هەلچوونێن دەروونى و هاتن- نەهاتند چیرۆكا "دێ ب رەنگێ دەریایێ بیت"

د. عارف حیتۆ

چیرۆكا "دێ ب رەنگێ دەریایێ بیت" چیرۆكەكە ب خامەیێ حەسەن سلێڤانی هاتییە نڤیسین و د كۆڤارا پەیڤ ژمارە (٧٢) دا بەلاڤبوویە^(١). ئەڤ چیرۆكە مینا لەقتەیەكا مونودرامایە كو ژ پەهلەوانەكێ بەرهەستێ دیاركری و ئێكا دی یا گریمانكی و نەدیار پێك دهێت. پەهلەوانێ دیاركری، ل فڕینگەهەكێ ل بەندا هەڤالا خوەیە، بێی كو هیچ ئاماژەیەك ب ناڤ و ساخلەتێن پەهلەوانی و دەم و جهێ وێ بەندەمانێ بدەت، دكەڤیتە دناڤ هزر و گۆتنێن بۆریدا و مالخولیانی یێن گەهشتنا ئێك، هەموو بیاڤێن هزرا وی داگیر كر بوون. هەتا كو گەشتا ٦٩ێ دگەهیت، هەردەم خوە ب بەرێخودانا دكان و رێبارانڤە مژوول دكر. ئوو هەموو گۆتنێن بوویی یێن ب رێكا چاتكرنا ب ماسنجەری یان تەلەفۆنێ، ب شێوەیەكێ مونولۆگ ڤەدگێران. لێ ل داویێ و پشتی گەشتا چاڤەرێكری گەهشتی، نامەیەك بۆ دهێت كو چەند ئارێشە یێن هونەری د پاسپۆرتا وێدا هەنە و دێ هێتە ڤەگەراندن.

وەسا دیارە كو پەهلەوانێ ڤێ چیرۆكێ مینا گەلەك چیرۆك و هەلوێستێن دی یێن رۆژانە، ب رێكا ماسنجەرێ و سوشیال مێدیایێ روو ددەن، كەفتییە داڤا ئەڤینەكا ژ دوورڤە و پشتی چەندین دانوستاندنێن دوور ب دوور، بڕیار داینە كو روو ب روو هەڤ ببینن. پەهلەوان دبێژتێ: "دەمێ تۆ ژ دەرگەهێ سەرەكی دەرباز دبی، ئێكسەر دەستێ راستێ بگرە، دێ ل كافێیا ئێكێ ل هیڤیا تە بم..." پەهلەوانا گریمانكی لێ ڤەدگەرینیت: "جانتا من دێ ب رەنگێ دەریایێ بیت..." ئوو دەمێ نڤیسەری هەمان هەڤۆك كرییە سەرتایتلێ چیرۆكا خوە، ئاماژەیەكێ ددەتە خواندەڤانی كو دێ چیرۆكا ئەڤینییەكێ ڤەگێریت، ئەڤینییەكا مشت دلینی و چاڤەرێكرن و موفاجەئە. باشە بۆچی نە دگۆتێ رەنگێ چانتێ یێ شینە، یان شینەكێ ئاسمانییە؟ لێ گۆتێ "دێ ب رەنگێ دەریایێ بیت" ئەڤە وێ چەندێ دگەهینیت كو دێ كۆمەكا هەستێن نەپەن و چاڤەرێكری بۆ هەڤ دەرێژكەن. د پڕانی یا جاراندا، دەریا ئاماژەیەكە ژبۆ نهێنی یێن كوورێن هەلگرتی و سەفەرێن دوور و باوەشەکا گەرم و تەنا... جار ژی نیشانا هەیبەت و مەترسی و موغامەرە یێن پێشهاتییە. ئەڤینی ب خوە ژی موغامەرەیەكە، مرۆڤ دلینی و هەستێن خوە یێن گەرم پێ تاقی دكەت.

مشە جاران، مە دایە خویاكرن كو كورتە چیرۆكا هونەری ل دەڤەرا كوردستانێ، د چوارچۆڤەیێ هەر چوار قۆناغێن رەخنەیا كەتواریدا د زڤرن: كەتواری یا شۆپپارێزی، كەتواری یا رەخنەیی، كەتواری یا هەڤچەرخ، ئوو كەتواری یا ئەزمۆنگەری كو ئاراستەیێ جەڤەنگی و ئاراستەیێ وەسفیێ شرۆڤەكاری ب خۆڤە دگریت^(٢). د ڤێ چیرۆكا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژادا، ئەم دێ ل گورەی ئاراستەیێ وەسفیێ شرۆڤەكاری سەرەدەریێ دگەل كەین. ئەڤ ئاراستەیە سیفەتێ لێگەریانێ دناڤ هوورهووركێن هزر و بۆیەراندا خویا دكەت. نڤیسەر كەتوارێ هەییێ بەرهەست رەت دكەت و كەتوارەكێ میتافیزیكی و نە دیتی یان پێشبینكری د ئافرینیت. د ڤێ وەغەرا رەتكرن و ئافراندنا نوودا، نڤیسەر هەولێن خوە رزگاركرنێ یان خوە گونجاندنێ ددەت كو ل پەراڤەكێ تەنا دادەت و هەلوێستەكێ بەرهەست ژبۆ كەتوارەكێ میتافیزیكیێ نەبەرهەست تۆمار بكەت، نەدوورە دەربڕینێ ژ هەلوێستەكێ گەلەنپەری یێ هەموو مرۆڤایەتیێ بكەت^(٣). ئەڤ هەڤكێشا دناڤبەرا خوەییێ نڤیسەری و كەتوارێ گریمانكیێ نەبەرهەستدا (ئانكو ژ دەرڤەی خوەییێ نڤیسەری)، ئیشارەتێن وەسفكرنا رەوشێن دەروونی و سیاسی و جڤاكی یێن نڤیسەری و جڤاکێ وى ب خوەنە.

ل گورەی لێكۆلینێن جڤاكناسی یا وێژەیی، فەرە ڤەكۆلەر سەرەدەرییەكا چالاك دگەل هەر سێ كوژی یێن (نڤیسەر و بەرهەم و جەماوەری) بكەت^(٤). ئەگەر ئەم ب چاڤەكێ سایكو- سوشیال ل هەر دەقەكێ وێژەیی بنێرین، دیتنێن مە یێن رەخنەیی نێزیكی كاملانیێ نابن هەتاكو ئەم سەرەدەریێ دگەل ڤان هەرسێ ئەلەمێنتێن سەرەكی یێن دەقی نەكەین. نڤیسەر كۆمەكا ئەیۆنێن گەرمێن باركری ب هەلچوون و رەخنەیا جڤاكی دئازرینیت و دكەتە دەقەكێ وێژەیی، ئەڤ دەقە ب شێوەیەكێ هونەری دهێتە دارشتن و ب پیڤەرێن جوانكاریێ دهێتە پیڤان. كارڤەدانا جەماوەری/ خەلكی (جمهور و جەماهیر)، كەسایەتییەكا ماددی یان مینەڤی ددەتە دەقی، و چونكو دەق یێ نڤیسەرەكێ دیاركرییە، د ئەنجامدا كارتێكرنێن ئەرێنی یان نەرێنی دكەتە سەر خوەییتی و كەسایەتی یا نڤیسەری ب خوە ژی. یەك ژ وان كارتێكرنێن دەق ل سەر نڤیسەری دكەت (سەرەرای وێ چەندێ كو دەق ژ كچێن خەیالا نڤیسەری ب خوەیە)، کارڤەدانا دلینی و هەلچوونێیە. لێ چونكو چیرۆك پتر سەرەدەریێ دگەل ناخ و رەوشا نافخۆیی (دەروونی) یا پەهلەوانی د هەلوێستەكێ دەستنیشانكریدا دكەت، ئەم دێ نەچار بین كو ژ هێلا وەسفكرنا شرۆڤەكاری دەركەڤین و بەر ب هندەك ساخلەتێن دەروونی یێن مینا ئالۆزی و هەلچوونێن دلینیێڤە بچین.

هەلچوونێن دلینیێ حالەتەكێ هەستپێكرنێیە كو ژ پێكهاتەیێ هۆشێ مرۆڤی و كاردانەوە یێن لەشی پێك دهێت، یان تێكهەلەیەكە ژ هزر و كاردانەوە یێن لەشی و دلینیێ كو تا راددەیەكێ زۆر ب كەلتۆر و پاشخانا رەوشەنبیری یا مرۆڤیڤە گرێداینە. د پڕانی یا جاراندا، ئەڤ حالەتە سروشتییە و ل دەف هەموو مرۆڤان هەیە. لێ دەمێ ب دژواری و ژ ئەگەرێ ئازرێنەرەكێ دەرڤەیی پەیدا دبن، هینگی بەر ب پێشێلبوونێن دلینیێڤە دچن و دبنە ئەگەرێ پەیدا بوونا هندەك نیشانێن نەرێنی. هەلچوونا دلینیێ ب خوە ژی یان پۆزەتیڤە یان نێگەتیڤ. ئەوێن پۆزەتیڤ دبنە ئەگەرێ زێدەبوونا چالاكی و خوینگەرمیێ، وەكو هەلچوونێن ئەڤینیێ و خۆشیێ و تامەزرووییێ، لێ ئەوێن نێگەتیڤ دبنە ئەگەرێ بێزاری و بێ تاقەتی و كێم كاركرنێ و تەسلیمبوونێ^(٥). ل گورەی دیتنێن روبەرت پلوچیک (Robert Plutchik-1980)، چوار هەلچوونێن سەرەكی یێن دلینیێ هەنە: (دلخۆشی، باوەری، ترس، موفاجەئە/ هەر ئێكێ هەڤدژێ خوە ژی هەیە و هەموو پێكڤە دبنە هەشت هەلچوون)، لێ زانا ل سەر ب ناڤكرنا هەلچوونان نە هەڤڕانە. هەر زانایەك ل گورەی دیتن و زانینا خوە، هەلچوونان پۆلێن دكەت. هەروەسا گەلەك جۆرێن هەستپێكرنان هەنە كو دبنە ئەگەرێ هەلچوونێن دلینیێ، مینا هەستێن گرنگیپێدانێ (ئەڤینی، حەزكرن، تەعاتوف، خوە نێزیككرن...)، هەستێن كارلێككرنێ (سەرسامی، خەریبی، تامەزروویی....)، ئوو گەلەك جۆرێن دی یێن هەستپێكرنان. هەر هەلچوونەكا پۆزەتیڤ یان نێگەتیڤ، ب بۆیەر یان هەلوێستەكێ دیاركریڤە گرێدایە: هەلچوونێن هەڤبەند ب ساخلەتێن كەسەكیڤە، هەلسەنگاندنا پاشەرۆژێ، هزركرنەكا دیاركری، هەلچوونێن هەڤبەند ب بۆیەرەكێ قەومیڤە، خوەنرخاندن، هەلچوونێن هەڤبەند ب پاشخانا جڤاكیڤە. ئوو هەتاكو ئەڤ هەلچوونێن سەرەكی، ب شێوەیەكێ ئاشكرا ب پۆزەتیڤى یان نێگەتیڤى دەركەڤن، فەرە پالێنەرەكێ ب هێز بۆ هەبیت، یان كارڤەدانا هندەك بۆیەرێن راستەقینە یان ئاشۆپی بیت، ئوو فەرە ببیتە سەدەمێ پەیداكرنا رەفتارەكا دەستنیشانكری^(٦).

چیرۆك ب هەلچوونەكا سەرەكی دەست پێ دكەت كو ترسە یان ئالۆزییەكا مینا ترسێیە، ب درێژبوونا چاڤەرێكرنێ دهێتە دیتن: "مینا مۆزیكژەنەكێ نوتە پشتگوھ ئاڤێتی، تلیێن دەستێن تە ئاوازەك لسەر دەپێ دناڤبەرا تە و یێن ژ دەرگەهێ سەرەكی دەردكەتن، دژەنی..." نڤیسەر وەكو كەسێ سیێ یان چیرۆكبێژ یێ وەسفا كاراكتەرێ خوە دكەت. پاشی هەردوو هەلچوونێن دی یێن سەرەكی (باوەری و خۆشی)، جار ب تێكهەلەیی و جار ب خوەسەری خویا دبن. دبیت ژبەر وێ چەندێ بیت كو د حالەتێن خۆشیێدا باوەری ب خوە بوون زەلالتر دیار دبیت. هەروەسا د حالەتێن باوەری ب خوەبوونێدا ژی، هەست و هەلچوونێن پۆزەتیڤێن خۆشیێ پتر دهێنە دەربراندن:

-    رۆناهیێن رەنگینێن رەحەت ب خوەشی پیاسە د ئێڤارا هۆلێڤە دكرن..

-    ئەم دێ پەرداغێن خوە بلندكین و لێكدین و ئەزێ بێژمێ: چریوو...

-    و پێكڤە دگەل سترانبێژی ڤەگێرین: لێ لێ وەسۆ لێ لێ وەسیلایێ وای وای...

-    هەیلا سەگباب/ لێ سەگبابێ دروست تویی...

د ڤان حالەتێن هەلچوونێن خۆشیێدا، خەبەر ژی تێدا هەنە. هەرچەندە سەگباب خەبەرەكێ كرێتە و پڕانی یا خەلكی ژێ دغەییدن، لێ ل گورەی پاشخان و عورفێن جڤاكی، د هندەك هەلوێستاندا ژبۆ خۆشیێ دهێنە گۆتن، هەروەكو بابەك ب دلخۆشی بێژتە كورێ خوە سەگباب، یان دلدارەك ژبۆ خۆشیێ بێژتە دلبەرا خوە سەگباب، یان ژی دەمێ دلەززەتا كریارا سێكسیدا خەبەر بهێنە گۆتن... هتد. هەروەسا هندەك جاران خەبەر ژبۆ باوەری ب خوە بوونێ ژی دهێنە گۆتن، وەكو كاراكتەر دبێژتە دلبەرا خوە یا چاڤەرێكری: "هینگێ دێ كەرا ل بابێ فالڤەكرێ و درەوا وێ یا ئاشكرا دم..." یان دەمێ دلبەر لێ ڤەدگەرینیت: "تە چ دڤێت بێژە ئەڤە ئەزا تامساریێن تە قەید دكم، دا پاشی حەقێ تە بكم دنیڤا دەستێ تە دا..." لێ دەمێ ئەڤ خەبەرە بەردەوام ببیت و بێهنا خوە زالكرنێ و كونترۆلكرنێ ژێ بهێت، هەروەكو ئاغایەك ژبۆ خۆشیێ خەبەرا دبێژتە رەشەكەكێ خوە یان خودانكارەك خەبەران بێژتە كرێكارێ خوە، هینگی هەستا پۆزەتیڤ دێ بەر ب هەلچوونەكا باركری ب نێگەتیڤیێڤە چیت: "راستە تو نە تویی، نوكە تو سەگبابی... سەگباب ئەوە، ئەوێ ئەز ئینایم ڤێرە..." ئەگەر ئەڤ خەبەرە ل سەر هەمان هێلا پۆزەتیڤ مابا، دبیت خانمێ گۆتبایێ ئەم هەردوو سەگبابین، لێ دەمێ ب هشكی و ب ئاوایێ كەسێ سێیەم ددەتە نیاسین و دبێژیت: "سەگباب ئەوە، ئەوێ ئەز ئینایم ڤێرە.." هینگی بێهنا تەحەدا و هەلچوونەكا نێگەتیڤ ژێ دهێت. خالەكا دی یا هەڤبەند ب هەلچوونا خۆشیێڤە د جڤاكێ كوردیدا و تایبەت ب نڤیسەریڤە، سترانا لێ لێ وەسۆیە. مشە جاران، نڤیسەر ڤێ سترانێ ژبۆ هەستێن خۆشیێ بكار دئینیت و د گەلەك بەرهەمێن ویدا یان د تێكهەلی یێن وی یێن رۆژانەدا دووبارە دبیت.

ژبلی ڤان هەستێن خۆشی یا تێكهەل دگەل باوەریێ، كۆمەكا هەست و هەلچوونێن دی یێن باركری ب باوەری ب خوەبوونێ د چیرۆكێدا دهێنە دیتن. دەمێ دبێژیت: "بۆچی نە؟ دێ بلا دادەت..." ئاماژەیەكە كو كاراكتەری باوەرییەكا موكم ب هاتنا دلبەرێ هەیە، لێ هەڤدژە دگەل وێ هەلچوونا ترسێ ئەوا ل دەستپێكا چیرۆكێ خویاكری. ئەو ب خوە، ل گورەی پاشخانا جڤاكی یا پڕانی یا نڤیسەرێن كورد و نەنڤیسەران ژی، مشە جاران ئەڤ هەستێن خۆشیێ و باوەریێ و ترس و ئالۆزیێ تێكهەل دبن. ب هزرا من، وەكو کارڤەدانا دەروونی یا وان دەردەسەری و عورف و تێگەهێن جڤاكینە، ئەوێن تاكێ كورد تێدا هاتییە پەروەردەكرن. هەردەم زێدە هشیارییەكا ترۆمایی ل دەف هەیە و هزرا كریارەكا ڤەشارتی یا خرابتر دكەن. ب شێوەیەكێ گشتی ئەم دكارین بێژین كو هەستێن خۆشیێ و باوەری ب خوەبوونێ، ب ئاوایەكێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ د پڕانی یا مونولۆگاندا دهێتە دیتن.

هەلچوونا سەرەكی یا چوارێ ژی كو موفاجەئەیە، ل دوماهی یا چیرۆكێ دهێتە دیتن. نامەیەكا موبایلێ دگەهتە كاراكتەری و خویا دكەت: "ل من نەگرە، مخابن دێ ب عەینی فرۆكێ من ڤەگەرینن، دبێژن كێماسیەك ددەمێ مانا پاسپۆرتێ دا هەیە..." ئەڤ موفاجەئە یا نەچاڤەرێكری، هەموو هەستێن خۆشیێ و باوەری ب خوە بوونێ بەر ب ئاقارەكێ دیڤە دبەت و هەلچوونەكا نێگەتیڤ جهێ وان دگریت:

-    چەندەكێ تە چاڤێن خوە نقاندن، بەلكی بكاری ئەو ڤولكانێ ژ هناڤێن تەزای، ب سەكنینی....

-    سەگبابن و دێ مینن سەگباب!....

هەرچەندە هەمان خەبەرێن خۆشیێ و باوەری ب خوەبوونێ بكارئیناینە، لێ ل ڤێرە خەبەر ئاراستەیێ هەلچوونەكا نێگەتیڤ یا كەربگرتی وەردگریت. ئەڤ خەبەرە ژبۆ كارمەندێن فڕینگەهێ و وی وەلاتێ لێ، هاتینە ئاراستەكرن. ئەڤە ژی زیرەكی یا نڤیسەری خویا دكەت ژبۆ بكارئینانا هەڤتەریبی یا هەڤدژان كو هەمان پەیڤ، تێرم یان هەڤۆك ژبۆ دوو حالەتێن هەڤدژ بكار ئیناینە. ب ڤێ چەندێ، وەسا دیار دبیت كو نڤیسەری هەر چوار هەلچوونێن سەرەكی یێن دلینیێ، ب شێوەیەكێ پۆزەتیڤ و هندەك جاران ژی نێگەتیڤ ل دەف كاراكتەرێ خوەیێ ئێكانە بكارئیناینە. ئەڤە ژی رەوشا راستەقینە یا مرۆڤینی یا كاراكتەری خویا دكەت، كو تێكهەلەیەكە ژ هەست و هەلچوونێن پۆزەتیڤ و نێگەتیڤ.

جۆرێ هەلچوونان د ڤێ كورتە چیرۆكێدا، کو مینا شانۆنامە یێن ئێك پەردەیی و باركری ب مونولۆگێن كاراكتەرێ سەرەكیێ چیرۆكێ یە، ب ساخلەتێن كەسەكیڤە گرێدایینە. هەموو هەلچوونێن ژ ڤی جۆری پۆزەتیڤن: (گرنگیپێدان، سەرنجراكێشان، حەزكرن، سەرسامی، موفاجەئە و دەمبۆراندن)، هەرچەندە د كەلتۆری كوردیدا دەمبۆراندن ب ساخلەتەكێ نەحەزكری دهێتە دەربراندن، لێ ژ لایەنێ دەروونیڤە دەمبۆراندن هەست یان هەلچوونەكا پۆزەتیڤە ژبۆ خۆشیێ دهێتە ئەنجامدان و هەر هەستكرنەكا ب خۆشیێ دبیتە ئەگەرێ ساخلەمی یا دەروونی یا مرۆڤی. هەڤبەندی و پێشبینی یا كاراكتەری ژبۆ بۆراندنا دەمەكێ خۆش بوویە، چونكو هەر ئێك ژ وەلاتەكێ جودا و گەهشتنا وان ل وەلاتەكێ دی، نیشانا دەمبۆراندنێیە، نە نیشانا پێكئینانا خێزانەكا فەرمی و قەبوولكرییە دجڤاكیدا. نڤیسەرێ گەنج دیار ئەرەدنی د رۆمانەكا خوەدا دبێژیت: "هەكەر دوو مرۆڤ عاشق ببن و پاشی بۆ وان دیار ببیت كو موستەحیلە بگەهن ئێك، وی دەمی قەدەرە. لێ دەمێ دزانن موستەحیلە بگەهن ئێك و پاشی عاشق ببن، ب راستی وی دەمی ژ بلی دیناتیێ چو تشت نینە. لێ هەر كەسێ دیناتییەك ب وی رەنگی د ژیانا خوەدا نەكر بیت، ئەو نە ژیانە..."^(٧). د ڤێ كورتە چیرۆكێدا ژی، نڤیسەری ڤیایە هەمان دیناتی یا ئەرەدنی ژێ خەبەر ددەت، بكەتە بەر كاراكتەرێ خوە و لەقتەیەكێ ژ خۆشی یا ژیانا دیناتیێ بۆ ئاشۆپا خواندەڤانی وەسفكەت: "پا ئەزا كەتیم داڤێن دینەكێ دروست!../ خوەزی ئەم گەهشتباین دیناتیێ.../ وەی بابۆ بۆ دیناتیێ../ ئەگەر تۆ دین نەبی، دێ چەوا دەیە رێیا هات و باتێ...." دبیت كەسەك پرسیار بكەت، ما بۆچی دێ هزرا دەمبۆراندنێ ژ ڤێ پەیوەندی یا ب رێكا ماسنجەری كەین؟ ما چەندین خێزان ب ڤێ رێكێ نەهاتینە پێكئینان و نۆكە ب بەختەوەری د ژین؟ وەكو هزركرنەكا تیۆری راستە، لێ دەمێ ئەم ل چیرۆكێ د زڤرین، چ پلانێن پێكئینانا خێزانەكێ تێدا ناهێنە دیتن. هەموو مونولۆگێن كاراكتەری، یێن وەختەكێ خۆشێ دەمبۆراندنێ و كریارەكا سێكسینە:

-    تە چ دڤێت بێژە، ئەڤە ئەزا تامساریێن تە قەبد دكم، دا پاشی حەقێ تە بكم دنیڤا دەستێ تە دا...

-    خوە بگرە كورمانجییۆ، ئەگەر من تۆ دین نەكری تۆ یێ حەقى...

-    ب دەستێن تێكدە ئەمێ ل قولاچكێن ڤی باژێرێ نانڤت گەرین...

-    دەمێ هوین ژ دەرەجكێن تەنگ و كێم رۆناهی یێن یانێ دهێن خوارێ... هوین پێكڤە نویسیای دچن، كانی یێن كەیفخوەشیێ ژ دلێن وە د زێن، كەسێ هایژ كەسێ نینە، هەر ئێك پاشایێ خوەیە...

-    ئەڤ كچا دێهلێ كییە و چ دڤێت ل ڤێ درەنگییا شەڤێ؟ ئەز دێ پالدم پێشییا خوە و...

ئەڤە هندەك ژ وان مالخولیانی یێن كاراكتەری بوون كو ژبۆ ڤێكگەهشتنا دگەل وێ دكرن، چ پلانێن ژیانا پاشەرۆژێ و پێكئینانا خێزانێ تێدا نە بەلینە. دبیت ژی، نڤیسەری هەولدا بیت كو بەحسی ئەڤیندارییەكا پوخت و هەستێن ئەیوناوی یێن ئەڤینا مرۆڤان بكەت، چونكو كریارا ئەڤینیێ جودایە ژ كریارا هەڤژینیێ. ئەڤینی كۆمەكا هەستێن خۆش و پۆزەتیڤن، ب بێگەردی و بێ هزركرنەكا لوژیكی بەر ب خۆشتڤیڤە دهێنە ئاراستەكرن. لێ پرۆسەیا هەڤژینیێ گرێبەستەكە دناڤبەرا دوو كەساندا ژبۆ ئەنجامدانا پرۆژەیەكێ ئاییندەییێ باركری ب رێزگرتن و ئولفەت و پێگیری یا ب ئەرك و مافان. هەلبەت ئەگەر هەستێن ئەڤینیێ دناڤ ڤی پرۆژێ ئاییندەییدا هەبن، دێ سەركەفتیتر و بەرهەمدارتر بیت.

ئەگەر ئەم دناڤ رێزكێن چیرۆكێدا، ل ناسنامە و ل دەم و جهێ كاراكتەری بگەریێن، دێ بۆ مە خویا بیت كو كاراكتەرێ چیرۆكێ كەسەكێ كوردە (نە گرنگە ژ كیژان پارچەیا كوردستانا لەتلەتكری بیت). ژ بلی ئاماژەدانا ب سترانا "لێ لێ وەسۆ..." كو سترانەكا كوردییە، د حیوارەكێ مونولۆگیدا ژی، كاراكتەرا گریمانكی ب ناڤێ "كورمانجییۆ..." ناڤێ وی دئینیت. هەروەسا دەمێ بەحسی یانەیەكا میۆزیكێ دكەت، ئاماژە ب سترانبێژەكا كورد دكەت: "ئەو دەنگێ وێ یێ تێر ژ ئاڤا موكسێ ڤەخواری..." یان "تۆ دێ بۆ سازڤانێ ئاوازا- من بیریا تە كریە- دژەنت، بشكوری..." ئەڤە هەمی وێ چەندێ خویا دكەن كو كاراكتەرێ ئێكانەیێ ڤێ چیرۆكێ كوردە. كاراكتەرا گریمانكی ژی دبیت عەرەب بیت، نڤیسەری ب زیرەكانە ئیشارەت دایە رەگەزناما وێ: "بێگومان بیابانیێ..." یان "خوەشە و ئەسمەرە، ئەسمەرێ..." یان "ماما... هەی خوەشتڤیا مامایێ..." ئەڤە هەموو وێ چەندێ دگەهینن كو دلبەرا چاڤەرێكری عەرەبە.

دەمێ قەومینا بۆیەرێ چیرۆكێ ئێڤارییە، یەك جار نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە دەمی: "رۆناهیێن رەنگینێن رەحەت یێن ب خوەشی پیاسە د ئێڤارا هولێڤە دكرن..." جھ ژی فڕینگەهەكە، هەموو ئاماژە و وەسفێن جهان مینا وان یانە و كافێ یێن سترانێن كوردی لێ دهێنە گۆتن، گورەپانا كەڤۆكان و شەمەندەفرا بچووكا سۆر و "قولاچكێن ڤی باژێرێ نانڤت..." میناكێ باژێرێ ستەنبۆلێ دئیننە بیرا مرۆڤی. ب ڤێ چەندێ ژی، چیرۆك سەرهاتی یا گەنجەكێ كوردە ب رێكا چاتكرنێ پەیوەندییەكا ئەڤینداریێ دگەل كچەكا عەرەب دروست دكەت و ژڤانێ گەهشتنا وان ل فڕینگەها ستەنبۆلێیە. نە دوورە نڤیسەری ڤیا بیت، ب ڤێك ئێخستنا ڤان هەرسێ نەتەوە یێن ژهەڤجودا و پێكڤە د ژین، كەتوارەكێ هەییێ پێكڤە ژیانا ڤان هەرسێ نەتەوەیان وەسفكەت. لێ دگەل پەیدا بوونا هەر ئاستەنگەكا بچووك ژی، هەموو كەربوكینێن ڤەشارتی یێن هەلگرتی سەرهەلددەنەڤە و ڤیایە بێژیت، ژ بلی ژێكڤەبوونێ چ رێكێن دی یێن رێزگرتن و هەڤ قەبوولكرنێ نینن: "سەگبابن و دێ مینن سەگباب!..."

ب كورتی، ئەڤ چیرۆكە سەرەدەریێ دگەل هەلچوونێن پۆزەتیڤ دكەت. نڤیسەری ب شارەزایی خوە داهێلایە دناڤ حالەتەكێ دلینیێ مرۆڤایەتیێدا كو هەلچوونا ئەڤینیێیە، ئوو ب رێكا ئەڤینیێ هەلچوونێن حەزكرنێ و باوەری ب خوەبوونێ و خۆشیێ و سەرسامیێ و تامەزرووییێ و موفاجەئێ دەربراندینە. نەدوورە ڤیا بیت بێژیت كو ئەڤینی سەرتیرا هەموو هەلچوونێن بەختەوەری و خۆشگوزەرانی یا مرۆڤییە. پێكهاتە یێن هەلچوونان (بایولۆژی، مەعریفی، یان ژینگەهی)، د پێنج قۆناغێن سنسلەییدا دبۆرن هەتاكو ب دوماهی دهێن: قۆناغێن تێگەهشتنێ، نرخاندنێ، دەستپێكا هەلچوونێ، دەربراندن و كریارێ^(٨). ئەگەر ب هووری سەحكەینە سنسلەیا ڤەگێرانێ، دێ ڤان قۆناغان هەموویان بینین:

*  قۆناغا تێگەهشتنێ كو مرۆڤ د هەلوێستی دگەهیت. ئەڤ قۆناغە بەری دەستپێكرنا چیرۆكێ یا قەومی. یان ئەم دكارین بێژین كو ئەڤ دەقێ هونەری بەرهەمێ ڤێ قۆناغێیە.

*  قۆناغا نرخاندنێ كو مرۆڤ حكمەكێ دیاركری ل سەر ئازرێنەری ددەت (چ ترس بیت یان خۆشی)، د ڤێ قۆناغێدا نڤیسەر خۆشییەكا تێكهەل ب ترس و ئالۆزیێ، د دەستپێكا چیرۆكێدا نیشا ددەت.

*  قۆناغا هەلچوونێ كو رەفتارەكە ژ ئەنجامێ تێگەهشتنێ و نرخاندنێ پەیدا دبیت، خوە د هاڤێتە بابەتێ ئازرێنەر یان خوە ژێ ڤەدەر دكەت. چوونا كارەكتەرێ چیرۆكێ و چاڤەرێبوونا وی ژبۆ هاتنا دلبەرێ، نیشانا خوە لێدانا ئازرێنەرییە.

*  قۆناغا دەربراندنێ كو پەیدابوونا هندەك گوهورینێن فسیولۆژی یان دلینی یان ژی مەعریفییە. ل داوی یا چیرۆكێ دلینی یا خوە یا باركری ب مەعریفێ، ب گۆتنا خەبەران دەردبریت كو ئەو ب خوە ژی بەركارێ هندەك گوهورینێن فسیولۆژی و دلینێیە.

*  قۆناغا كریارێ كو هێرشكرنێ یان خوەڤەكێشانێ ب خۆڤە دگریت. پشتی دلبەرا گریمانكی ژ دەرگەهێ سەرەكی دەرباز نەبووی و ل كافێیا ئێكێ یا دەستێ راستێ نە راوەستای، كاراكتەر نەچار بوو خوە ڤەكێشیت و دەستڤالا ڤەگەریتەڤە مالا خوە. گۆتنا خەبەران د كوردەواریێدا نیشانا هەلگرتنا كەربێیە و گیرۆ كرنا هێرشكرنێیە! یان ژی نیشانا نە هێرشكرنێیە كو ب تێگەهێ گەرەوتژیكرنا دەروونی دهێتە خویاكرن.

هەر چەوا بیت، ئەڤ کورتە چیرۆکە سەرەدەریێ دگەل هەلچوونێن دەروونى یێن مرۆڤى دکەت، ددەمێ چاڤەرێکرنێدا. هەروەسا هەولدانەکە ژبۆ هەڤسەنگکرنا هەڤکێشا هاتن و نەهاتنێدا (الحضور و الغیاب)؛ کاراکتەرا گریمانکى، یا حازر و بەرهەستە د ناخێ پەهلەوانیدا، لێ ناهێتن. پەهلەوان دهێتە ژڤانى، لێ دلبەرا گریمانکى نە حازرە. ئانکو نڤیسەر پەهلەوانى دئێختە دناڤبەرا هاتنەکا ئاشۆپى و نەهاتنەکا کەتواریدا، داکو دەربرینێ ژ کۆمەکا هەست و هەلچوونێن دەروونى یێن هەڤبەندى یا دناڤبەرا مرۆڤاندا بکەت.

دەهمەن:

١. حەسەن سلێڤانی (٢٠١٦). دێ ب رەنگێ دەریایێ بیت. چیرۆك، كۆڤارا پەیڤ: ژمارە (٧٢): بپ٨٨-٩٢.

٢. د. عارف حیتۆ (٢٠١١). رۆمان خۆدیكا ژیانێیە، لێكۆلین. ژ وەشانێن رێڤەبەری یا چاپ و بەلاڤكرنێ- دهۆك. چاپخانا وەزارەتا رەوشەنبیری،چ١- هەولێر.

٣. عباس عبد جاسم (١٩٨٢). قضایا القصة العراقیة المعاصرة. دار الرشید للنشر، منشورات وزارة الثقافة والاعلام. العراق، بغداد.

٤. السید یاسین (١٩٩٢). التحلیل الاجتماعي للادب. مكتبة مدبولي، ط١- القاهرة.

٥.  حوراء عباس كرماش السلطاني. شبكة جامعة بابل، موقع كلیة التربیة الاساسیة:  www.uobabylon.edu.iq

٦. ویکیبیدیا: قائمة_الانفعالات_العاطفیة https://ar.wikipedia.org/wiki/

٧. دیار ئەرەدنی (٢٠١٧). ئاترا، رۆمان. چاپخانا (HD10- Company)، چ١- تركیا.

٨. حوراء عباس كرماش السلطاني. شبكة جامعة بابل، موقع كلیة التربیة الاساسیة.