ئەڤینى ل سەردەمێ ئەنفالێن رەش
د رۆمانا "ئەڤین و ئەنفال" دا
د. عارف حیتۆ
ئەڤینى ل سەردەمێ ئەنفالێن رەش
د رۆمانا "ئەڤین و ئەنفال" دا
د. عارف حیتۆ
رۆمانا ئەڤین و ئەنفال*، ئێكە ژ وەشانێن ئێكەتی یا نڤیسەرێن كورد/ تایێ دهۆكێ، كو ل سالا ٢٠١٠ێ، ب سنسلەیا ژمارە ٢١٥ هاتییە چاپكرن و وەشاندن. نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ "حەسەن ئیبراهیم"، ئێكە ژ رۆماننڤیسێن دەڤەرا بەهدینان كو نۆكە ل وەلاتێ ئەلمانیا دژیت، خودانێ كۆمەكا بەرهەمێن چاپكرییە د بیاڤێ كورتە چیرۆك و رۆمانێدا. د نڤیسینا رۆمانێدا، شێوازێ كەتواری یا جڤاكی و رەخنە یا كەتواری، ب زمانەكێ سادە و ساكار بكار دئینیت، كو پڕانی یا خواندەڤانێن وی تێ بگەهن و ب هێسانی سەرەدەریێ دگەل بۆیەر و پەیامێن ئاراستەكری بكەن. دۆزا ژنا كورد، بابەتەكێ بەرچاڤە د پڕانی یا رۆمانێن ویدا و هەردەم هەولددەت كو كارەكتەرێ مێ، قەهرەمانا سەرەكی یا رۆمانێن وی بیت.
هێڤێنێ ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێن هێژا، چیرۆكا دوو گەنجێن سنێلەیە، ب ناڤێن ئازاد و ژیان. دناڤ گەرمە گەرم و هۆڤاتی یا كریارا ئەنفالێن رەشێن بادیناندا، بلبلەكێ ئەڤیندار داددەتە سەر بیاڤێ دیتنێ و قادا ترس و لەرز و بێزاری یا وان، دكەتە نێرگزەكا باركری ب عەشقەكا بێگەرد و دژوار، کو ئۆمێدەكا دوجان دچاڤێن واندا شین ببیت. ب ڤێ چەندێ ژی، ژیانەكا مشت ئۆمێد و خەونێن هەلاویستی ژ مالبچویكێ مرنێ دزێت. ئەم دكارین بێژین ئەڤ چیڕۆكە سەفەرا مرنێیە بەر ب ژیانێڤە و حەلیانا تاناتۆسە دناڤ گەشاتی یا ئیرۆسیدا**.
د رۆمانا "ئەڤین و ئەنفال"دا، هەروەكو ژ ناڤێ خوە دیار، هەڤبەركرنا ئەڤینی و ئەنفالێیە. ئەگەر ئەم ئەڤینیێ ب ژیانێڤە گرێدەین و ئەنفال ژی میناكێ مرنێ بیت، دێ كەڤینە هەمبەری دووانیەكا هەڤدژ؛ (ژیان/ مرن). دووانی یێن هەڤدژ وەكو فەلسەفە، تێگەهەكە كو هەر جەمسەرەكێ هەڤدژیێ، رامانا هەبوونا خوە (یان گرنگی یا خوە) ژ هەبوون و گرنگی یا جەمسەرێ دی یێ هەڤدژ وەردگریت. ئەگەر ئەڤ ژیانە ل هەمبەری مرنێ نەبایە، یان ئاشكراتر بێژین ئەگەر ئەڤ ئەڤینی یە دناڤ كێلبێن مرنێدا نەزا با، هینگی ئەڤ گرنگی یا مە ئیشارەتدایێ نەدبوو. ئوو هەمی دووانی یێن هەڤدژ ب ڤی میناكی گرنگ دبن؛ ئەگەر شەڤ نەبا تیرۆژكێن رۆژێ سەرنجا مرۆڤان رانەدكێشا، ئەگەر شەر (خرابی) نەبا فەیلەسۆفان خوە ب بابەتێن خێرێڤە مژوول نەدكر و ئەگەر تنگژین نەبا جوانی یا گرنژینێ، چاڤێن مرۆڤی مشتی هیڤی نەدكرن. ئەڤ رۆمانە ژ رەوشەكا جڤاكی یا مشتی كوشتن و وێرانكرن دەست پێ دكەت و ب ئاوایەكێ سنسلەیی كو ژ بیست پەرەگرافان (لەقتەیێن سینەمایی) پێك دهێت، بەر ب كوپیتكێڤە دچیت و پاشی ب شێوازەكێ بەرەبەرەیی بەرەف دوماهییەكا خۆشڤە دچیت كو سەرهەلدانا باژێرێ دهۆكێیە. ئەڤ هەردوو گەنجە (ئازاد و ژیان) د لەقتەیەكا وەسفكرنا كریارا ئەنفالێدا هەڤدنیاسن (دەسپێك)، دكۆمەكا بۆیەرێن خۆش و نەخۆشێن سنسلەییدا دبۆرن (پەییسكی یا روودانێ- ئارێشە)، ل داویێ ژی دگەهنە سەردەمێ سەرهەلدانێ (دوماهیك) كو دوماهییەكا خۆشە وەكو دوماهی یا هەمی حیكایەتێن گەلێری.
ئەم دكارین بێژین کو دوو چیرۆکێن سەرەکى د ڤێ رۆمانێدا هەنە؛ چیرۆكا كریارا ئەنفالێ كو ڤەگێرانەكا دوكیۆمێنتاریە ژبۆ نیشاندانا هۆڤاتی یا رژێما سەددامی. هەروەكو نڤیسەر ب خوە دپێشگۆتنا ڤێ رۆمانێدا دبێژیت: "ئەڤە دێ هەولەك بت.. بەرپەرەكی ژ دەفتەرا ئەنفالێن رەش نڤیسم. هەرچەندە چو كەس و چو قەلەم نەشێن هۆڤاتی و دڕنداتییا ئەنفالان تۆمار بكن.. بپ٦". ئەڤ شێوازێ دوکیۆمێنتکرنێ، دپڕانى یا رۆمانێن خوەدا بکاردئینیت و ب هندەک دەربرینێن وێژەیى یێن واتەدار بار دکەت. یا دووێ ژی، چیرۆكەكا ئەڤینداریێ یە دناڤبەرا دوو كەسێن هەرزەكارێن ب بەر تاوانا ئەنفالێ كەفتین. ئەگەر ئەم ڤان هەردوو چیرۆكان ژ هەڤجوداكەین، دێ بنە دوو چیرۆكێن هەچكوهەیی یێن سادە؛ یا ئێكێ دێ بیتە ریپۆرتاژەكا گیاندار دەربارەی كریارا ئەنفالێ و یا دووێ ژی دێ بیتە ڤەگێرانا سەرپێهاتی یا دوو ئەڤینداران. لێ پێكڤە گرێدان و تێكرەسی یا ڤان هەردوو چیرۆكان، كۆمەكا رەهەندێن جوانی یا وێژەیی و هزرى ب خۆڤە دگریت. هەرچەندە ئەڤ جۆرێ هەڤبەركرنا دووانی یێن هەڤدژ و ئەڤینداری یا دسەردەمێ جەنگ و وێرانكرنێدا، مشتی وێژە یا جیهانییە (ب نەمازەیی ددەقێن وێژەیی یێن پشتی جەنگا جیهانی یا دووێدا). لێ نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ، بۆیەرێ ئەڤینی یا دناڤ رەوشەكا مشتی مرن و وێرانكرندا، ب كێلەهییەكا كوردی و تێگەهەكێ خواستی پێشكێش كرییە. كێلەهی كوردییە چونكو كۆمەكا تێگەھ و بەهایێن جڤاكێ كوردی دناڤ دەربڕینا هەڤۆكاندا دهێنە دیتن. ئوو تێگەھ خواستییە، چونكو كچەكا هەرزەكارا كوردا گوندی كرییە پەهلەوانا سەرەكی یا رۆمانێ و هەموو بۆیەرێن سنسلەیی ب ئاماژە و هزر و پلانێن وێ دهێنە ئاراستە كرن. ئەڤا داویێ ژی تشتەكێ نوویە د رۆمانا دەڤەرێدا، چونكو هەردەم كچ یان ژنا كورد ب ستەملێكری و شەرمكری و نەزان و كێم ئەقل هاتییە وەسفكرن (چ وەك كەتوار بیت، یان ژی ئاماژە بیت ژبۆ گوهورینا تێگەهێ چەوتێ هەیی، دەربارەی ژنێ).
ب شێوەیەكێ گشتی، كەسا مێ د جڤاكا كوردیدا هەردەم دویڤەلانكا زەلامی بوویە و بڕیارا چارەنڤیسێ وێ ژی (كو شووكرنە) ددەستێ زەلامیدا بوویە. سەرەرای هەمی كار و خەبات و هاریكاری یێن وێ یێن بەردەوام درێڤەبرنا مالێ (یان د كارێ كشتوكالیێدا)، هەر ل بن سیبەرا زەلامی بوویە. هەر ژ قۆناغا بەری پێگەهشتنێ، كچ دهێتە فێركرن كو دناڤ مالدا بیت و نابیت وەكو كوران ب ئازادی دەركەڤیت، چونكو نامووس و شەرەفا هەمی بنەمالێیە. ئەڤ رەوشا جێندەری یا جڤاكێ كوردستانێ، وە ل كچێ یان كەسا مێ كرییە كو هەردەم یا شەرمكری بیت و سەربۆرێن وێ یێن جڤاكی كێمتر بن. خۆ دەمێ كریارا ئەڤینیێ ژی دناڤبەرا كچ و كورەكیدا دهێتە كرن: دپڕانی یا جاراندا، فەرە كور دەسپێشخەر بیت. ئوو ئەگەر ئەڤ هەڤبەندییە خویا بوو، ئۆبالا وێ دكەڤیتە د ستوویێ كەسا مێدا و دهێتە كوشتن. ئانكو هەردەم فەرە كچ خوە ژ هەڤبەندی یێن نە رەوا (ل گورەی هزر و تێگەهێن جڤاكی) بپارێزیت، چونكو كور یێ ئازادە و بابەتێ شەرەفێ ل نك وی لەكەدار نابیت. لێ دهەمی حالەتاندا، تنێ سومعەت و شەرەفا كچێ لەكەدار دبیت. هندەك جاران ژی، زەلام ڤێ رەوشێ ژبۆ تەپەسەركرن و پاشڤەبرن و چەوت سەرەدەریكرنا دگەل كچێ بكار دهینن (ئیستغلالكرنا نەرەوا)؛ وەكو ژبچویكاتی ددەنە شوی، یان كچ مولكێ پسمامێ خوەیە (ئەو پسمام چ بیت و یێ چەوا بیت و ژیێ وی چەند بیت)، یان دكەنە پێگوهورك ژبۆ نێرەكێ بنەمالێ، یان ژی دكەنە بەدەلا خوینێ كو وەكو هەر شتومەكەكێ دی ژبۆ پێكهاتنێن دناڤبەرا بنەمالێن هەڤڕكدا بكار دهینن. رۆماننڤیس ب باشی و تەڤاڤی د ڤێ رەوشێ دگەهن و هەردەم هەول ددەن كو ڤان تێگەهێن جێندەری یێن شاش، ب رێكا ئازراندن و ئافراندنا بۆیەر و دەقێن وێژەیی رەت بكەن یان ژی بەر ب رەواتی یا دۆزا ژنێڤە بگوهورن.
لێ نڤیسەرێ ڤێ رۆمانا ئەم ل سەر دئاخڤین، یێ هەولدای كو كچەكا سنێلە بكەتە پەهلەوانا سەرەكی یا رۆمانێ و ببیتە لەولەبێ ئازراندن و دەستپێشخەری و هاژۆتنا هەمی بۆیەرێن رۆمانێ. ئەڤ كارەكتەرا مێ، هەمی خەون و پلانێن رزگاربوونێ ژبۆ هەڤالێ خوە یێ نێر ددانیت و بەر ب پێشڤە دبەت. ئوو هەر ژ دەسپێكێ ئیشارەتێ ددەتە خواندەڤانی كو دێ سەرەدەریێ دگەل پەهلەوانەكا مێ كەت؛ "ژبەر پرچا وی یا درێژ و چاڤێن وی یێن شین، و پیستێ وی یێ سپی وەك كچەكا چاردە سالی خویا دكر.. بپ١٣". هەڵبەت ئەڤ میناكە دناڤ گەرمە گەرما ترسێ و كوشتنێ و وێرانكرنێدا، دبیت كاردانەوەیەكا سروشتی بیت ژبۆ خوە رزگاركرنێ، كو هندەك رەفتار و روخسارێن كەسێن مێ بكەت، هەتاكو ژ وی دەراڤێ تەنگ رزگار ببیت. لێ ئەوا د ڤێ رۆمانێدا، نەتنێ بڕیارەكا بەروەختا گەنجەكێیە، بەلكو رەوشەكا سەپاندییە و كچەكا سنێلە هەڤسارێ ڤێ رەوشا سەپاندی ل دویف پلان و حەز و خەونێن خوە یێن ئەڤینداریێڤە دهاژۆت.
د لەقتەیا ئەڤینی یا ئێكێدا، كچ دەسپێشخەرە؛ "چاڤێن وێ، كەتن چاڤێن وی یێن شین. ترس ژبیر كر، دەنگ و گریا ژن و زارۆیا، نەهاتە گوهان.. بپ٩". ئانكو ئەوا ژیان ژ ناڤ كێلبێن مرنێ ئینایە دەرێ، ئەوا هەستێن وێ یێن مرۆڤایەتی هاتینە ئاراندن، ئەوا ل سەر خوە و هێشتا تۆشی هەلنگفتنا دەروونی نەبوویی، كچەكا سنێلە بوو. نە كورەكێ گەنج بوو كو زەلامینی یا وی ل سەر فەرز دكەت یێ خوە راگر بیت (هەلبەت ل گورەی تێگەهێ رۆژهەلاتی ژبۆ زەلامینیێ). ب ڤان هەردوو لەقتە یێن دەسپێكێ، چیرۆكا ئازاد و ژیانێ دەست پێ دكەت. ژیان كراسەكێ خوە دكەتە بەر ئازادی و ئازاد مینا كچەكێ دبیتە ئێك ژ خێزانا ژیانێ. ئەڤە ژی ئاماژەیەكا دی یا نەراستەوخۆیە ژبۆ بەرچاڤكرنا رۆلێ ژنێ، هەرچەندە بۆیەرەكێ سروشتیێ دووبارەكرییە د پڕانی یا شەڕێن كوژەك و مالوێراندا، لێ ژلایێ دەروونیڤە، رەهەندەكێ دی یێ پەیاما ڤەشارتی یا نڤیسەرییە.
د هەمی دانانگەهێن ڤێ چیرۆكا مشتی ترس و دەردەسەریدا، ئازاد وەكو كچەكێ ب ناڤێ ئەڤین دگەل ژیانێیە و هەردەم ب رەخ ئێكڤە دنڤن. دلەقتەیا بڕیاردانا ئێكێدا ژبۆ ئەنجامدانا كریارا سێكسی (بووك و زاڤایینی- ژدەستدانا پەردا كچینیێ)، هەر "ژیان" دەستپێشخەر بوو. ئوو دلەقتەیا بڕیاردانا دووێدا كو ب هاریكاری و هەماهەنگی یا شوفێرەكی وان ژ ناڤ كەمپێ برەڤینیت، هەر ژیان دەستپێشخەر بوو. تنێ دلەقتەیا بڕیاردانا سیێدا كو پشكداریكرنا د سەرهەلدانێدایە، ئازاد خودانێ بڕیارێیە و ژیان نەشیایە وی لێڤەكەت. لێ ئەڤ لەقتە یا داویێ ژی هەر بەرهەم و دەرئەنجامێ پێڤاژۆیا هەڵوێستێن پەهلەوانا سەرەكییە و وەكو ئاوردانەكا بلەز درەوشا تەسلیمبوویی یا "ئازاد"دا هاتییە كرن، دەربڕینەكا كەتواركییە ژبۆ هەلوێستێن ژن و مێران د سەردەمێ شەڕاندا. ئەگەر ئەم ب هووری ل رەفتار و هەلوێستێن هەردوو پەهلەوانان بنێرین، دێ بینین كو هەردەم ئازاد یێ ترسیایی و لاواز و دوودل و مشت ئالۆزییە. ئوو ئەڤ ترسە نە تنێ ژ مرنێیە، بەلكو ژ شەرما خویا بوونا وییە ژی. ژیان دلەکدلەكی وی ددەت و مینا كەسەكا مشت سەربۆر و باوەری ب خوە هەیی دبێژتێ؛ "هەكەر تو ژبەر تەنشتا من نەچی، تو ئاشكرا نابی.. بپ١٤". ئەڤ باوەری یا ژیانێ ب خوە هەیی، هێزەكا نەپەن ددەتێ كو دكاریت ژیانێ بەردەوام كەت و پلانەكێ ژبۆ داهاتوویێ خوە دانیت؛ "ئەڤە باشترین دەمە بۆ ئەڤینێ، ئەم نهۆ ژ هەمی دەما پتر پێدڤی ئەڤینێ نە، ب ئەڤینێ ئەم دێ تۆلا باب و برایێن خوە ڤەكن.. بپ٩١-٩٢". هەر ڤێ باوەریێ وە ل ژیانێ كر كو بریارا بووك و زاڤایینێ بدەت و ل دەمێ دایكا وێ نە ل مال، هەردوو دبن چادرێڤە دبنە بووك و زاڤا. ژیان د كومتێ خۆشی و ئارامیێدا بوو، لێ ئازاد دكومتێ ترسیان و هەست ب گونەهكرنێدا بوو: "ئەڤە مە چ كر؟!... تو بوویە زاڤا و ئەز بوومە بووك... وەسا ب ساناهی نینە، ئەڤا مە كری، گونەهەكا گەلەك مەزن بوو، شەرمەزاری بوو، تاوان بوو... بپ٨٧". ئەڤ لەقتە یێن سێكسی و مشت ژ هەستێن خۆش و ئالۆز و دوودلیێ، ل بن ناڤێ پەرەگرافێ (بژیم بۆ تەمە. بمرم بۆ ئاخێ.. بپ٨٣) هاتینە ئەنجامدان. ئەڤ هەڤۆکە ژ وێ گۆتنا كوردی هاتییە وەرگرتن، ئەوا دبێژیت: "یان بۆ تەمە یان بۆ ئاخێ"، کو ئاماژەیەكا جەڤەنگی یە ژبۆ داكۆكیكرنا ل سەر ژیانێ، لێ نەهەر ژیانەکا هەبیت، بەکو تەنها ئەو ژیانا ژدلمراز و دگەل تەدا بیت. ژ لایەكێ دیڤە ژی، ئاماژەیەكا نەپەنا مەژیێ نەهۆشە كو تو و ئاخ هەڤكویف و هەڤواتانە. ل وی سەردەمێ وەڵات تارومار بوویی، مینا بەلگەكێ پاییزیێ زەر ژ دارەكا كەسك وەریایی و ژ سینگێ ئاخا حەباندیڤە ڤەبووین، پەنا بۆ سینگەكێ دی دبەت كو هەمان بیهنا ئاخێ ژێ بهێت. ئانكو ئازاد بۆ ژیانێ دبیتە ئاخ و وەڵات، یان ژیان دبیتە وەڵاتێ "ئازاد"ی. نە خویاكرنا كا كی دبێژتە كێ "بژیم بۆ تەمە و بمرم بۆ ئاخێ" ئاماژەیە كو هەردوو هەڤتەواوكەرن و ب هەڤرا دێ خەونەكا ئازادیئامێز پەیدا كەن.
لاوازی و دوودلی یا ئازادی ل هەمبەر باوەری و چاڤنەترسی یا ژیانێ دگەهتە كومتی؛ "ئەز گەلەك یێ دترسم، ترسا ڤان كراس و دەرسوكا بەس نەبوو، ترسا ڤێ بێنامووسیێ ژی كەتە سەر.. بپ٨٨". ئەڤ هەلوێستێ نێگەتیڤێ ئازاد كو ب بەردەوامی بیزاری یا خوە نیشاددەت، هەوڵدانەكە كو هندەك ژبێزاریێ دناڤ ناخێ ژیانێدا ژی بچینیت. لێ ژیان وەكو شارەزایەك د تێگەھ و رەفتارێن جڤاكێ كوردیدا، پەنایێ دبەتە بەر زەلامینیێ (ئەو زەلامینی یا هەردەم زەلام پێ دخورن و خوە پێ ژ ژنان جودا دكەن)، داكو كەربڤەبوونەكا چاڤەرێكری ب دادەتە سەر بیاڤێ دیتنا ئازادی و وەكو زەلام، هەست ب بەرپرسیاری یا خوە بكەت. ب شێوەیەكێ نە ڤالا ژ ئیستهزایێ؛ "ژیانێ زانی یێ پەشێمانە، ئەو كارێ كری نە ژدل كر، دەست دا كراسێ خوە و هاڤێتە بەر ئازاد.. ها، بكە بەرخوە، هەتا مرنێ بلا دبەر تە بیت.. بپ٨٩". ڤێ هەڤۆكا مینا تانە لێدانێ، ئازاد ژ بەنجكرنا بێزاریێ هشیار كر و هەست ب بەرپرسیاری یا خوە كر؛ "ئازاد هەست ب بەرپرسیاریێ كر، هەست ب گرانییا بارێ ژیانێ كر... نە ترسە، پشتی ڤی كارێ چەپەل، ئەز تە ناهێلم.. بپ٨٩". هەلبەت نڤیسەر ژی زەلامە و سەرەرای پێشەنگی یا وی دجڤاكیدا، ب هەمان تێگەھ و بهایێن جڤاكی هاتیە فرشككرن و گەشەكرن. ب هزرا من، پشتی ڤێ لاوازی و هەلوێستێن بەردەوامێن نێگەتیڤ ل دەف ئازادی و بارێ گرانێ ل سەر ملێن وى، ب هەمان قورساییێ كەفتییە سەر ملێن نڤیسەری ژی. لەوا د هەوڵدانەكا بەردەوامدا بەهانەیان ژبۆ سڤككرنا بارێ پەهلەوانێ خوە یێ لاوەكی دبینتەڤە. جارنا هزرێن وی بەر ب تۆلڤەكرنێ دبەت، جار هەستكرنا ب گونەهێ كو كارەكێ سێكسی دگەل كچا وێ مالا ئەو رزگاركری و جار ژی بابەتێ فەراتیێ و فەرتریێ پێشچاڤ دکەت، كو ئەركەكێ ژ ئەڤینیێ مەزنتر ل هیڤیێ یە و پێویست ناكەت خوە ب چ كارێن دی یێن چەپەڵڤە مژوول كەت (نەمازە ئەگەر ئەم بزانین كو كریارا سێكسی د تێگەهێ جڤاكیدا، كارەكێ ئاژەلییە و ئەوا مرۆڤی ژ ڤی كاری جودا دكەت، هەبوونا هزر و ئەرك و كارێن مەزنترە!). لێ وەسا دیارە نڤیسەر ژی یێ بوویە پابەندێ هزر و تێگەهێن جڤاكی و ژبیر كرییە كو كەسایەتی یا جڤاكی یا هەڤسەنگ ژ تێركرنا هەرسێ غەریزە یێن سەرەكی پێك دهێت: غەریزە یا پایەداریێ و غەریزە یا بایولۆژی (ترس و برس) و غەریزە یا سێكسی. لەوا ب نەچاری و ژبۆ بارسڤككرنا پەهلەوانی، ڤان بەهانە یێن جڤاكی بۆ دبینتەڤە:
- دڤێت ئەز تۆلا بابێ خوە ڤەكم، دڤێت ئەز تۆلا گوندێ خوە ڤەكم. دڤێت ئەز تۆلا... گەلەك تۆڵ هەنە، دڤێت ئەز خوە بپارێزم ژبەر خاترا ڤەكرنا وان هەمی تۆلان.. بپ٦٠.
- ئەو كارێ مە كری، نهۆ نە دەم و نە جهێ وی بوو، نیڤەكا خەلكێ دبەرزەنە، باب و برایێن مە یان شەهیدن، یان دگرتینە، وەڵاتێ مە سۆتن، ئەم دهێنە قڕكرن، ما ئەڤە دەمێ ئەڤینێ یە؟!.. بپ٩١.
- من بێبەختی ل ڤێ مالێ كر، ئەو مالا ئەز ژ مرنێ رزگار كریم، من نانێ خوە حەرام كر.. بپ٩٣.
- مرادا من، ئەڤ دوژمنە نەمینیت، ئەم ئازاد ببن.. بپ٩٨.
هەرچەندە ڤان بەهانە یێن جڤاكی، بارەكێ گران ل سەر ملێن پەهلەوانی و نڤیسەری هەردووان دانا و نڤیسەری ل دەسپێكێ هەست ب ئارامییەكا دەروونی كر. لەوا ڤیا ڤێ ئارامیێ بدەتە خواندەڤانان ژی، چونكو خواندەڤان ژی دگەل پەهلەوانی و نڤیسەری هەست ب بێزاری و لاوازی یا "ئازاد" دكەن. ئوو چونكو ئازاد ئێكە ژ قورتالبوویی یێن كریارا ئەنفالێ، هەمی خواندەڤان ل هیڤیا كارڤەدانەكا دی یا هزری یان تۆلڤەكرنێنە. ئوو بێگومانە كو پڕانی یا خواندەڤانێن كورد دێ دگەل رەوشا ئازادی هەڤسۆز بن. دووركرنا وی ژ حەزێن سێكسی و ئاماژە یێن بەردەوامێن خەما تۆلڤەكرنێ و هەبوونا بابەتەكێ مەزنتر ژ ئەڤینیێ، هەوڵدانەكە ژ نڤیسەری كو بەرێ خواندەڤانی ل سەر كریارا ئەڤینیێ ب تنێ نەهێلیت و بەر ب كریارا ئەنفالێڤە ئاراستە كەت. ئەڤە ژی مەرەمەكا ئاشكراكری یا نڤیسەری یە. لێ ئەگەر ئەم ب هووری ل ڤان لەقتەیان بنێرین، دێ بینین كو نڤیسەر ب خوە ژی دگەل ئازادی دكەڤتە دناڤ كۆمەكا تێگەھ و هەلوێستێن مژەوی یێن ئالۆزدا و وەكو زەلامەكێ كورد، دڤێت تێگەهێن خوە یێن دەربارەی ڤێ چیرۆكێ، ب ئاوایێ ئیسقاتكرنێ پاڤێتە سەر پەهلەوانی. ل داویێ ژی، دڤێت خواندەڤانی ژی وەسا قاییلكەت كو هەلوێستێ ئازاد هەڵوێستەكێ مێرانییە و دوورە ژ حەزێن سێكسی یێن چەپەل، هەر حەزەك یان كریارەكا سێكسی ب نەچاری ل سەر هاتییە سەپاندن. ژ لایەكێ دیڤە، ئەڤ بەهانەكرنێن جڤاكی و جێندەری كو ئازادی بەر ب ئەركەكێ مەزنتر و ئۆمێدەكا نەپەنڤە دبەت، هەولدانەكە ژبۆ چێكرنا ئارمانجەكا هەژی د ناخێ كاراكتەری و نڤیسەری هەردووواندا. هەردەمێ مرۆڤی ئارمانجەكا دانایی یا قەبوولكری دچاڤێن جڤاكیدا هەبیت، دێ بێزاری و بێئۆمێدی یا وی یا هەیی، كپ بیت و دێ شێت دۆماندنێ ب كریارا ژیانێ دەت.
لێ ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ، حەزێن ئاریایی یێن "ئازاد" ل هەمبەری ژیانێ، د پڕانی یا لەقتە یێن پێڤاژۆیا بۆیەراندا ئاشكرانە. ئانكو ئازاد ژی ب دلخۆشی هەمی حەز و هەولدانێن ژیانێ ب جھ ئیناینە. تنێ جوداهی یا ڤان هەردوو جەمسەران ئەوە كو ژیان چاڤنەترس و وێرەكە، لێ ئازاد هێشتا ژبن ئاكاما هەلنگفتنا دەروونی دەرنەكەفتیە و ب لاوازی و بێباوەریێ دهێتە نیشاندان. ئەگەر ئەڤ میناكێن ژێگۆتی یێن خورتی یا ژیانێ و لاوازی یا ئازاد، پەیامەكا مەرەمدار بیت ژبۆ بەرچاڤكرنا رۆلێ كاریگەرێ كچا كورد د ڤێ رۆمانێدا، هینگی ئەم دكارین بێژین كو تاراددەیەكێ زۆر، نڤیسەری سەركەفتن د ڤی ئاراستەیدا ب دەستڤە ئینایە. دمەزنترین داكەفتندا "ژیان" هەست ب بەرپرسیاریێ ژ ژیانا ئازاد دكەت؛ "ئەز هەست دكم نهۆ دێ سەربازەك هێت و تە وەك هەمی زەلامان بت، ل پێش چاڤێن من تە دتە بەر بلۆك و كەڤران.. بپ٢٤". هەلبەت ئەڤ میناكێ ب ترس، رۆژانە ل پێش چاڤێن وێ بوو. لێ نەدشیا هەمان میناك دگەل دلدارێ خوە بینیتە پێش چاڤێن خوە. چونكو وی ل دەف وێ، حەز و ڤیانەكا تایبەت هەبوو. ئەڤە ژی وی تێگەهی دسەلمینیت كو دهەمی شەر و بەرخوداناندا، مرۆڤ بەرگریێ ژ خوە و بەرژەوەندی یێن خوە یێن گرێدایی كۆمێ دكەت. ئوو ل وی دەمێ گەف دكەڤنە سەر حەز و بەرژەوەندی و خەونێن تایبەتێن مرۆڤی، هینگی دێ هەتا دوماهیك چبكا خوینێ خەباتێ كەت و ب دلخۆشی دێ خوە گوری دۆزێ كەت. ل وی چاخی ژی، دێ بەهانە یێن بەرهەست و لۆژیكی ژبۆ ڤی هەڵویستی هێنە نیشاندان.
ژبۆ پاراستنا ژیانا وی، ژیان مینا هزرمەندەكا وەڵاتپارێز شیرەتان ئاراستەی ئازاد دكەت؛ "دڤێت ئەم بژین، یێن مرین ئەو چوون، نازڤڕن، دڤێت ئەم جهێ وان بگرین.. بپ٩٤". ب ڤێ چەندێ، ئەم دكارین بێژین كو هەلوێستێ پەهلەوانا سەرەكی یا رۆمانێ، هەلوێستەكێ بەرهۆزە و ژ كەساتیەكا دەروون ساخلەم و هەڤسەنگ دەردكەڤیت. لێ هەلوێستێ ئازاد، هەلوێستەكێ ڕاڕا و ئالۆزە، ژ دەروونەكێ پێشیلبوویی و كەساتیەكا نەهەڤسەنگ دەردكەڤیت. هەردەم دوودل و پەشێمان و ترسیایی یە، ب ئاخفتن دژی هەڤبەندی یا ئەڤینیێ یە و ب كریار ژی داردەستێ حەزێن خوە یێن گوهنێلییە. دبیت خواندەڤانەک وەسا هزر بکەت کو نەدوورە مەرەما نڤیسەرى ئەوە بێژیت: ژن ژبلی سێكسی و ئامانێ هەلگرتنا تۆڤێ زەلامی، هزرێ د چ تشتێن دیدا ناكەن. لێ زەلامە هەردەم بارێ ئازادی و بەرخودانێ و ب جهئینانا ئۆمێدان ئەنجام ددەت. ئەڤجا ئالۆزی و شەرمەزاری یا ئازادی ژبەر وێ چەندێیە كو ژبەر مژوولبوونا ب خۆشی یا ژیانێڤە، د ترسیا دۆزا خوە یا سەرەكی ژبیر بكەت یان گیرۆكەت، یان ژی ژ كاروانێ گەهشتنا ئۆمێدێ ڤەمینیت. هەرچەندە ئەز وەسا نابینم، لێ ئەو ژی دیتنەكە و رۆمان گەلەك دیتنان ب خۆڤە دگریت.
نە بوونا باوەریێ ب شیانێن خوە، كو بگەهتە خەونا خوە یا پچڕپچڕ، ئازاد بەر ب وێ چەندێڤە بر كو باوەری ب چ كەسان و چ تشتان نەمینیت. ل گورەی زانستێ دەروونی؛ هەر كەسەكێ باوەری ب خوە نەبیت، باوەری ب خەلكی ژی نا بیت. ئازاد د ڤێ رەوشا نالەبار و نەهەڤسەنگدا و ژبۆ قەرەبووكرنا ڤێ پەستا دەروونی، ب ئاوایەكێ خوەویستی یان خوەنەویستی بەر ب حەزێن گوهنێلیێڤە دچیت. ئوو چونكو باوەری ب ڤی ئالاڤێ بەرگریكرنا مەژی ژی نینە، وەسا هزر دكەت كو ئەڤ هەڤبەندی یا ئەڤینیێ ئۆبالەكە و ئەو ئۆبالە د ستوویێ ژیانێدایە:
- تنێ من دڤیا بزانم كا ئەو چ مار بوو رانێ من دگەزاند؟! ... ئەز چڤێلم یان مارێ دناڤ رانێن تەدا! ما دەمێ وی یە تۆ هۆسا هار بووی؟!.. بپ٤١.
- ئەز ناترسم. من باوەری ب خوە هەیە. و ب تە ژی هەیە.... سوپاس، لێ من باوەری ب تە نینە. ئەز دناڤ پیستێ خوەدا حەلیام. ئەز دناڤ كراسێ تەدا مرم.. بپ٤٣.
- كورێ چ؟! ئەڤە هەمی دوو رۆژە مە ئەو گوی بەڵاڤ كری! چ زوو كور پەیدا بوو؟.... چ..؟! گوی؟ ئەڤینا مە ل نك تە گوی بەڵاڤكرنە؟... ئەڤینا پاقژ بوو تە پیس كر.. بپ٩٩.
ئەڤ میناكێن ل سەلال، هندەك دانوستاندنێن بەردەوامن دناڤبەرا ئازاد و ژیانێدا، ئەو ئازادێ دوودل و پەشێمان، ئوو ئەو ژیانا مشتی ژیان و هیڤی و خەونێن پاشەرۆژەكا گەش. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەم دگەهینە وی ئەنجامی كو نڤیسەری هەوڵدایە رۆلەكێ بەرچاڤ و كاریگەر بدەتە كچا كورد. دبیت پێشبینیەكا جڤاكی بیت كو ئەگەر دەرفەت و بیاڤەكێ ئازادیێ بۆ كچا كورد هەبیت، دكاریت ببیتە سەركێش و رێ نیشاندەر.
هەلبژارتنا ناڤان
خالەكا دی یا كو ناڤەرۆكا ڤێ رۆمانێ بەر ب دەقەكێ وێژەییڤە دبەت و ژبن زاڵدەستی یا ریپۆرتاژێ رزگار دكەت، هەلبژارتنا ناڤێن پەهلەوانانە. ئازاد گەنجەكێ سنێلەیێ مشت هیڤییە و ب ئازادی دناڤ گول و گیایێ گوندێ خوەدا دژیا و خەون ب پاشەرۆژەكا گەشڤە ددیتن. ژیان ژی ل قولاچەكا دی یا ڤی بەخچەیێ تەنا و ساكاردا دهێتە دۆماندن و عەورێن رەشێن ئەنفالێ داددەنە سەر گولستانێ. هەلبژارتنا ناڤێ ئەڤینێ بۆ ئازاد ئاماژەیەكە ژبۆ چەكێ هەرە كاریگەرێ شكاندنا هێزێن داگیركەر كو ئەو ژی ئەڤینی یە. مرۆڤ ب حەزێن مجد و ئەڤینیەكا موكم دكاریت بەرسینگا دڕندەترین هێزێن دونیایێ بگریت و بەردەوامیێ ب ژیانێ بدەت. هەروەسا هەلبژارتنا ناڤێ ئەڤینێ دناڤ كریارەكا دوور ژ ئەڤینیێدا، ئاماژەیەكا جەڤەنگییە ژبۆ خوەراگری و بەرخوەدانێ. هەر هەمان ناڤ ژی ژبۆ بەرچاڤكرنا دووانییەكا هەڤدژ بكارئینایە (ئەڤین/ ئەنفال)؛ هەروەكو مە دایە خویاكرن كو ئەڤ دووانییە ل هەمبەر (ئیروس/ تاناتۆس) یان (ئاڤاكرن/ وێرانكرن)، یان ژی (ژیان/ مرن) هاتییە دانان و كرییە ناڤونیشانێ سەرەكیێ رۆمانێ.
هەروەسا تایتلێن پەرەگرافان ژی ژ ڤێ هەلبژارتنا جەڤەنگی نە ڤالانە، سێ پەرەگراف ب ناڤێ سەربازگەها سەلامیێ داناینە (رۆژا ئێكێ و دووێ و سیێ). ئەو ب خوە د شیا هەرسێ پەرەگرافان د چوارچۆڤێ ئێك پەرەگرافدا بنڤیسیت، یان ژی سێ ناڤێن جوداجودا بۆ دانیت. لێ ب هزرا من، نڤیسەری ڤیایە پێڤاژۆیا كریارا سنسلەیی یا ئەڤینی یا دناڤبەرا ئازاد و ژیانێدا خویا كەت كو ب شێوەیەكێ سنسلەیی، ل رۆژا ئێكێ هەڤ دنیاسن و ل رۆژا دووێ ئەڤینیێ بۆ هەڤ خویا دكەن و ل رۆژا سیێ ژی، هیڤی و پلانێن پاشەرۆژێ د چاڤێن واندا گەش دبن. ب ڤێ چەندێ، چیرۆك یان سەرهاتی یا "ژیانا ئازادی" بۆ خواندەڤانێن ڤێ رۆمانێ ڤەدگێریت. ئەڤ شێوازێ هەڤنیاسینا سنسلەیی، ب ئاوایەكێ راپۆرتكی نەهاتییە دەربڕاندن، بەلكو دناڤ بۆیەراندا تێكهەلبوویە داكو خواندەڤانێ هشیار بكاریت ب سەرهەل ببیت: "ئەرێ تە ناڤێ من كرە ئەڤین؟ پا ناڤێ تە چیە؟.. ناڤێ من ژیانە.... و ناڤێ تە یێ دروست چیە؟.. ناڤێ من ئازادە.. ئازاد و ئەڤین هەردوو گەلەك دخۆشن. ژیان ژی گەلەك خۆش ناڤە.. بپ٢٩". ب ڤێ ل هەڤگوهورینا ناڤان، ئازاد و ژیان هەڤ دنیاسن و دبنە هەڤال و دۆست. لێ نڤیسەر ب گومانە كو خواندەڤان دێ ئاورەكا هشیارانە دەتە ڤێ هەلبژارتنێ، لەوا پەنا بریە بەر دەربڕینێن راستەوخۆیی یێن ریپۆرتاژكی: "ژیان. ژیان، دژی مرنێ... ئازاد. ئازاد، دژی بن دەستیێ یە.. بپ٢٩-٣٠". یا فەر بوو نڤیسەر ڤێ ب سەرهەلبوونێ بۆ خواندەڤانی بهێلیت، لێ داكوكی یا وی ل سەر خویاكرنێ و شرۆڤەكرنا مەرەمێن خوە، خۆشی یا ب سەرهەلبوونێ ل دەف خواندەڤانی كێمتر لێ دكەت و پتر بەر ب ڤەگێرانا بۆیەرانڤە دچیت، كو شێوازێ سەرهاتی یان حیكایەتەكا كوردی یا سەرنجراكێش وەرگریت. نەدوورە ژی، ژبەر هندێ بیت كو خواندەڤانی ب بۆیەرانڤە گرێدەت و مینا ماموستایەكێ خواندنگەهێ، پەیام و مەرەما خوە یا سەرەكی بۆ قوتابییان (خواندەڤانان) شرۆڤە كەت. ئەگەر ئەڤ شێوازێ تەلقینێ و ئازراندنا دلینیێ بۆ چیرۆكێن بەری سالێن هەفتێیان (ژ سەدەیێ بۆری) یا رەوا و باو بیت، رۆمانا ڤی سەردەمی، سەرەدەریێ دگەل هزر و دلینی و رەفتار و ژینگەها دەردۆر و ناخ و خوەیی یا كاراكتەران دكەت. نەدوورە ژی ژ كێم سەربۆری یا نڤیسەری بیت، كو سەرەرای بەرهەمێن وی یێن بەردەست، نەشیایە خوە ژ دووبارەكرنا خوە رزگاركەت؟!
د رۆژا دووێدا كو "هەر زیلێن لەشكەری كەلەخا دبن. هەر مێهڤان زێدە دبن. جھ تەنگ دبت. خوارن كێم دبت.. بپ٣٩". ئەڤ میناكێ دلسۆژ و مشتی ترس، هەمی هیڤی و ئۆمێد، خەونێن خۆش سەربڕ دكرن و بێزاری و بێدادی دکرە سەرمیرا هەمی هزر و رەفتاران. تنێ ئەڤینی یا ئازاد و ژیانێ، سەبر و هەدار بوو كو ژیانێ پێ بدۆمینن: "ژیانێ خوە كرە قۆرمك دكۆشا ئازاد دا. ل بەر تەنشتا وێ خوە درێژ كر. گەلەك سەبرا وێ دهات. بێهنا وێ فرەھ دبوو... ئازاد دەستێ وێ گرت. كێشا بەر تەنشتا خوە. هیزارا وێ ل سەر سەری راكر. ماچەك ل ئەنیا وێ دا. خەم و نەخۆشیێن دنیایێ ژبیرا وێ برن.. بپ٣٩". ل وی دەمێ چ چەك و دەستهەلاتا بەرخوەدانێ نەماین، ب ئەڤینیێ بەرخوەدان ژبۆ مانا خوە دكرن. ل رۆژا سیێ ژی دەمێ فەرمان بۆ هاتی: "كارێ خوە بكن، دێ هەوە بنە جهەكێ باش، هوون دێ ژیانا خوە یا مایی، ل وی جهی دەرباز كن.. بپ٤٨". چریسكەكا ئۆمێدێ دچاڤێن واندا گەش بوو، رۆناهیەكا باركری ب ژیانێ دادا سەر شەڤستانا مرنا وان. ڤێ دەرفەتا بەرتەنگ، چاڤێن وان مشت هیڤی كرن و هزرا پلانێن خوەرزگاركرنێ یان تۆلڤەكرنێ، جهێ بێئۆمێدی و بێزاریێ گرت: "هەكەر تە بڤێت تۆلا ڤان بێگۆنەهان ڤەكی، بێهنا خوە فرەهكە. رۆژا تۆلڤەكرنێ نێزیكە. دەستێ خوە ددانا سەر سینگێ خوە یێ چاردە بهاری و گۆتێ، ژبەر خاترا من. بێهنا خوە فرەھ بكە.. بپ٤٩". ئوو ب ڤێ چەندێ، ئازاد دبیتە وەلاتێ ژیانێ و بێهنا وێ ئاخێ ژێ دهێت، ئەوا ل پشت خوە هێلایی. هەروەسا ژیان ژی دبیتە ئارامترین پەناگەها ئازاد. ئانكو ب ڤێ ئەڤینی یا دناڤ كەربوكینێدا چێبوویی، جوانترین وەلات و ئارامترین پەناگەھ دچاڤێن هەردوو عاشقێن ئەنفالبووییدا هاتنە ئاڤاكرن و پێڤاژۆیا ژیانێ پێ بەردەوام بوو.
هەروەسا هەلبژارتنا ناڤێ "هیڤی" بۆ كچا خوە یا نەخری، پشتی هاتینە دهوكێ و ب فەرمی بووینە ژنومێر، ئاماژەیەكا دی یا گەشبینیێ یە، پەیامەكا ئاراستەكرییە ژبۆ نێزیكبوونا هیڤی یا گەهشتنا ئارمانجێ. ئەو ب خوە، پەرەگراف ب ناڤێ هیڤییەك ژ كووراتی یا تاریێ دانایە و ب ئاشكرایی ڤێ هزرا خوە خویا دكەت: "ئەڤە هیڤییەك هات، ئەو رۆژ ژی دێ ئێت، ئەوا ئەم ل هیڤیێ.. بپ١٣٣". ل داویێ ژی، ل رۆژا شەهیدبوونا ئازاد، ژیانێ كورەك دبیت و ناڤێ وی دكەتە "كوردۆ" ئانكو دڤێت بێژیت كو ژیان و خەبات و بەرخوەدان بەردەوامە. ئەگەر سەردەمێ بۆری، سەردەمێ ئازادیخوازیێ بیت، ئەڤە دێ سەردەمێ كوردۆی هێت كو سەرخوەبوون و خوەسەری یا كوردانە. ب ڤێ چەندێ ژی، پەیاما نڤیسەری ب ئاوایەكێ سنسلەیی دهێتە خویاكرن: دەستپێكەكا مشتی كوشتن و تالانكرن و كەربوكین، بەر ب راچاندنا پرۆسەیەكا بەرخوەدانێڤە دچیت كو ب رێكا ئەڤینیێ دهێتە دەربڕاندن و ئەڤ ئەڤینە هیڤییەكا چاڤەرێكری د هەردوو دلاندا ئاڤادكەت، هەتا دگەهتە كومتێ هیڤیداریێ و پاشی بەرەبەرە كێرڤێ بۆیەران بەر ب دوماهیەكا خۆشڤە دچن، كو سەرهەلدان و ئازادی و سەردەمێ كوردۆیە. ئاماژەیەكا دی یا ب شێوازێ "هەڤدژی یێن هەڤتەریب" دداوی یا رۆمانێدا هەیە، ئەو ژی مرنا ئازاد و بوونا كوردۆیە. دهەمان رۆژا مرنا ئازادیدا كوردۆ ژ دایك دبیت. ئەڤ خستنەروو یا ل بەرانبەر ئێك ژبۆ (مرن و ژیانێ- بوونێ) یان (چوون و هاتنێ)، ئاماژەیەكا ساكار و ئاشكرایە ژبۆ بەردەوامی یا خەبات و بەرخوەدانێ. هەروەسا ئیشارەتەکە كو ب مرنا "ئازاد" دوماهی یا خۆشا چیرۆكێ نەهێتە ژدەستدان.
ئاماژەیێن كەتواری یا جڤاكێ كوردی
هەروەكو مە گۆتی بابەتێ ئەڤینی یا د سەردەمێ كارەسات و مەرگەساتاندا ب درێژاهی یا دیرۆكێ هەبوویە و رەنگڤەدانا خوە د گەلەك رۆمانێن جیهانیدا هەیە. لێ دەمێ نڤیسەرەكێ كورد ب كێلەهی و ناڤەرۆكەكا كوردی ڤێ كریارێ ئەنجامدەت، كۆمەكا رەهەند و تێگەهێن جڤاكا كوردی تێدا بەرچاڤ دبن و دبیتە بەرهەمەكێ كوردی و سەرەدەریەكا راستەوخۆ دگەل هزر و دلینی و رەفتارا كەسێ كورد دكەت. هەلبەت هەر رۆمانەكا كوردی كۆمەكا بابەت و تێگەهێن جڤاكی ب خۆڤە دگریت و دبیتە خۆدیكا جڤاكێ كوردی. ئوو د ڤێ رۆمانێدا ژی، كۆمەكا ساخلەت و تێگەهێن تایبەتمەند ب جڤاكێ كوردیڤە هەنە و ب ئاوایەكێ زەق و راستەوخۆ دەربڕینێ ژێ دكەت. ئەڤ بابەتێن ئەم دێ ئاماژێ دەینێ، د پڕانی یا جڤاكێن مرۆڤایەتیێدا هەنە. چونكو كەسایەتی یا مرۆڤان، د هەمی جھ و سەردەماندا، تا راددەیەكی وەكهەڤە. لێ ژینگەها دەردۆرە توندتر یان سڤكتر لێ دكەت. هندەك ژ وان رەفتار و تێگەهێن هەڤبەند ب كلتۆرێ جڤاكێ كوردیڤە كو نڤیسەر ژبۆ رەتكرنێ یان ئازراندنێ یان خویاكرنێ دەردبڕیت، ئەڤێن ل خوارێنە:
١. دوكیۆمێنتكرنا هۆڤاتی یا رژێمێ د سەردەمێ ئەنفالاندا:
بابەتێ دوكیۆمێنتكرنا كریارا ئەنفالێ وەكو بۆیەرەكێ دیرۆكی، نە كارەكێ نوویە و پڕانی یا نڤیسەر و رۆماننڤیسێن كورد و ئەوێن دۆستێن كوردان ژی (ب شێوە یێن جوداجودا)، خوە ل ڤی بابەتی كرینە خودان و گەلەك دەقێن هەژی و جوان ژێ هاتینە ئافراندن. لێ دەمێ ئەم سەرەدەریێ دگەل دەقەكێ وێژەیی دكەین، مەرەم پێ ئەو نینە كو بابەتەكێ دیرۆكی پێشكێش كەین، بەلكو وەكو پێرینەیەكێیە ژبۆ چوونا دناڤ بابەتێ مژارێدا و كەرەستەیەكێ دەولەمەندە ژبۆ ئاڤاكرنا دەقی. هەرچەندە نڤیسەری ب ئاوایەكێ نەڤالا ژ دلینیێ، بەرێ مەدایە دیرۆكێ و دەقێ خوە ژبیركرییە؛ "هیڤیدارم، من شیا بت، هندەك رەشاتیێ بێخمە سەر روویێ رەشێ ئەنفالچییان.. بپ٦". ڤێ هەڤۆكێ ئاكامەكا نێگەتیڤ كرییە سەر جوانی یا دەقی. ژبلی تێكدانا جوانی یا وێژەیی، چ زێدەهی نەهاڤێتیە سەر دەقی. ئوو ئەگەر نە نڤیسا با، دا گەلەك باشتر بیت. وەسا دیارە نڤیسەر ژ بن ئاكاما بۆیەرێن رۆمانا خوە دەرنەكەفتییە و بابەتێ پشكداری یا كوردان د هەلبژارتنێن عیراقێدا خوینگەرمیەك دایێ، كو ڤێ داكۆكیێ بكەت. نە دوورە ئەڤ كریارە ژ ئەنجامێ ساڤاتی یا هونەرێ رۆمانێ بیت (ل دەڤەرا مە). چونكو گەلەك نڤیسەرێن دی ژی، هەمان بزاڤێ دبەرهەمێن خوەدا دكەن، كو خواندەڤانی بەر ب سەمتەكا تایبەتڤە ئاراستە بكەن و (دپڕانی یا جاراندا)، سەمتەكا سیاسی یان دلینییە. ب هزرا من، ئەڤ ڤەجوین و راستەوخۆكرنا پەیامێ ل سەر حسێبا بەهایێ هونەری یێ دەقێ وێژەییە، چونكو پەیامێن نڤیسەری دناڤ بۆیەراندا خویا دبن و خواندەڤان خۆشی و مفایێ ب سەرهەلبوونێ ژێ وەردگریت.
هەرچەوا بیت، بابەتێ دوكیۆمێنتكرنێ درۆمانێدا، ب رێكا وەسفكرنا بۆیەری یان روودانێ دهێتە رەسمكرن. نڤیسەرى ب شێوەیەكێ بلەز و راپۆرتكی، بۆیەرێ ئەنفالێ ب ڤى شێوازى رەسمكریە؛
- سەربازان وەك خەرزێ كولی، خوە بەرددانە دنهال و ناڤ تڕاشاندا. هەر كەسێ بلڤت. هەر گیانەوەرێ خوە ئاشكرا بكت. ب سەدان بومب و شێلكێن كلاشینكۆفا ل سەر سەری دبارین.. بپ٧.
- یێن نێر، ب ساخی بن ئاخكرن. یێن مێ كرێتكرن و كرنە (سەبایا).. بپ٩.
- سەربازێن هار، سواربوویێن ترۆمبێلان دانە بەر پۆستاڵ و قونتاخێن چەكێن خوە و هاڤێتنە خوارێ. هەوارێن ژن و زارۆیان، تژی دونیایێ بوون، وەك پەزێ سپی، هەر هندەك داكرنە د هۆلەكا مەزن یا چینكوویی.. بپ١٩.
ئەگەر ئەم وەكو رۆمانەكا ریپۆرتاژكی یان دوكیومێنتاری ل ڤی دەقی بنێرین، دێ بینین كو نڤیسەر شیایە ڤێ روودانا رەش و دلتەزین بكەتە بابەتێ چیرۆكەكا سەرنجڕاكێشا مشت دلینی و روندك باراندن، كو هەر كەسێ بخوینیت، بشێت تەسەورا وێ كارەساتێ بكەت. وەسا دیارە ژی كو مەرەما سەرەكی یا نڤیسەری، هەر ئەڤە بوویە. ل پێشگۆتنا رۆمانێ، ب ئاشكرایی ڤێ مەرەمێ خویا دكەت: "ئەڤە دێ تنێ هەولەك بت. دا نەڤیێن من و ئازاد و ژیانێ بزانن، كا چ هاتییە سەرێ باب و كالێن وان.. بپ٦".
٢. هەڵویستێ ئایینی:
دهەمی قەیران و كارەساتاندا، نەمازە ئەوێن دبنە ئەگەرێ بێچارەیی و بێدەستەلاتی و تەسلیمبوونێ، مرۆڤ پەنا دبەتە بەر هزرێن غەیبی یێن ئایینی و خوە ب هێزەكا نەپەنڤە گرێددەت. هەلبەت ئەڤ ڤەگەرە یان چوونا بەر ب ئایینیڤە، هەوڵدانەكە ژبۆ راگرتن و هەڤسەنگكرنا كەساتیێ و رێگرتنەكە ل هەلوەشیانا خوەییێ مرۆڤی. هەردەمێ مرۆڤ تۆشی رەوشەكا نالەبار و بێچارەكەر دبیت، ئێكسەر دێ بێژیت (مە ژی خودێیەك هەیە). هەرچەندە هێزا خودێ هێزەكا غەیبی یا نەدیار و نەبەردەستە، لێ هەبوونا ڤێ هێزێ دناخێ مرۆڤیدا دبیتە سەدەمێ هیڤیداریێ و خوەراگریێ. ئەڤ رەوشا پشتبەستنا ب هێزا ئایینیڤە (وەكو ئالاڤەك ژ ئالاڤێن بەرگری یا مەژی)، د هەموو ئاییناندا هەیە. لێ چونكو ئایینێ ئیسلامێ خوە ل دین و دونیایێ (گیانی و ماددەی) دكەتە خودان، لەوا نڤیسەر پتر بەحسی هەلویستێن ئایینی یێن موسلمانان دكەت. نڤیسەر د بۆیەرەكێ ب تویفكل و پەیامداردا، هەلویستێ ئۆلدار و مزگەفتان خویا دكەت و ب شارەزایی یا شاعرەكی و هونەرمەندی یا سینەماكارەكی، بەرێ كامیرێ دایە خوتبا ئەینیێ؛ "ل وێ رۆژا ئەینیێ، مزگەفتێن دهۆكێ تژی نڤێژكەر بوو بوون... مەلا یێن دهۆكێ بیرەوەریێن (ئەبو هورەیرەی) و مێرانیێن (خالدێ كورێ وەلید)ی بۆ هەژارێن دهۆكێ هزاربارە دكرن.. بپ١٨". ئەڤ میناكێ نەڤالا ژ ئیستیهزایێ، ئاماژەیەكە ژبۆ مەزناهی یا كارەساتێ، چونكو نڤیسەر ب خوە ژی دزانیت كو ئەوێ خوتبا ئەینیێ دخوینیت، گیانەكێ مشتی ژیانە و نەدوورە د چركەیەكێدا ببیتە جەندەك. ئوو نەتنێ مەلایێ مزگەفتێ دێ گیانی ژدەست دەت، نەدوورە هەموو خێزان و نیاسێن وی، باجا هەلوێستێ وی یێ ل دژی حكومەتا ستەمكار بدەن. ئەڤجا ئەو هەلوێستێ نێگەتیڤ و شەرمەزار، ب كێمی دبیتە ئەگەرێ پاراستنا گیانێ كۆمەكا كەسێن دی (كو ئەو ب خوە ژی كوردن و نەدوورە د ئاییندەیدا ببنە كەسانێن مفادار و بەرهەمهێنەر). كا چەوا ددەمێ قەیرانێن ئابۆری و كارەساتێن سروشتیدا، هەمی خەلك پەنا دبەنە بەر دەستەڵاتداران (دەستەڵاتا ماددی و دونیایی)، كو د هەوارا وان بهێن، هەروەسا ژ لایێ دەروونی و گیانیڤە ژى (ددەمێ كارەساتێن مرۆڤچێكەردا)، خەلك پەنا دبەنە بەر دەستەڵاتداران (دەستەڵاتا گیانی و جڤاكی) كو پالپشت و پشتەڤان بن. ئەڤ كارەساتا مرۆڤچێكەر (شەرێ نەهێلانا نفشەكی بوو، شەرێ قركرنێ بوو.. بپ٤٥). شەرێ پاراستنا نامووسێ بوو، ئەو نامووسا ئایین خوە لێ دكەتە خودان و ب هەمی شیانێن خوە بەرەڤانیێ ژێ دكەت. ئازراندنا پرسا نامووسێ رێكەكا دی یا هاواركرنێیە كو خوینگەرمیێ بدەتە كەسانێن ئۆلدار و باوەردار. دهەمان دەمدا ژی، شێوازەكێ دی یێ وەسفكرنا هۆڤاتی یا دوژمنییە، كو نەتنێ جەستەیێ مرۆڤی ل بەر گەفێ بوو، بەلكو گیان و شەرەف و ساخلەتێن مینەڤی ژی، د كەفتنە بەر گەف و هێرشان:
- زەلامان خوە ئاشكرا دكرن، دا زوو چاڤێن وان بنقینن. دا ئەو چاڤ ژنا خوە، كچا خوە، دایكا خوە، خویشكا خوە كرێتكری نە بینن.. بپ١٢.
- ترسا وان یا مەزن ژدەستدانا نامووسێ بوو، كرێتكرنا كچ و ژنێن وان بوو، نامووس بارەكێ گرانە.. بپ٣٣.
د ڤان هەردوو لەقتە یێن بلەزدا، نڤیسەری ڤیایە دڕندەیی و هۆڤاتی یا دوژمنی وەسفكەت، دهەمان دەمدا ژی، ڤیایە ئاماژەیەكا مەرەمدار ب هەلوێستێ ئایینی و ئۆلداران بدەت، كو ئاخفتن (وەعز) و هەلوێستێن وان نەوەكهەڤن. دەمێ دبێژن دینێ مە وەكو نامووسا مەیە، یا فەرە نامووسا مە ژی وەكو دینێ مە بیت. ئەو دەمێ نامووس دبن گەفێدا، یا فەر بوو ئایین ژی دبن گەفێدا بیت (ل گورەی دیتن و بوچوونێن ئۆلداران). زێدەبارى ڤێ چەندێ، چ جاران مللەتێ كورد سەرا ئایینێ خوە نە هاتییە تەپەسەركرن و ژناڤبرن، هەردەم سەرا نەتەوە و وەلاتینیێ بوویە قوربانیێ تەماحكاران. ئەڤە ژی گرێكێن مەرەما ڤەشارتی یا نڤیسەری خویا دكەت، كو پەیامەكێ ئاراستەی هەمی ئۆلدار و باوەرداران بكەت: كوردینی و ژێیاتی یا نەتەوەیی ل پێش ئایینی دكەڤیت.
٣. پالپشتی یا جڤاكی (جڤاكێ كوللەكتیڤ):
پەرەگرافەك ب ناڤێ "هەوارا مەردەمێرێن هەولێرێ" درۆمانێدا هاتییە تەرخانكرن، كو هاریكاری و پالپشتی یا خەلكێ هەولێرێ بەرچاڤ دكەت. ئەڤ پەرەگرافە ژبۆ دوكیومێنتكرنا هەلوێستێ مرۆڤانە یێ خەلكێ هەولێرێیە. ژبلی ئەمانەتا دیرۆكی، ڤان جۆرە پەسندانێن دوكیومێنتاری، مفایەكێ دی ژی هەیە ژبۆ خورتكرنا ژێیاتی یا نەتەوەیی ل دەف رڤێشتێن بهێن. هاریكاری و هەڤسۆزی یا (تەعاتوفا) نەتەوەیی، ئێكە ژ ساخلەتێن جڤاكی یێن كوردەواریێ. د وێ رەوشا نالەباردا، دایكا ژیانێ پالپشتی یا خوە بۆ ئازاد (ئەڤینێ) دەردبڕی: "نەترسە، تو ژی كچا منی. چ بێتە سەرێ مە، ئەو دێ ئێتە سەرێ تە، مان و ژیان پێكڤە.. بپ٢١". ئوو ل هەر جهەكێ كورد لێ بن، هەمان تەعاتوف هەبوویە، چونكو مللەتێن بندەست و تەپەسەركری پتر پێكڤە گرێدایینە و دخۆشی و نەخۆشییاندا، پالپشتی یا هەڤ دكەن. لێ داكۆكیكرنا نڤیسەری ل سەر مەردەمێرێن هەولێرێ، سوپاسیەكا نەراستەوخۆیە ب رێكا دوكیۆمێنتكرنێ، كو ئەم قەردارێن خەلكێ هەولێرێینە و ژبیر نەكرنا قەنجیێ ساخلەتەكێ دی یێ جڤاكێ كوردی یە: "دەنگڤەدانا ئەنفالێن رەش و ئینانا ڤان مێڤانان بۆ دەشتا جێژنیكان، خەو ژ چاڤێن هەولێرییان دزی... وێ شەڤێ كەس نە نڤست.. هەمی وەك شلخا مێشێن هنگڤینی جڤیان.. هەر تشتێ هەبت، هەر خوارنا هەبت.. ژ پاریێ نانی. هەتا دەرزیكێ كۆم كرن. گەلەكان، هەر وێ شەڤێ گیانێن خوە كرنە دناڤ وان هاریكاریاندا و دانانە سەر ملێن خوە، ئەو كوتانێن سەربازان ل دۆرێن وان دروست كرین، كوم كرن و هندەك هاریكاری گەهاندنە وان.. بپ٦٣". ئەڤ هاریكاری یا ب كۆم و شێوازێ تەعاتوفا گەلەنپەری، كو دبیت ب رێكا نەهۆشی یا كۆمێ هاتبیتە ئاراندن، نیشانا ژێیاتی یا نەتەوەیی و هەستكرنا ب بەرپرسیاریێیە. ئەڤە ژی ب ئاوایەكێ نەراستەوخۆ، رێكەكا دی یا كوردینیێ و بەرخۆدانێیە.
ژبلی ڤان هەرسێ خالێن ل سەلال، كۆمەكا ئاماژە و تێگەهێن دی یێن كوردەواریێ تێدا هەنە؛ مینا شەرمكرنا ئازاد ژ كراسێ ژیانێ. ئەو ب خوە جلك ژبۆ ستارەكرنێنە، لێ جوداهی یا جێندەری د پڕانی یا جڤاكاندا، جلكێن ژن و زەلامان ژ هەڤجودا كرینە. ئوو دجڤاكێ كوردیدا، دەمێ زەلامەك جلكێن ژنێ بكەتە بەرخوە، شەرمەزاریە. لێ هەكەر ژنەك جلكێن زەلامی بكەتە بەرخوە، نیشانا زیرەكی و پەسندانا ژنێیە. ئەڤە ژی ئیشارەتەكە كو هەردەم زەلام دسەر ژنێ رایە. لەوا نەدوورە نیڤەكا بێزاری یا ئازاد ژ كراسێ ژنێ بیت. د ئێكەمین دەرفەتا ژبەرخوەكرنا وی كراسی، ب هەستەكا سەركەفتی دبێژتە ژیانێ: "ئەز و كراسێ تە ژێك خلاس، نهۆ دێ كراسێ تە ژی ژبەر تە كم، دێ تە هێلمە رووس.. بپ١١٧". هەروەسا بابەتێ تۆلڤەكرنێ ژی، كو رەفتارەكا جڤاكێ عەشیرەتگەرى یێ كوردەواریێیە، د هەمی پەرەگرافێن رۆمانێدا دگەل ئازاد ژیایە و مشە جاران، ژیانێ ژی بابەتێ تۆلڤەكرنێ دكرە بەهانەیەك ژبۆ مانا ئازاد ب رەخ وێڤە:
- رۆژا تۆلڤەكرنێ نێزیكە.. بپ٤٩.
- دڤێت ئەز تۆلا بابێ خوە ڤەكم، دڤێت ئەز تۆلا گوندێ خوە ڤەكم. دڤێت ئەز تۆلا... گەلەك تۆڵ هەنە.. بپ٦٠.
ل دوماهی یا رۆمانێ، ژیان ل سەر تەرمێ ئازاد ڤی تێگەهێ تۆلڤەكرنێ دكەتە دگوهێ كورێ ویدا و ب هەستەكا شەرڤانەكا ب سەربۆر دبێژتی: "مزگینیا من ل تە، ئەڤە كورێ تەیە، دێ تۆلا تە ڤەكت، وەك تە تۆلا بابێ خوە ڤەكری.. بپ١٦٤". هەرچەندە د هەڤڕكی یێن دگەل دوژمناندا، تۆلڤەكرن شێوازێ پلانێن دۆماندنا شەڕییە ژبۆ ب دەستڤەئینانا سەركەفتنێ. لێ د ڤێ رۆمانێدا بابەت بزاڤا ئازادیخوازی و رزگاریخوازیێ یە، ئەگەر دژمنی ئەو كارەساتا مرۆڤچێكەر نەكربا ژی، خەبات و بزاڤا شورەشگێری دا هەر هەبیت. ئەڤ كارەساتا چێبوویی ئەنجامێ بزاڤێیە، بزاڤ دۆزەكا رەوایا مللەتەكییە و چ هەڤبەندی ب تۆلڤەكرنێڤە نینە. لێ بابەتێ تۆلڤەكرنێ وەكو ئەلەمێنتەكێ ئارامكرنا دەروونی یا هیڤی بەخش هاتییە بكار ئینان. قەهرەمانێ رۆمانێ، ژیانا خوە پێ بەردەوامكرییە. تۆلهەلدان هەموو كەربوكین و حەز و پالێنەران كۆم دكەت و بەر ب ئاراستەیەكا ئێك سەمتیڤە دهاژۆت. نڤیسەری ژی، ڤیایە كو ئازاد و پاشی كوردۆی بەر ب سەمتێ دۆماندنا خەبات و بەرخودانێڤە ببەت.
ب گشتی، نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ یێ شیای هەردوو پەیامێن خوە یێن سەرەكی (دوكیومێنتكرنا كریارا ئەنفالێن رەش و بەرخۆدانا مللەتێ كورد ژبۆ ب دەستڤە ئینانا ئازادیێ) خویاكەت. ئوو چیڕۆكا ئەڤینداری یا (ژیانێ و ئازاد)، تام و خۆشییەكا وێژەیی بەردایە سەر دەقی.
د. عارف حیتۆ
* حسن ابراهیم (٢٠١٠). ئەڤین ئەنفال. رۆمان. ژ وەشانێن ئێكەتی یا نڤیسەرێن كورد، لقێ دهۆك، زنجیرە (٢١٥). چ١، چاپخانا هاوار- دهۆك.
** رامانا تاناتوس ب یونانی ئانكو مرن، خوداوەندەكێ ب شاپەرە و دەربرینێ ژ مرنێ دكەت (خوداوەندێ مرنێیە). ئیرۆس ل دەف یونانییان، ئانكو خوداوەندێ حەز و ئەڤینی و سێكسی. ل دەف ئەفلاتۆنی ئەو هێزا مەزنە كو ناخێ مرۆڤی بەر ب خێرێڤە دبەت، ئانكو ناڤگینەكە دناڤبەرا زانین و نەزانینێدا. لێ ل دەف سیگموند فرۆید، ئیرۆس و تاناتۆس دوو غەریزە یێن مرۆڤینە: ئیرۆس غەریزەیا ژیانێیە و تاناتۆس غەریزەیا مرنێیە كو ژ وان هەموو كەرب و كین و وێرانكرن و كوشتنا د ناخێ مرۆڤیدا هەیی پێك دهێت، ب نەمازەیی د سەردەمێ شەڕاندا.