خواندنه‌كا ده‌روونجڤاكی بۆ چیرۆكا "زێره‌ڤانێ...."
د. عارف حیتۆ
چیڕۆكا زێره‌ڤانێ...[1]
ئه‌ڤ چیرۆكه ژ هه‌شت پارچه یێن پێكڤه گرێدایى پێك دهێت و به‌حسى په‌هله‌وانه‌كێ دوودل و ئالۆز دكه‌ت. ئه‌ڤ په‌هله‌وانه ژبۆ هه‌ڤسه‌نگكرن و زالبوونا ل سه‌ر ئالۆزى یا خوه، په‌نایێ به‌ر ب چه‌په‌رگوهارتنێڤه دبه‌ت. بیروباوه‌رێن خوه یێن بۆرى دهێلیت و هنده‌ك بیروباوه‌رێن نوى یێن وى باوه‌رییه‌كا كوورا ژ دل پێ نه‌یی، ددانته جهێ بیروباوه‌رێن خوه یێن كه‌ڤن. خوه دگه‌هینته لایه‌نه‌كێ ده‌سته‌لاتدار كو پاریه‌كێ نانێ ره‌وا و پاقژ بۆ خوه و خێزانا خوه دابین بكه‌ت. هه‌رچه‌نده نڤیسه‌رى دیار نه‌كرییه كا په‌هله‌وان ژ كیژان ئیدیولوژیێ دێ به‌ر ب كیژان ئیدیولۆژیا ده‌سته‌لاتدارڤه چیت. لێ خوانده‌ڤانێ شاره‌زا ب رێكا وێنه و بۆیه‌رێن نڤیسه‌رى ب زیره‌كانه بكار ئیناین، د كاریت بزانیت كا په‌هله‌وان ژ كیڤه دهێت و دێ كیڤه چیت. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه پێدڤى ب وێ چه‌ندێیه كو وه‌رگر مینا نڤیسه‌رى ئاگه‌هدارى ره‌وشا كه‌توارى یا كوردستانێ و دیرۆكا بزاڤا رزگاریخوازى یا كوردستانێ بیت. ژبۆ ده‌سته‌لاتداری ره‌نجه‌كا مه‌زن پێ نه‌ڤێت، چونكو هه‌ر ژ پشتى سه‌رهه‌لدانێ و هه‌تا نۆكه هه‌ردوو حزبێن مه‌زن ل كوردستانێ (پارتى و یه‌كێتى) ده‌سته‌لاتدارێن سه‌ره‌كینه. لێ ئه‌و لایه‌نێ په‌هله‌وان ژێ هاتى، ب ڤان هه‌ردوو میناكێن دناڤ حیواریدا، ب ئاشكرایى دیار دبیت كو ژ حزبا شیۆعى یا عیراقى به‌ر ب یه‌ك ژ حزبێن ده‌سته‌لاتدار هاتییه:
- هوین حزبا هه‌ژار و پاله و جوتیارانه، هه‌مى ئه‌رد و بافریقه یێن هه‌وه‌نه.
- بگره ژ شاخ و داخێن كوردستانێ و تا دگه‌هیته ئه‌هواران ژبلى سه‌رنگۆنى و ده‌ربه‌ده‌رى یا وه‌لاتێن بیانى.
ژ ڤان هه‌ردوو میناكان و گه‌له‌كێن دى یێن لابه‌لا، دیار دبیت كو په‌هله‌وان كه‌سه‌كێ سۆشیالیست یان چه‌پره‌وه. هه‌رچه‌نده گه‌له‌ك حزب و لایه‌نێن چه‌پره و سوشیالیست ل كوردستانێ هه‌بووینه، لێ ئینانا ناڤێ ئه‌هواران، مه پشتراست دكه‌ت كو به‌حسى شۆعى یێن عیراقییه.
چیرۆك ل ژوورا به‌رپرسه‌كێ ده‌سته‌لاتدار ده‌ست پێ دكه‌ت (ئوو به‌رپرس جه‌ڤه‌نگێ ده‌سته‌لاتێیه)، سه‌رسۆرمان و حێبه‌تیبوونا په‌هله‌وانى ژ دیكۆر و روخسارێ ژوورا به‌رپرسى، نیشانا هندێیه كو ژینگه‌ها نڤیسه‌رى گرنگییه‌كا مه‌زن ب روخسارێ تشتان دده‌ت و ئه‌ڤ چه‌نده وه‌كو كارڤهدانهكا هزرا نڤیسه‌رى ل سه‌ر ئه‌زمانێ په‌هله‌وانى هاتییه ده‌ربڕاندن: "وه‌كو مرۆڤه‌كێ حێبه‌تى و سه‌وداسه‌ر هه‌ر چاڤێن وى ب دیكۆرێن ژوورێ ڤه بوون، چونكى بۆ جارا ئێكێیه جهه‌كێ هۆسا دبینیت...". ئه‌ڤ گرنگیدانا ب روخسارێ تشتان و تێگه‌هان، ل گوره‌ى دیتنا من ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بۆ كێماسى یا ناڤه‌رۆكا خوه‌ییێ مرۆڤى ب خوه، چه‌ند مرۆڤ ره‌وشه‌نبیرتر بیت، كێمتر گرنگیێ ب روخسارى دده‌ت. ئه‌و ب خوه ژى شێوه‌یه‌كه ژ شێوازێن گه‌ره‌وته‌ژیكرنێ كو مرۆڤ هه‌ولدده‌ت كێماسییه‌كا خوه ژ لایه‌كێ دیڤه پڕكه‌ت[2]. ئه‌ڤ هه‌ستكرنا ب كێماسیێ ژى نه‌ساخله‌ته‌كێ نوو یێ جڤاك و كه‌ساتى یا كه‌سێ كورده، به‌لكو ژ ئه‌نجامێ بنده‌ستى و ته‌په‌سه‌ركرنا دۆمدرێژا كه‌سێ كورد ژ لایێ رژێمێن داگیركه‌رڤه په‌یدا بوویه و د ناڤ ناخ و مه‌ژیێ ویدا جێگر كرییه[3]. ئه‌ڤجا ژبۆ هه‌ڤسه‌نگكرنا ره‌وشا خوه یا ده‌روونى، گرنگیێ ب ڤالیكى و روخسارێ تشتان دده‌ت، بێگومانه كو ئه‌ڤه ژى ل سه‌ر حسێبا ناڤه‌رۆكێ (هێز و خوه‌سه‌رى یا كه‌ساتیێ) دهێته كرن. هه‌روه‌سا ده‌مێ به‌حسى باره‌گایێ په‌هله‌وانى دكه‌ت (به‌رى بڕیارا چه‌په‌رگوهارتنێ)، هه‌مان ره‌فتارا گرنگیدان ب روخسارى دهێته خویاكرن، ده‌مێ دبێژتێ: "كه‌سه‌ك سه‌را هه‌وه ناده‌ت...". ل ڤێره وه‌سا خویایه كو گرنگى یا هه‌ر حزبه‌كێ ب هژمارا سه‌ردانه‌ران دهێته پیڤان. ئه‌گه‌ر ژ لایێ سیاسیڤه تا رادده‌كى وه‌سا بیت ژى، كو هێز و گرنگى یا هه‌ر حزبه‌كێ ب سه‌ردانه‌رێن باره‌گاى بهێته پیڤان، بێگومانه كو ژ لایێ ئیدیولۆژیڤه، ئه‌ڤ كریاره نه‌گه‌له‌ك نێزیكه ژ راستیێ، چونكو گه‌له‌ك جهێن دى یێن نه ئیدیولۆژى هه‌نه سه‌ردانه‌رێن وان زۆرن!.
مشه جاران وه‌كو پڕانییا چیرۆكنڤیسێن كورد، ب رێكا كه‌توارى یا گریمانكى یان ب رێكا دیتنێن خوه و ده‌ربڕینێن په‌هله‌وانان، ره‌خنێ ل جڤاكى دگریت و دبیته خۆدیكا ژینگه‌ها تێدا دژیت:
- داخوازا به‌رپرسان ئه‌وه هه‌ر بلندتر لێ بهێن و هه‌مى ژى ل ڤى بابه‌تى وه‌كهه‌ڤن.
- سه‌یدایى دگه‌ل شانده‌كێ بیانى جڤین هه‌یه.
- سه‌ره‌دانا پرۆژان یا هه‌ى، ئه‌ڤرۆ كه‌سێ نا بینیت.
سه‌یدایێ ئه‌نوه‌ر ڤیایه ب زانیبوون ده‌ربڕینێ ژ هزر و دلینى و ره‌فتارێن ژینگه‌ها خوه و تێگه‌هێن هه‌یى یێن جڤاكى بكه‌ت. د هه‌مان ده‌مدا ژى، دیسا ب زانیبوون ڤیایه شیانێن خوه یێن نڤیسینا كورته چیرۆكێ و سه‌ربۆرا خوه دبیاڤێ شرۆڤه‌كارى یا ده‌روونى و جه‌ڤه‌نگاتیێدا به‌لیكه‌ت.
هه‌لبه‌ت سه‌یدایێ ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د تاهر ژ وێ قۆناغێ بۆرییه كو ب ڤالیكى سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بۆیه‌ر و تێگه‌هان بكه‌ت، ئانكو ب حوكمێ سه‌ربۆرا وى یا درێژ د نڤیسینا كورته چیرۆكێدا، قۆناغێن كه‌توارى یا شۆپپارێزى و ره‌خنه‌گرتنا ڤالیكى به‌زاندینه و وه‌كو كورده‌ك یان نڤیسه‌ره‌كێ ب دیالێكتا بادینى دنڤیسیت (كو خوانده‌ڤانێن كێم یان چوارچۆڤه‌كرى هه‌نه)، نه شیایه یان نه‌ڤیایه ب ته‌ڤاڤى خوه ژ كه‌توارى یا ره‌خنه‌گرتنا هه‌ڤچه‌رخ قورتالكه‌ت و سه‌ره‌ده‌ریێ ب تنێ دگه‌ل ئاراسته یێن شرۆڤه‌كارى یا ده‌روونى و ئاراسته یا جه‌ڤه‌نگى بكه‌ت. ئه‌ڤجا دێ بینین ب مشه‌یی ئه‌له‌مێنت و شێوازێن ره‌خنه‌گرتنا كه‌توارى یا هه‌ڤچه‌رخ دناڤ چیرۆكێن خوه‌دا بكار دئینیت و ئه‌ڤ شێوازێ ره‌خنه‌گرتنا ل جڤاكی، بیاڤه‌كێ به‌رفره‌ھ ب خۆڤه دگریت. ئه‌ڤه ژى د هه‌رسێ دیتنێن سه‌ره‌كى یێن ڤێ قۆناغێدا (دیتنا كه‌توارى، كه‌توارێ كوردى و كه‌توارێ گریمانكى) خویا دبن.
كه‌توارى یا سه‌یدایێ ئه‌نوه‌ر، چ ئیدیولۆژی یێن دیاركرى پێڤه نینن. هه‌لویسته‌كێ مرۆڤانه‌یه به‌ر ب شرۆڤه‌كارى یا هه‌ڤڕكى یێن نافخۆیى یێن مرۆڤى دهێته ئاراسته‌كرن. ژ لایه‌كێ دیڤه ژى، یاخیبوون و نه‌رازیبوونا خوه یا ده‌روونى و جڤاكى ب خۆدیكا كه‌توارێ كوردى یێ هه‌یى دده‌ته خویاكرن. ئه‌و ژ ره‌وشا هه‌یى نه‌رازییه و بێى خویاكرنا هه‌لویستێ خوه یێ ئیدیولۆژى، گۆتنێن جاددێ دووباره دكه‌ت. ئه‌ڤه ژى، ژبلى جوداهییه‌كا بچووك د روخسار و ستایلێ ڤه‌گێرانێدا، وه‌كو چیرۆكێن قۆناغا ده‌سپێكینه. لێ بكار ئینانا شرۆڤه‌كارى یا ده‌روونى و ره‌نگڤه‌دانا ژینگه‌ها كه‌توارى و بكارئینانا ئیشاره‌تێن جه‌ڤه‌نگى ژبۆ هنده‌ك هزر و تێگه‌هێن ل پشت رێزكان، ئیشاره‌ته‌كه كو چیرۆكنڤیس د هه‌مى قۆناغێن نڤیسینا كورته چیرۆكێدا بۆرییه و سه‌ربۆره‌كا باش د ڤى بیاڤیدا هه‌یه. هه‌ر لڤین یان بۆیه‌ره‌كێ دهێته بكار ئینان، ب زانیبوون دهێته بكارئینان و ڤه‌رێژا سه‌ربۆره‌كا ئه‌پستمى و وێژه‌یى یا نڤیسه‌رى دده‌ته خویاكرن. شرۆڤه‌كارى یا ده‌روونى یا په‌هله‌وانى د هه‌ڤڕكى یێن وى یێن نافخۆییدا ده‌ردكه‌ڤیت كو:
* هه‌تا په‌هله‌وان گه‌هشتییه بڕیارا خوه یا داویێ، د كۆمه‌كا ئالۆزى و دوودلیێدا بۆرییه. هه‌رچه‌نده نڤیسه‌رى ب درێژى به‌حسى ڤێ ره‌وشا ده‌روونى نه كرییه، لێ ئه‌نجام و ڤه‌رێژێن بڕیارا داویێ د مونولۆگێن نافخۆیى و فلاشباكاندا هاتینه ئاشكرا كرن.
* هه‌ڤڕكى یا دناڤبه‌را راستى و نه‌راستى یا رێبازێدا، كو ب گۆتنێن نێگه‌تیڤێن دایكا وى ل سه‌ر رێبازا د نه‌هۆشى یا ویدا خویا دبن و د كه‌فتنه به‌رانبه‌ر جهگیرى و مجدى یا هه‌لویستێ بۆرى. ئه‌ڤه ژى ب فلاشباك و مونولۆگێن نافخۆییدا به‌لى دبن.
* جوداهى یا دناڤبه‌را پێشبینیێ و كریارێدا (ئانكو ئه‌وا په‌هله‌وانى هزر دكر و ئه‌وا بۆ هاتییه كرن). هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ خاله دگه‌ل ره‌خنه‌گرتنا كه‌توارى یا ل به‌رپرسان دهێته گرتن دگونجیت، كو شێوازه‌كێ نه‌رازیببونێیه، نڤیسه‌ر ل سه‌ر زارێ په‌هله‌وانێ خوه ب شێوه‌یه‌كێ جه‌ڤه‌نگى و ئیشاره‌تێن مه‌ره‌مدار خویا دكه‌ت. لێ هه‌ر ئه‌نجامه‌كێ ل گوره‌ى پێشبینى یێن مرۆڤى نه‌بیت دكه‌فته د خانا هه‌لنگفتن یان ب كێمى ئالۆزى یا ده‌روونیدا: "ته‌زینكه‌ك ب سه‌ر له‌شێ ویدا چوو، وه‌كو ئاڤه‌كا سار ل نیڤا چلێ زڤستانێ ب سه‌رى دا وه‌ركر بیت". ژ بلى ڤان هه‌ڤڕكى و ره‌وشێن ده‌روونى یێن په‌هله‌وانى خویا كرین، نڤیسه‌ر پێ تێر نه‌بوویه و دناڤ قالبێ سه‌رانسه‌رى یێ چیرۆكێدا، كۆمه‌كا موفاره‌قه و ئالۆزى یێن ده‌روونى دهێنه دیتن كو هه‌مى بۆیه‌ر و میناك پێكڤه، مینا گه‌ردێن شووشه‌ى پێكڤه نووسیایینه ژبۆ مه‌ره‌ما سه‌ره‌كى یا نڤیسه‌رى كار دكه‌ن. هه‌روه‌سا بكارئینانا جه‌ڤه‌نگان ژی، ب شاره‌زایی هاتینه داڕشتن كو خۆشى و جوانییه‌ك دایه كورته چیرۆكێ. ئه‌ڤه ژى سه‌ربۆرى و شاره‌زایى یا نڤیسه‌رى د وارێ نڤیسینا چیرۆكێدا خویا دكه‌ت.
ل ده‌سپێكێ، ل شوینا ناڤێ حزبا شیۆعى بهینیت، ب هنده‌ك میناكێن ره‌مزى و شرۆڤه‌كرنێن باكگراوندێ ڤێ حزبێ ئیشاره‌ت كریێ. هه‌روه‌سا د میناكه‌كێ دیدا، ده‌مێ په‌هله‌وان به‌حسى وى كه‌سى دكه‌ت ئه‌وێ هاتییه ناڤ گوڕستانێ، ئیشاره‌تێ دده‌ته چه‌ند ره‌مزان: "به‌رپرس به‌لا خوه ژ زیندانییان ڤه ناكه‌ن، ئه‌ڤى ژى خوه هه‌ڤتیشى مرییان كرییه".
د ڤى میناكیدا، كه‌سێن ساخ ل هه‌مبه‌رى مرى یێن ناڤ گوڕستانێ، ب زیندانى وه‌سف دكه‌ت. ئه‌ڤه ژى نیشانا نه‌رازیبوونێیه ژ ره‌وشا هه‌یى كو ملله‌ت د ده‌ستێ ده‌سته‌لاتا هه‌ییدا مینا زیندانییانه و كه‌سه‌ك نه‌شێت یان نه‌ڤێت ب ئازادى ده‌ربڕینێ ژ یاخیبوون و نه‌رازیبوونا خوه بكه‌ت. د پڕانییا حاله‌تاندا، زیندانى ژ ده‌سته‌لاتا زیندانێ نه‌درازینه، لێ نه‌چارن كو سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بكه‌ن و ژیانا خوه دگه‌ل بدۆمینن. ئینانا ره‌مزێ زیندانییان ئیشاره‌ته‌كه ژبۆ نه‌رازیبوونا نڤیسه‌رى ژ ره‌وشێ هه‌میێ. ل گوره‌ى دیتنا ره‌خنه‌یى یا كه‌توارى، هه‌مى حیوار و ڤه‌گێرانێن په‌هله‌وانان ره‌نگڤه‌دانا هزر و تێگه‌هێن نڤیسه‌رى ب خوه‌نه پالداینه سه‌ر زارێ په‌هله‌وانى. ئه‌ڤجا ل ڤێره نڤیسه‌ر وه‌سا دبینیت كو هه‌مى ساخێن جڤاكى مینا زیندانییانن و كه‌سه‌ك نه‌وێریت دبه‌ر ده‌سته‌لاتێ را باخڤیت: "ب شه‌ڤ و رۆژ سه‌ركرده گۆتارا دخوینن، جاره‌كێ ئێكى نه گۆتیێ له‌ل، یان نه وه‌یه".
هه‌رچه‌نده موفاره‌قه‌یه‌كا جوان و مه‌ره‌مداره كو ل گۆڕستانێ، به‌رپرسى (وه‌كو ده‌سته‌لات) دئێخته به‌رانبه‌ری وى كه‌سێ گۆتارخوین (كو میناكێ كه‌سه‌كى شیزۆفرینى پێڤه‌یه). زیندانى و مرى هه‌ردوو نه‌چارن سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ره‌وشا هه‌یى بكه‌ن (چ بیت و چه‌وا بیت؟!). لێ نڤیسه‌ر ژى كه‌سه‌كه د ناڤ جڤاكیدا و مافێ وییه كو ب ئازادی ده‌ربڕینێ ژ هزرا خوه یا كه‌سۆكی بكه‌ت. ئه‌ڤه ژى هزرا وییه، نه‌دووره گه‌له‌ك كه‌س و نڤیسه‌رێن دى یێن جڤاكى هه‌بن، هزره‌كا دى یا به‌رۆڤاژى هه‌بیت. د هه‌مان مژارێدا، دیسا ڤێ هزرا خوه یا كه‌سۆكى یا ده‌رباره‌ى ده‌سته‌لاتێ، ل سه‌ر هه‌مى رۆژنامه‌ڤانى یا كوردى دسه‌پینیت، بێى كو هیچ ئازادییه‌كێ ژبۆ په‌هله‌وانێن خوه بهێلیت، هه‌رده‌م ب شێوه‌یه‌كى ره‌هایى ل سه‌ر په‌هله‌وانێن چیرۆكێ یێ زاله و د جغزا تێگه‌ھ و باوه‌رى یێن خوه‌دا دلڤینیت. "هه‌ر به‌حسى سیسته‌م و گوهارتن و پێشڤه‌چوونێ و گه‌نده‌لیێ دكه‌ت، هه‌چكو یێ گۆتارێن رۆژنامه‌گه‌رى یا كوردى بۆ مه دخوینیت. كو هه‌ر رۆژ ڤى بابه‌تى ڤه‌دجوین و بوویه قاچكێ ده‌ڤێ هه‌مییان". ژ لایه‌كێ دیڤه ژى، گۆتارخوینێ ناڤ گوڕستانێ ئیشاره‌ته‌كه ژبۆ ره‌وشه‌نبیركرنا مرییان. ماده‌م كه‌سێن ساخ زیندانینه و د شیاندا نینه گوهدارى و پێگیرى یا ڤان گۆتاران بكه‌ن، ئه‌ڤجا ب كارڤهدانهكا هه‌لچوویى یا نێگه‌تیڤ، رێكا په‌هله‌وانێ لاوه‌كى كه‌فتییه گوڕستانێ.
پێكڤه گرێدانا میناك و بۆیه‌ران
نڤیسه‌ری ب شاره‌زایانه یێ هه‌ولدایی كو هه‌مى بۆیه‌ر و میناكێن ڤه‌گێرانا مشت شرۆڤه‌كارى و جه‌ڤه‌نگ ببه‌ته به‌رئێك و قالبه‌كێ ئێكگرتیێ هه‌ڤته‌مامكه‌ر بكه‌ته به‌ر كورته چیرۆكا خوه، ئه‌ڤه ژى جوانییه‌كێ دده‌ته ده‌قێ وێژه‌یى و هنێرى یا نڤیسه‌رى خویا دكه‌ت:
* په‌هله‌وان ل گوڕستانێ دهێته دامه‌زراندن، جهێ جڤین و كومبوونێن سیاسى یێن په‌هله‌وانى ل سه‌ر ده‌مێ خه‌باتا نهێنى دناڤ گوڕستانێدا بوو. هه‌روه‌سا د رێزكه‌كا حیواریدا ئیشاره‌تێ دده‌ته هندێ كو باره‌گایێ لایه‌نێ په‌هله‌وانى گوڕستانه، ژبه‌ر گه‌له‌ك كێم سه‌ردانه‌ر هه‌نه. نه‌بوونا سه‌ردانه‌ران میناكێ گوڕستانێ دده‌ته باره‌گاى. ل جهه‌كێ دى ژى ئیشاره‌تى دده‌ته جڤاكى هه‌میێ كو گوڕستانه‌كا مه‌زنه: "مه‌زنێ من، هه‌مى هه‌ر بێده‌نگ و كه‌ڕوبومانێ دكه‌ن، هه‌چكو لفافكرى، ما چو جوداهى دگه‌ل گوڕستانێ هه‌یه".
* نه‌رازیبوون ژ هه‌بوونا گوڕستانێ وه‌كو جهێ كومبوونان و وه‌كو وه‌سفكرنا باره‌گاى و وه‌كو ئیشاره‌تا ژیانا جڤاكى. ژبۆ ڤێ چه‌ندێ ژى، ئالته‌رناتیڤێن دى خویا دكه‌ت. جاره‌كا دى نڤیسه‌ر مه هه‌مبه‌رى موفاره‌قه‌یه‌كا دى یا ره‌وشا هه‌یى و نه‌رازیبوونا سیاسى دكه‌ت: "ئه‌م یێ خه‌باتێ دكه‌ین دا ملله‌تى هشیار بكه‌ین و ڤه‌ژینین، ئه‌ڤجا بوچى ل ناڤ مرییا كومبوونێ بكه‌ین؟ ئه‌ڤه هه‌مى چه‌م و دارستان و ره‌ز، بوچى كومبوونێ ل وارا ناكه‌ین". هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه گۆتارا نڤیسه‌رییه، خوه ددانته جهێ په‌هله‌وانى و گۆتارا خوه ئاراسته‌ى خوانده‌ڤانان دكه‌ت. ل ڤێره نڤیسه‌رى دڤێت هه‌لویسته‌كێ سیاسى یان سیاسییه‌كێ شیره‌تكار بۆ خوه دانیت و بێژته وه‌رگرى كو ئه‌و ژى پشكه‌كه ژ پرۆسا سیاسى و فه‌ره هه‌لویسته‌ك هه‌بیت. هه‌روه‌سا ب هنده‌ك ئاماژه یێن ره‌فتارێن كه‌توارێ هه‌یی، تێگه‌ھ و تێبینی یێن خوه یێن سیاسی و فه‌لسه‌فی دیار دكه‌ت و ئاراسته‌ی خوانده‌ڤانان دكه‌ت:
- وه‌كى میچركه‌كى ب رابردوویڤه یێ گرێداى بوو!..
- هه‌كه نیڤا وێ سه‌ح كربا پاشه‌رۆژێ و ئایینده‌ى، دا گه‌له‌ك قۆناغێن پێشكه‌فتیتر بڕیت.
زێده‌بارى جوانى و مه‌ره‌مدارى یا ڤان میناكێن ژێگۆتى، هه‌روه‌سا ئیشاره‌ته‌كه بۆ قۆناغێن ده‌سپێكا كورته چیرۆكێ هه‌كو نڤیسه‌ر رۆلێ شیره‌تڤان و ئاراسته‌كاران تێدا دبینیت.
* به‌هانه‌كرنا گوهارتنا هه‌لویستێ په‌هله‌وانى. به‌هانه‌كرن ئێكه ژ ئالاڤێن به‌رگریكرنا مه‌ژى كو ب شێوه‌یه‌كێ نه‌ئاگه‌ھ یان نه‌هۆشیێ ژبۆ هه‌ڤسه‌نگكرنا ره‌وشا ده‌روونى یا مرۆڤى دهێته‌كرن. ده‌مێ مرۆڤ كاره‌كێ نه ژ دل دكه‌ت، داكو تۆشى چ ئالۆزى یێن ده‌روونى نه‌بیت، ب هنده‌ك ئالاڤ و میناكێن دى یێن به‌رهۆز به‌هانه دكه‌ت: "چ گوهارتن نه بوویه، تو ل گۆڕستانێ هاتییه گوڕستانێ". ئه‌ڤ میناكێن پێكڤه گرێدایى و ل سه‌رێك كومبوویى، جه‌ڤه‌نگه‌‌كێ دییه كو فه‌ره ملله‌ت رابیته سه‌ر خوه و هه‌لویسته‌كی ل دژى ده‌سته‌لاتا هه‌یى یان گه‌نده‌لى یا هه‌یى ده‌رببڕیت.
بكارئینانا تێگه‌هێن كه‌لتۆرى دناڤ چیرۆكێدا
هه‌ر ژ ئێكه‌مێن به‌رهه‌مێ به‌لاڤكرى یێ ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د تاهر[4]، هه‌رده‌م هه‌ولدده‌ت كو تێگه‌هێن كه‌لتۆرى و فولكلۆرى ب هه‌مى چقێن خۆڤه بكه‌ته دناڤ چیرۆكێن خوه‌دا. ئه‌ڤه ژى دبنه‌كۆكا خوه‌دا ئیشاره‌ته‌كه كو ب جڤاكێ خۆڤه گرێدایه و كه‌لتۆرێ كوردى ژێده‌ره‌كێ سه‌ره‌كى و گرنگه د چێكرنا مه‌نزوومه یا وى یا هزریدا. ل ڤێره دێ ئیشاره‌تێ ده‌ینه هنده‌ك گۆتنێن مه‌زنان كو ب شێوه‌یه‌كێ راسته‌وخۆ یان نه‌راسته‌وخۆ ئێخستینه دناڤ چوارچۆڤێ حیوارێن كورته چیرۆكێدا. گه‌له‌ك جاران مه‌ره‌ما سه‌ره‌كى ژ ڤێ كریارێ ئه‌وه كو موفاره‌قه و تێگه‌هێن هه‌ڤدژ خویا كه‌ت. ب ڤان موفاره‌قه و رامانێن ڤه‌شارتى یێن ل پشت په‌ند و گۆتنان، دكه‌ته د خزمه‌تا مه‌ره‌ما سه‌ره‌كى یا چیرۆكێدا:
1.هه‌چكو كرییه میرێ میسرێ: ئیشاره‌ته‌كه بۆ دلخۆشى یا بێ پایانا په‌هله‌وانى كو دێ هێته دامه‌زراندن. مه‌ره‌م پێ موحتاجى و هه‌ژارى یا خه‌لكێ جڤاكییه كو ب دامه‌زراندنه‌كێ هه‌ستا میرێ میسرێ بۆ په‌یدا دبیت. جه‌ڤه‌نگێ هه‌ژارى و نه‌دادپه‌روه‌رى یا جڤاكییه.
2. دوو گۆتنێن مه‌زنان ل دوو جهێن جوداجودا ئیناینه ژبۆ خۆراگریێ و جهگیرى یا هه‌لویستى:
- دێ گوشتێ رانێ خوه خۆم و منه‌تا قه‌سابى هه‌لناگرم.
- نانێ خوه ب خۆ ب ئاڤێ و منه‌تا خه‌لكى پاڤێ.
ئه‌ڤ هه‌ردوو گۆتنه ئیشاره‌تن ژبۆ خۆراگرى و جهگیرى یا هه‌لویستان. ئه‌ڤ گۆتنه دناڤ حیوارێن هنده‌ك فلاشباكاندا ره‌سمكرینه كو به‌رى نۆكه ره‌وشا وى یا ئیدیولۆژى ب ڤێ هێزداریێ بوو، لێ پشتى ئاشكرابوونا هه‌مى رازێن سیاسه‌تێ و چێبوونا ده‌زگه‌هێن ده‌سته‌لاتدار و دویڤه‌لانك، ئوو پشتى كۆمه‌كا گوهورینێن مه‌زن د جڤاكیدا په‌یدا بووین، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ هه‌لویسته ژى وه‌كو خوه نامینن و دێ هێنه گوهارتن. گۆتنه‌كا دی ژی، هه‌ر ژبۆ هه‌مان مه‌ره‌مێ دئینیت، لێ پتر ژبۆ خۆگونجاندنێ یان ته‌سلیمبوونێڤه دچیت: "یێ دایكا مه ماره‌كه‌ت دێ بێژینێ باب". هه‌رچه‌نده خۆگونجاندن ژی شێوازه‌كێ به‌رخوه‌دان و خوه‌راگریێیه، لێ نه‌مه‌رجه كو نیشانا قه‌بوولكرنێ بیت. مشه جاران ژی، ژبۆ ته‌سلیمبوون و قاییلبوونێ دهێته بكار ئینان.
3. سیاسه‌ت یارى یا مارى و په‌ییسكێیه: هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ گۆتنه نه د چوارچۆڤێ فولكلۆرێ ره‌سه‌نێ كوردیدایه و تا رادده‌كێ زۆر نوویه. لێ ئینانا ڤێ گرتنێ وه‌كو به‌ركار و ڤه‌رێژا هه‌ردوو گۆتنێن بۆرى كو گوهارتنا هه‌لویستێ ب رێكا به‌هانه‌كرنێ ب هێته كرن. لێ جوداهى یا به‌هانه‌كرنێ د ڤێره‌دا ل سه‌ر ئاسته‌كێ فه‌لسه‌فا تێگه‌هشتن و دانوستاندنێ هاتییه‌كرن، نه ل سه‌ر ئاستێ نه‌هۆشى یا ده‌روونى یا په‌هله‌وانى یان نڤیسه‌رى.
4.چه‌قى چاڤ ل به‌قى كر، پشت ل چه‌قى شكه‌ست: هه‌مان رامانا گۆتنا به‌رى خوه‌یه لێ ب تێگه‌هشتنه‌كا به‌روڤاژ. ئانكو به‌هانه‌كرنا نێگه‌تیڤا گوهورینا هه‌لویستییه. ئانكو نڤیسه‌رى دڤێت بێژته مه كو سه‌ره‌راى ته‌سلیمبوونێ و كه‌فتنا پڕانییا خه‌لكى ل سه‌ر هه‌مان سككه‌یێ ترێنێ، ئوو فه‌ره هه‌ر كه‌سه‌ك ب زووترین ده‌م جهێ خوه د فارگۆنه‌كا ترێنێدا بكه‌ت. لێ هه‌ر هنده‌ك كه‌س مانه و ب تێگه‌ھ و هه‌لویستێن خوه‌ڤه گرێداینه. ب هزرا من، ئه‌ڤه ئیشاره‌ته‌كه كو نڤیسه‌ر گرنگییه‌كێ دده‌ته هه‌بوونا ڤان هه‌لویستێن خۆراگر، نه‌دووره ژبۆ هندێ بیت كو ئه‌و دژى ده‌سته‌لاتا ره‌هاییه.
5.صه د ڕه‌ویت، كاروان ب رێكا خوه دچیت: ئه‌ڤ گۆتنه ب شێوه‌یه‌كێ نه‌راسته‌وخۆ وه‌كو جه‌ڤه‌نكه‌كێ ئاڤز و فره رامان ئینایه ده‌مێ دبێژیت: "وێ شه‌ڤێ هه‌ر ده‌نگێ وى دهات و جار جار سه‌یه‌كى ژ دوور عه‌وعه‌وه‌ك دكر....". ل ڤێره ژى نڤیسه‌رى ب شاره‌زایانه یاخیبوون و نه‌رازیبوونا خوه ل هه‌مبه‌ر ره‌وشا هه‌یى یا كه‌توارى ئاشكرا كرییه كو شیره‌ت و پێشنیازێن ره‌وشه‌نبیر و شیره‌تكارێن وه‌لاتپارێز مینا ره‌وینا صایه. ئه‌ڤ ره‌وینا صا ژى كورد وه‌كو كێماسییه‌كێ حساب دكه‌ن ژبه‌ر كێماسى یا صه‌ى (ل گوره‌ى تێگه‌هێ جڤاكى ده‌ستكرنا له‌شێ صه‌ى ژى حه‌رامه)، یان ژى وه‌كو بێ بهایى یا ره‌وینا صه‌ى دهێته حسابكرن. راسته ده‌نگه‌ك دهێت و هه‌رایه‌كێ په‌یدا دكه‌ت یان تا رادده‌كى ته‌ناهى یا كاروانى تێكدده‌ت، لێ ل داویێ ره‌وینا صه‌ى دكه‌فته دناڤ كێلبێن بایدا و كه‌سه‌ك خوه لێ ناكه‌ته خودان، له‌وا كوردان گۆتییه؛ صه دڕه‌ویت و كاروان ب رێكا خوه دچیت.
ژبلى ڤان خالێن مه گۆتین، نه دووره گه‌له‌ك ئیشاره‌تێن دى یێن ده‌روونى و جڤاكى تێدا هه‌بن، هیڤییه ره‌خنه‌گرێن بسپۆر ببینن و به‌رفره‌هتر ل سه‌ر راوه‌ستێن. لێ به‌رى ڤێ خواندنا خوه ب داوى بهینم، فه‌ره ئیشاره‌ته‌كێ بده‌مه نامه‌یه‌كا ڤه‌شارتى یا نڤیسه‌رى كو ل سه‌ر زارێ دایكا په‌هله‌وانى هاتییه گۆتن. د كۆما وان هه‌مى بیرئانین و فلاشباكێن ڤه‌گه‌راینه دناڤ مه‌ژى و بیردانكا په‌هله‌وانیدا، حیواره‌كێ بچووكێ دایكا وى یا نه‌زان و نه‌خوێنده‌واره: "ئێ كورێ من خۆ ته ناكه‌نه وه‌زیر، هه‌مى خواندنا ته تا ده‌ڤێ گورگى ته یا خواندى".
ئه‌ڤ هه‌ڤۆكه ژى گه‌له‌ك ده‌رگه‌هێن ده‌روونى و جڤاكى ل مه ڤه‌دكه‌ت. جارێ ل ده‌سپێكێ ژ لایێ لۆژیكیڤه، هه‌لبژارتنا ڤێ گۆتنێ ل سه‌ر زارێ دایكا په‌هله‌وانى نه‌گه‌له‌ك د جهێ خوه‌دایه چونكو د پڕانییا جاراندا پیره دایكێن كوردپه‌روه‌ران نه‌خوانده‌وار و نه‌سیاسى بوون. ئوو خۆ ئه‌گه‌ر دایكا وى گۆت بیت ژی، هه‌ر دكه‌فته دناڤ جغزا په‌یامێن نڤیسه‌ریدا. ئه‌ڤجا نڤیسه‌ر د كارى ل سه‌ر زارێ په‌هله‌وانه‌كێ دى بده‌ته خویاكرن. ژ لایه‌كێ دیڤه ژى، نه‌دووره نڤیسه‌رى ڤیا بیت بۆ وه‌رگران بێژیت كو ژنا كورد ب نه‌زانین و نه‌خوانده‌وارى یا خۆڤه بیرتیژ و ئه‌كتیڤ بوو دناڤ شۆره‌شێدا. نموونه یا ڤێ چه‌ندێ ژی، ئه‌ڤه پیره دایكه‌كه ژ كورێ خوه یێ شۆره‌شڤان باشتر تێ دگه‌هیت و ره‌وشا سیاسى یا ده‌ڤه‌رێ و كه‌توارى، ب مه‌ژیه‌كێ ڤه‌كریتر یا خواندى. ژلایه‌كێ دیڤه ژی، دبیت ئاماژه‌یه‌ك بیت ژبۆ وان كه‌سێن نه‌خوێنده‌وارێن ده‌سته‌لات كه‌فتییه دده‌ستاندا. ئوو وه‌كو ره‌تكرنه‌كا جه‌ڤه‌نگی بیت. یان په‌یامه‌كا ئاراسته‌كری بیت بۆ كه‌سانێن ژ مافێ خوه پتر داخواز دكه‌ن و ڤیایه ببێژیت كو فه‌ره هه‌ر ئێك پێ خوه ل دویف به‌ڕكا خوه درێژكه‌ت.
ل داویێ.. ئه‌م د كارین بێژین كو سه‌یدایێ ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د تاهر، چیرۆكنڤیسه‌كێ شاره‌زایێ كوردستانێیه و سه‌ربۆره‌كا مه‌زن و به‌رفره‌ھ د وارێ نڤیسینا كورته چیرۆكێدا هه‌یه. چیرۆكا "زێره‌ڤانێ...." ژى، چیرۆكه‌كا سه‌ركه‌فتییه و هه‌ژى خواندنێ و ل سه‌ر راوه‌ستانێیه.
[1] ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د تاهر (2009). زێره‌ڤانێ. چیرۆك؛ كۆڤارا په‌یڤ. ژ وه‌شانێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد/ دهۆك. ژ 49؛ بپ 148-155.
[2] د. عارف حیتۆ (2009). ئالاڤێن میكانیزما به‌رگرى یا مه‌ژى. كۆڤارا مه‌تین. وه‌شانێن ده‌زگه‌هێ مه‌تین/ دهۆك. ژ 74؛ بپ94-107.
[3] د. عارف حیتۆ (2008). گرێیا خوه‌كێمدیتنێ. گۆشه یا ئه‌ز و ئه‌و؛ هه‌فتیناما به‌هدینان. ژ وه‌شانێن مه‌لبه‌ندێ (4) یێ ئێكه‌تیا نیشتمانى یا كوردستانێ/ دهۆك.
[4] ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د تاهر (2008). سه‌ربۆرا من یا نڤیسینێ. كۆڤارا په‌یڤ. وه‌شانێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد/ دهۆك. ژ 47؛ بپ70- 75.