەنجامێن وێ دکەت، هزرێ تێدا دکەت و هەڤسارێ ئاشۆپا خوەیا بارکرى ل دویڤ بەرددەت. ئەڤ جۆرە خۆشییە، هاریکارییا وەرگرى دکەت کو هەلچوونێن خوە رێکبێخیت و د رێرەوا هاژۆتنا روودانان بگەهیت. ئانکو سەربۆرا خوەیا درککرنێ و هزرکرنێ ژى دهاڤێتە سەر کارڤەدانێن دلینیێ و رەفتارێ. ژ لایەکێ دیڤە ژى، خۆشییا لێگەریان و ب سەرهەلبوونێ بیاڤەکێ دییێ خۆشیێیە ل سەر زێدە دبیت، چونکو وەرگر وەسا هزر دکەت ئەوە یێ دئاخڤیت و هەستێن وینە ب هەلچوونا بۆیەرانڤە گەرم دبن(٧). ئوو هەکو وەرگر تەلیسمێن وێنەیان ڤەدکەت و ب سەر ڤەڕێژا جەڤەنکان هەلدبیت، دێ هەست ب پشکدارییا داهێنانێ کەت. هەردەمێ وەرگر خوە دناڤ بەرهەمێ نڤیسەریدا دبینیت کو یێ دەربڕینێ ژ هەست و بۆچوونێن وى دکەت، یان ئەوە ب سەر کلیلێن ڤەکرنا دەرگەهێن گرتى هەلبووى، هینگى بەرهەم دێ نەمر بیت. ئەڤجا هەر رڤێشتەک دێ ل گورەى رەوشا خوە یا دەروونجڤاکى خوینیت و دێ ل ڤەکرنا هندەک تەلیسمێن دى یێن نەڤەکرى گەڕیێت.
دەمێ ڤان دەربڕینێن شعرى یێن ل خوارێ ژ لەشێ رۆمانێ دهێنە ڤەکرن و ژ دەرڤەى بۆیەران بهێنە خواندن، دێ مینا هندەک کوپلە شعرى یێن خوەسەر هێنە دیتن، هەرچەندە گەلەک کوپلە یێن دى ژى تێدا هەنە، یان ئەگەر رەخنەگرەکێ هووربین رۆمانێ ب هەمیڤە هەڵوەشینیت و ب شێوەیەکێ شعرى داڕێژیتەڤە، نەدوورە رۆمانە شعرەک ژێ پەیدا ببیت. لێ ئەم دێ ڤى ئەرکى بۆ شاعرەکێ رڤێشتێ بهێت هێلین و دێ ڤان چەند کوپلە شعرێن کورت دانینە بەرچاڤێن خواندەڤانێن شعر و رۆمانێ.
رۆژ ببوونە کویسەلە، لەشێ وى دکێلا
ئەڤ رۆژە رویڤى بوون، کەتبوون تەلهێ
نەدڤەڕسیان... بپ٧
*
رۆناهیەکا تەمبەل
خیرەت ناکەت
قۆلاچێن ژوورێ تژى کەت... بپ٩
*
ساڵ وەکو ماسیا، دحلیلەنە
ب دەستان ناهێن گرتن
ژ دەستێن مرۆڤى دڤەڕسن و باز ددەن!... بپ١٦
*
د بەر مەنجەلێ را..
رۆندکێن وێ د وەریان و ب پەلان دکەتن،
کزێن ژێ دهات و دبوونە هەلم... بپ٢٨
*
هەى ستوهێ تە بشکێت شەڤێ
تو چەندا درێژ بووى،
تە چەوا دلدا کو تەنشتا دوو عاشقان
تەزى بهێلى... بپ٤١
*
هەوار و قێژیان گوھ ل ئاسمانى کون دکرن
ل بەر قادیا و هێلینا تەیرى دەنگڤەددا و
ب سەر بەهیداران دا ڤەدگەڕى... بپ٤٩
*
مستەکا کێچا ب بن کەفشێ وێ وەرکر بوو
دەستێ وێ دانا بوو سەر دلى
ترسێ کوریشکێن کراسێ وێ بەرنەددان
کابویسان...
سرا ل پشت مژیلانکێن وێ ڤەدا بوو... بپ٥٧
*
زڕێنا پیربوونا بەروەخت
دگەهێن وى دا.. دەنگڤەددەت و
ئێشان ئێشانێ دکێشیت... بپ٥٩
*
هەتاڤێ ب دلێ خۆ پیاسە دکرن
ئاسمان چادرەکا شینا مەزن بوو
جارجار وەکو پشیکان و گولۆلکا بەندکى
باى تەپ ل بەلگێن داران ددان و
یارى پێ دکرن... بپ٦٣
*
ژ بوهارێ تنێ ناڤە بۆ ماى
ل ناڤ کولانان د چەوریت، خۆ دگەڤزینیت
هەر بانگ ددەت، هێشتا یا مایم... بپ٦٨
*
هزرکرنێ و بێدەنگیێ تلیپندانێ دگەل ئێک دکرن
خەمێن گران ڤەشارتکانێ د هەمى قۆلاچان ڤەکرن
هەمى گاڤا خەم و ژان ب هەڤڕا
دگەهان چینگێ... بپ١٠١
*
زڤستانێ دەستپێکر
ئاسمانى تژى دەڤێ خۆ پاتۆرێن بەفرێ کرن
تف دکرە ب سەروچاڤێن گوندیڤە... بپ١٣٩
*
د ڤان هەرسێ لایەنێن بۆریدا، مە کۆمەکا گۆتن و وێنەیێن شعرى و شعر ژ ڤەگێڕانا بۆیەرێن رۆمانەکا ب زمانێ شعریى هاتییە نڤیسین ڤەوژارتن کو ڤەڕێژا سەربۆرا نڤیسەرەکێ شاعرە. ئوو چونکو ئەڤ وێنەیە ژ فەرهەنگ و پارزینکێ شعرییێ نڤیسەرى ژ دایکبووینە، لەوا مە ب بایوگرافییا شعرییێ ب ناڤکر. ڤێ بایوگرافییا شعرى خۆشییەکا زێدەبار هاڤێتییە سەر رۆمانێ و بهایێ وێیێ هونەرى پتر لێ کرییە. د پڕانییا جاراندا خواندنا شعرێ، یان هەر بەرهەمەکێ دى یێ وێژەیى و ئافرەندەیى، ژبۆ وەرگرتنا چێژ و خۆشیێ دهێتە خواندن، نە ژبۆ وەرگرتنا مفایەکێ زانستى یان فەلسەفى. ئەو مفایێن زانستى و فەلسەفى و دیرۆکى یێن نڤیسەرى دڤێت بگەهینیت، پشتى چێژ وەرگرتنا ژ خواندنێ دهێنە وەرگرتن. لەوا دشێین بێژین ئەڤ شعرێن دناڤ ڤێ رۆمانێدا بۆیەرێن وێ خۆشتر لێ کرینە و پاشى ژ ئەنجامێ وێ خۆشیێ، مفایێن ئەپستمى وەکو ڤەرێژەکا تێهزرین و تەصەورکرنێ و پرۆسەیا ب سەرهەلبوونێ ژێ دەردکەڤن.
دبیت ئەڤە خواندنا شاعرەکى بیت، لێ نەدوورە خواندەڤانەکێ نەشاعر بخوینیت و هەمان چێژێ ژێ وەرنەگریت! نەدوورە ژى هندەک پسپۆرێن بیاڤێ نڤیسینا چیرۆک و رۆمانان ب رۆمان نەبینن، لێ نڤیسەرى ناڤێ رۆمانێ دانایە سەر و ب تەکنیکێن رۆمانێ سەرەدەرى دگەل کۆمەکا بیرەهى یێن جهدەمەکێ دیارکرى کرییە کو دەڤەرا بامەرنێیە د سەردەمەکێ دیارکریدا. لەوا مە ژى سەرەدەرییا رۆمانێ ل گەل کر و ل بەر رۆناهییا تیۆرییا سایکوسوشیالا وێژەیى چووینە دناڤ دەهلیز و قولاچکێن بۆیەراندا. هیڤیدارم من شیا بیت بەرچاڤڕۆهنییەکێ بۆ خواندەڤانێن ڤى دەقى پێشکێش بکەم.
پەراوێز:
(١) ژبۆ پتر پێزانینان ل سەر تێگەھ و وەرارا زمانى سەحکە: عارف حیتۆ (٢٠٢٠). هزرێن گەڕیدە: زمانێ مە.. ناسناما مەیە، بپ٣١٩- ٣٦٢.
(٢) فرح عبدالغني (2021). مفهوم اللغة الشعرية. مقالة من موقع: (https://www.mawdoo3.com).
(٣) حنين معالي (2019). مفهوم اللغة الشعرية. مقالة من موقع: (https://www.sotor.com).
(٤) نعیم الیافي (٢٠٠٨). تطور الصورة الفنية في الشعر العربي المعاصر: ص٢٧١-٢٧٩.
(٥) بشرى موسى صالح (1994). الصورة الشعرية. منشورات المركز الثقافي العربي- بيروت.
(٦) ژبۆ پتر پێزانینێن ل سەر جۆر و جوداهییا وەزیفەیا وێنەیێ هونەرى، سەحکە: نعیم الیافي (٢٠٠٨). تطور الصورة الفنية في الشعر العربي المعاصر: ص٢٧١-٢٧٩.
(٧) بنێڕە: چەند سەرقەلەمک دەربارى شعرێ. عارف حیتۆ. کۆڤارا پویتیکا ژمارە (٢)؛ بپ٢٨- ٣٧.