وەرگێرانا ده‌قێن وێژه‌یی

چ گۆمان تێدا نینە كو وەرگێرانێ رۆلەكێ كاریگەر و بەرچاڤ دپێشڤەبرنا هزر و زمان و كەلتۆراندا هەیە. زێدەباری وەرگرتنا پێزانین و تێگەھ و شێوازێن دەربڕینێن هەمەجۆر، هەروەسا رۆلەكێ مرۆڤانی و پەرەسەندنا سەرەدەریكرنەكا گیاندار ژى، دناڤبەرا كەلتۆرێن هەمەجۆردا دبینیت. وەرگێران بیاڤێ دئێكگەهشتنا كلتۆران خۆش دكەت و ئەڤ بیاڤە ژی دبیتە شەنگستێ چێبوونا تێگەهێن رێزگرتنا هزرا بەرانبەر و پێكڤە ژیانا مرۆڤان.

ئوو چونکو کریارا وەرگێرانێ ب رێکا پەیڤ و هەڤۆکێن زمانى دهێتە کرن، فەرە ل دەستپێکێ گرنگى ب زمانى بهێتە دان داکو بکاریت هزر و تێگەھ و فەلسەفە و زانستێن زمانەکێ دى هەلگریت. زمان ئێکە ژ وان بیاڤێن ڤەکۆلین و دویفچوونێن هەمەجۆر ل سەر هاتینە کرن، هەر ژ ڤەکۆلینێن دەستپێکا پەیدابوونا زمانى بگرە و ڤەکۆلینێن هەڤبەند ب دیالێکتان و ئەوێن ل سەر سیمانتیکیێ و فونۆتیکیێ و شێوازگەریێ، هەتا دگەهتە ڤەکۆلینێن جڤاکى و دەروونى یێن هەڤبەند ب زمانیڤە، کو لێکۆلینا هەڤبەندى یا دناڤبەرا زمانى و ژیانا دەروونجڤاکى یا مرۆڤاندا دکەت. زمان ب هێزترین جەڤەنگێ ئێكانەیێ مرۆڤییە كو گرۆپێن ئەتنی یێن جوداجودا پێ دهێنە ڤاڤارتن و دەسنیشان كرن. هندەک زمانزان وەسا ددەنە خویاكرن كو زمان ئەو ئامانە یێ شێوازێن ئاخفتن و سەرەدەریكرنێ و هەڤبەندى یێن بەرهەمهێنانێ ژێ پەیدا دبیت. لەوا ئەم دكارین بێژین كو زمان فاكتەرەكێ گرنگێ مان و ڤەژاندن و خوەراگری یا نەتەوەیی یە. زمانێ نەتەوەیى مینا ناسنامەیا وى نەتەوەیە، چونکو هەموو ڤەرێژێن دى یێن کەلتۆرى و شەهرستانیێ، ب رێکا شینوارێن کەڤران (بەرهەمێن چێکرى) و پەیڤان (بەرهەمێن نڤیسى) هاتینە پاراستن و ڤەژاندن.

هەڤبەندی یا دناڤبەرا زمانی و هزرێدا مینا تەرازوویەكا هەڤسەنگە، ئالیسەنگی یا هەر لایەكێ تەرازوویێ، دێ ل سەر حسێبا لایێ بیت. هەردەمێ زمان دەولەمەند بیت، هەلبەتە دێ پێدڤی ب ئاسۆیەكێ بەرفرەهترێ هزركرنێ بیت. د ڤێ تەرازوویا (هزر– زمان) دا، وەرگێران پێرینەیەكا چالاك و جاندارە ژبۆ وەراركرنا زمانی و ستایلێ هزركرنا ڤەكری و پێشكەفتی، چونكو ژبۆ هەر هزرەكا نوو یان تێگەهەكێ كو دزمانێ مەدا نەبیت، دێ پێدڤی ب چێكرنا پەیڤەكا بەرانبەر بین، ب شێوەیەكی كو دگەل مەزیقەیا پەیڤان و شێوازێ رێنڤیسێ گونجایی بیت. ئەڤجا نەتەوێن خوەدی كەلتۆرەكێ دەولەمەند و داهێنانێن زانستی و جڤاكی و فەلسەفی، ب شێوەیەكێ ئوتوماتیكی دبنە خوەدی زمانەكێ دەولەمەند. ئوو ئەگەر زمانەكێ دەولەمەند هەبیت، دێ ئاسۆ یێن هزركرنێ ژی بەرفرەهتر لێ هێن. د سەردەمێ داهێنانێن زانستی و پێشكەفتنا تەكنەلوژیایێدا كو هەمی مللەت و نەتەوە ب شێوەیەکێ خوەویستی یان خوەنەویستی سەرەدەریێ دگەل دكەن، زمان ژی پێ ئاكامدار دبیت و وەرارێ پێ دكەت، یان ژی دكەفتە د قەیرانا هەژاریێدا.

زمان وەکو پێرینەیەكا سەرەدەری و وەراركرنا هزر و رەفتار و دلینی یا مرۆڤی، مینا لەشەكێ گیاندارە و دگەل وەرارا هزرێ و جڤاكی وەرارێ دكەت. ئوو هەتا زانست و فەلسەفە ب زمانێ نەتەوەیی نەهێنە نڤیساندن، پرۆسا وەرارا ل سەر هەرسێ بیاڤێن هزر و رەفتار و دلینی یا كەسێ تاك، دگەل وەرارا زانستێن هەڤچەرخ ناگونجن كو ببیتە كەلتۆر و تێگەهێن جڤاكی ژێ دەركەڤن.

گرنگى و کریارا وەرگێرانێ ژ لایێ دیرۆکیڤە

وەرگێران پرۆسەیەکا کەڤنە و دگەل گەشەکرنا فیلوسۆفى و بابەتێن هزرى و زانستێن هەمەجۆرێن مرۆڤایەتیێ پەیدا بوویە و وەرار کرییە. ئانکو چالاکییەکا کەڤنە و ب کەڤناتى یا بزاڤ و ئاییردە و تێگەهێن مرۆڤیڤە گرێدایە. ڤەکۆلەر ددەنە خویاکرن کو نەدوورە ئێکەمین ئاماژەیێن هەبوونا کەسێن وەرگێر و کریارا وەرگێرانێ ئەو نامە بن، یێن پسمیرێن شامێ بۆ ئەخناتۆنى هنارتین کو داخوازا هاریکاریێ و پشتەڤانیێ ژێ کربوون، هەروەسا پەیمانێن دناڤبەرا رەمسیسێ دووێ (فیرعەونێ میسرێ) و حوثییاندا، کو هەر لایەنەکى دانەیەکا پەیمانێ ب زمانێ وى ڤێ بوو^[1].

بەڵگە یێن دیرۆکى ددەنە خویاکرن کو کریارا وەرگێرانا زانستێن نۆژداریێ و فەلەکناسیێ، د سەردەمێ دەولەتا ئەمەویدا دەستپێکرییە (ب شێوەیەکێ چوارچۆڤەکرى) و د سەردەمێ دەولەتا عەباسیدا گەهشتییە کوپیتکێ (ب نەمازەیى، د سەردەمێ خیلافەتا مەئموونێ کورێ هارونێ رەشیددا). پڕانى یا وەرگێرانێن وى سەردەمى، تنێ فەلسەفە و زانستێن نۆژداریێ و ئەندازێ و فەلەکناسیێ بوون. چ وەرگێرانێن ئیلیادا هومیرۆسى، یان ئەنیادا ڤێرجیلى، یان شانۆنامەیێن سوفوکلیس یان رامایانا هندییان نەهاتینە تۆمارکرن. ئانکو دەولەتێن ئیسلامى (ئەمەوى و عەباسى) دڤیان مفاى ژ زانستێن یونانى و رۆمانى و فارسى وەرگرن (نە ژ ئەدەب و کەلتۆرێ وان). د سەردەمێ وەرگێرانا بەرەڤاژدا ژى، ئوروپییان هەلبەستێن هەلاویستى (المعلقات)، یان هەلبەستێن موتەنەبى نە وەرگێران، وان ژى تنێ پویتە ب وەرگێرانا زانستان ددا. ئەڤە ژى، وێ رامانێ ددەت کو د هەموو سەردەماندا، جڤاک پێدڤى ب زانستێن سەرەکى و پراکتیکى دبیت (نە کەلتۆر و وێژەى)، چونکو کا چەوا هەر کەسەک ژ خوە رازییە و میناکەکێ جوان بۆ خوە ددانیت (ل گورەى هزرا عەلى وەردى)، هەروەسا جڤاک ژى (کو ژ کۆما تاک و خێزانان پێک دهێت)، هەمان هەلوێست ل هەمبەرى کەلتۆر و ڤەرێژا هزرا خوە یا مرۆڤایەتیێ هەیە. ئەڤە ژى وێ ئاماژێ ددەت کو دەولەت و وەلاتێن حەز دکەن پێش بکەڤن و رۆڵەکى د پێڤاژۆیا مرۆڤایەتیێدا ببینن، گرنگیێ ب زانستێن بنەرەتى و پراکتیکى ددەن. زانست شاپەرێن هزرێ ڤەدکەن و بەر ب داهێنانێن باشتر و پترڤە دبەت کو خۆشگوزەرانى یا خەلکێ جڤاکى پێ دهێتە دابینکرن و دەستەلاتا جڤاکى پێ موکمتر و ب هێزتر لێ دهێت. ژلایەکێ دیڤە ژى، دبیتە رێخۆشکەرەکێ کاریگەر کو زمانێ وى جڤاکێ وەرگێران کرى، وەرارەکا باشتر بکەت و دەولەمەندتر ببیت ژلایێ تێرم و تێگەھ و رامانانڤە. هەر ئەڤە بوو محەمەد عەلى پاشایێ میسرێ هانداى (ل سالا ١٨٣٥ێ)، خواندنگەها زمانان دابمەزرینیت، کو شێخ ریفاعە تەهتاوى (١٨٠١- ١٨٧٣) سەرپەرشتى یا وێ دکر و بەرهەمێ وێ خواندنگەهێ، نێزیکى دوو هزار کتێبان بوو دبیاڤێن زانستى و پیشەسازییاندا^[2].

تێگەھ و تیۆرا وەرگێرانێ

سادەترین پێناسە و تێگەهێ وەرگێرانێ: ڤەگوهاستنا هزر و ئاخفتنانە ژ زمانەکى بۆ ئێکێ دى، یان شرۆڤەکرنا ئاخفتنێیە ب زمانەکێ دى. وەرگێران ژ پەیڤا (ترجمة) یا عەرەبى هاتییە وەرگرتن کو وان ژى ژ (Translation)ا ئینگلیزى وەرگرتییە. ئەوێ ب کریارا وەرگێرانێ رادبیت، دبێژنێ وەرگێر (مترجم- Translator). هەروەسا هندەک زمانزانێن کورد دبێژنێ پاچڤەکرن. پەیڤا وەرگێرانێ ژبۆ دەق یان بەرهەمێ وەرگێرایى دهێتە بکارئینان، دهەمان دەمدا، ژبۆ کریارا شرۆڤەکرن و ژێکڤەکرنا جەڤەنگێن زمانێ سەرەکى ژى دهێتە بکارئینان. هەروەسا  ژبۆ بیاڤین ئەکادیمى ژى دهێتە بکارئینان کو ب هندەک زانستێن دى یێن مینا زمانزانى و سیمیازانى و جڤاکناسى و دەروونناسى و دەروونناسى یا زمانیڤە هەڤبەندن. ل داویێ ژى، وەرگێران وەکو رێکەکا باش و کاریگەر ژبۆ فێربوونا زمانێ دووێ یان سیێ دهێتە بکار ئینان.

وەرگێران یان زارەکییە یان نڤیسکى. ئەگەر نڤیسکى بیت، دێ پتر نێزیکى پەیڤا وەرگێران بیت، چونکو پەیڤ یان تێرم و تێگەھ، ب شێواز و رامان و تێگەهڤە دهێنە وەرگەراندن ژ زمانێ سەرەکى بۆ زمانێ مەرەمێ. لێ ئەگەر زارەکى بیت، هینگى دبیت پتر شێوازێ شرۆڤەکرنێ ب خۆڤە بگریت، ئانکو ل دەستپێکێ تێگەهشتنا ئاخفتنا زمانێ سەرەکییە و پاشى تێگەهاندنە ب زمانێ دووێ (ئەوێ تێ نەگەهیت، نەشێت خەلکى تێ بگەهینیت)، لەوا هندەک نڤیسەر دبێژنە وى کەسێ ب ڤى کارێ دەملدەست رادبیت ترجمان (Interpreter).

حوباد محمد رەزا د ڤەکۆلینا خوە یا ل سەر (ئارێشێن وەرگێرانا تێرمێن نۆژداریێ)دا ددەتە خویاکرن کو وەرگێران ب سێ شێوەیان دهێتە کرن^[3]:

·  وەرگێرانا دەقەکێ نڤیسى ب هەمان زمانێ پێ هاتییە نڤیسین بۆ سەر هەمان زمان کو هندەک شرۆڤەکرن و پەیڤێن ب ساناهیتر تێدا دهێنە بکارئینان ژبۆ تێگەهاندنا تەخەکا دیارکرى د جڤاکیدا، ئەڤە ژى پتر بەر ب تێرمێ ڤەگوهاستنێڤە دچیت. مینا ئەم دەقەکى ژ سۆرانیێ بکەینە بادینى، یان دەقەکێ کوردى ژتیپێن لاتینى ڤەگوهێزینە سەر تیپێن سریانى (عربى) یان سلاڤى، یان بەروڤاژى.

·  وەرگێرانا دەقێن نڤیسى ژ زمانەکى بۆ سەر زمانەکێ دى یان چەند زمانێن دى. ئوو وەرگێرانا ئیشارەت و ئاماژەیان کو ژ زمانێ سەرەکى دهێتە وەرگەراندن بۆ سەر زمانێ دى. ئەڤ هەردوو شێوە یێن داویێ، پتر نێزیکى پەیڤا وەرگێرانێنە.

وەرگێران یان ترجمانى یا زارەکى ژى ب سێ شێوەیان دهێتە کرن:

·  ترجمانى یا دەملدەست کو دهەمان دەمێ ئاخفتنێدا دهێتە ئەنجامدان، وەکو ل کونفرانسان کو کەسەکێ ل پشت پەردێ دگەل ئاخفتنکەرى دئاخڤیت و هەموو ئاخفتنێن وى/ وێ ب زمانێ دووێ دگەهینتە گوهداران.

·  ترجمانى یا دویفچوونکى کو ترجمان دێ خوە گریت هەتاکو ئاخفتنکەر تەڤاڤ دبیت و پاشى ئەو دێ رامان و پوختەیا ئاخفتنا وى ڤەگوهێزتە سەر زمانێ دووێ کو گوهدار د مەرەم و دەربرینێن وى بگەهن، وەکو ترجمانى یا ددەمێ کۆمبوون و دانوستاندنێن داخراودا، یان ددەمێ بیرەوەرى و ئاهەنگاندا.

·  وەرگێرانا زارەکى ب بەرێخودانێ، مە ناڤێ وێ کرە وەرگێران چونکو ترجمان دێ گۆتار یان پەیڤێن ئاخفتنکەرى بۆ خوە نڤیسیت و ددەمێ ترجمانیێدا، دێ خوینیت و دێ دمەژێ خوەدا ڤەگوهێزیتە سەر زمانێ دووەم و پاشى دێ پێشکێش کەت، وەکو وەرگێرانا پەیڤێن فەرمى. نەدوورە ژى، ترجمان وێ پەیڤێ وەرگێریتە سەر زمانێ دووێ و بخوینیت. لێ هەردەمێ پەیڤەکا ژنشکاڤە هاتە دناڤ گۆتارێدا، دێ ب شێوەیێ دەملدەست ل سەر زێدەکەت.

پڕانى یا ڤەکۆلەران ل سەر وێ چەندێ پێک دهێن کو سەرەراى کەڤناتى یا چالاکى یێن کریارا وەرگێرانێ، لێ هەتا چەرخێ بیستێ چ ئاماژە ب هەبوونا تیۆرا وەرگێرانى نەهاتینە دان. لێ دبیت هەولدانێن شیشرۆن کو گۆتارخوینەکێ رۆمانییە (١٠٦- ٤٣ ب. ز)، دەستپێکا هزرکرنێ بیت د دانانا تیۆرا وەرگێرانێدا. ئەو ئێکەمین کەس بوو کو هندەک رێنمایى یێن تایبەت ل سەر کریارا وەرگێرانێ خویا کرین، شیشرۆنى دگۆت: فەرە وەرگێر بابەتێ زمانێ دى بخوینیت و تێ بگەهیت و بدانتە لایەکى، پاشى ب زمانێ خوە دارێژیتەڤە^[4].

ڤى بەلگەیێ دیرۆکى، بەرێ پسپۆر و زانایان دا وێ چەندێ کو هندەک رێنمایى و رێکاران بۆ کریارا وەرگێرانێ و تایبەتمەندى یێن کەسایەتى وەرگێرى بدانن. بۆ نموونە، فەرە ئەو کەسێ ب کریارا وەرگێرانێ رادبیت، خەزینەکێ بەرفرەهێ تێرم و پەیڤێن هەردوو زمانان هەبیت، د گرامەر و یاسایێن رێزمانى یێن هەردوو زمانان بگەهیت، رەوشەنبیرییەکا بەرفرەھ هەبیت و کۆمەکا پێزانینان ل سەر کەلتۆرێ هەردوو زمانان هەبیت، یێ ئەمین بیت د ڤەگوهاستنا هزراندا و یێ ب سەبر و هەدار بیت دگەل کریارا وەرگێرانێ. لێ ئەڤ هەموو ساخلەتە دێ د بێ مفا بن، ئەگەر وەرگێرى ب خوە حەز و زەوقەکێ دژوار نەبیت ژبۆ وەرگێرانێ.

وەرگێران نە ئەرکەکێ سەپاندییە کو مرۆڤ بلەز ئەداکەت، بەلکو زەوقە و داهێنانەکە ل سەر ڤەرێژا هزرا جڤاکى زێدە دکەت. ب ڤێ چەندێ ژى، کۆمەکا بەرپرسیارى یێن رەوشەنبیرى و سنجى دکەڤنە سەر کەسێ وەرگێر. د. ئیهاب محمد دگۆتارەکا خوەدا، ئاماژە ب ڤان بەرپرسیارى یێن مینا قەبخواستنێ ددەت^[5]:

-  فەرە وەرگێرى پێزانینێن کاملان ل سەر نڤیسەرى و دەقى زمان و کەلتۆرێ وى هەبن. فەرە باوەرى هەبیت کو دێ وەسا وەرگێریت هەروەکو ب زمانێ وى هاتییە نڤیسین.

-  فەرە حەز و ئەڤینیەکا بێقام ب کریارا وەرگێرانێ هەبیت، ئەگەر ئەڤینى یا کارى مەرجەکێ گرنگێ سەرکەفتنێ بیت، ئەڤینى یا وەرگێرانێ مەرجەکێ سەرەکى و ئێکانەیە ژبۆ سەرکەفتنا کارى. هەردەمێ وەرگێر حەز ژ دەقى یان نڤیسەرى یان ژ شێوازێ نڤیسینا وى نەکەت، دێ ب وەستیانەکا مەزنڤە بەرەف بازنەکێ ب دوماهى نەهاتیڤە چیت.

-  فەرە ژبیر نەکەت کو یێ ڤەرێژەکا هزرى یا گرنگ ڤەدگوهێزیت، کو جڤاکێ وى مفایەکێ هزرى و کەلتۆرى ژێ ببینیت و پشکداریێ دئاڤاکرنا ئاڤاهیێ مرۆڤایەتیێدا ببینیت. ئانکو وەرگێر ئەو پێرینەیە یا جڤاک پێ ب سەر زانستێن دى هەلدبیت و پەیرەو دکەت ژبۆ پێشڤەبرن و وەرارا جڤاکى.

-  فەرە وەرگێر یێ ئەمین بیت دکریارا وەرگێرانێدا، هەموو هزر و بۆچوونان وەکو خوە وەرگێریت، پاشى خواندەڤانێن جڤاکێ وى دێ هەڵسەنگینیت و ژێکڤاڤێریت.

-  ئەگەر وەرگێران کریارەکا داهێنەرانە بیت، فەرە وەرگێر ژى کەسەکێ داهێنەر و تێهزرینەکا هەڵسەنگاندنەیى هەبیت.

ئەو ب خوە، وەرگێران نە کریارەکا ئوتوماتیکییە و وەرگێر ب پێزانینێن خوە یێن ل سەر زمانەکێ دى، دێ ئەنجامدەت. بەلکو داهێنانەکا دییە ل سەر داهێنانا ئێکەم دهێتە کرن. مشە جاران، دەمێ ئەم دەقەکێ جوانێ وەرگێرایى دخوینین، مرۆڤ تێ نائینتە دەر کا ب زمانێ دووێ هاتییە نڤیسین، یان ژى بەرهەمێ زمانەکێ دییە. ئەڤە ل سەر شیانێن زمانى و کەلتۆرى و رەوشەنبیرى یا گشتى یا وەرگێرى رادوەستێت. هەموو وەرگێر دوو شێوازێن سەرەکى د وەرگێرانێن خوە یێن نڤیسکیدا بکار دهینن: وەرگێرانا تیپ ب تیپان و وەرگێرانا رامانێ. هودا بولیفا د ڤەکۆلینەکا خوەدا ددەتە خویاکرن کو وەرگێران (ل گورەى پۆلێنکرنا ئەدمیرال) ل سەر دوو شێوازان دهێتە دابەشکرن^[6]: شێوازێ ژێدەرى و شێوازێ مەرامێ. ئالا هەلگرێن شێوازێ ژێدەرى داکۆکیێ ل سەر وەرگێرانا تیپ ب تیپ دکەن، کو شێوازێ دەربرینێ و پێکهاتە یێن زمانى یێن زمانێ سەرەکى وەکو خوە وەرگێرنە سەر زمانێ دووێ. هنرى میشۆنیک ڤى جۆرێ وەرگێرانێ رەت دکەت و دبێژیت کو چ رامان بۆ ڤێ ڤەگوهاستنا تیپ ب تیپان نینە. گۆتێه ژى هەڤڕایە دگەل وى و دبێژیت کو ئەڤ شێوازە بەرێ دەقى ددەتە کوپیکرنێ و دەقێ کوپیکرنا روخسارێ زمانەکێ دى، زمانێ دووێ بەرەف لادان و نەشازیێڤە دبەت. لێ ئالا هەلگرێن شێوازێ مەرامێ، داکۆکیێ ل سەر رامانا دەقى دکەن و پاشى ڤەگوهێزنە سەر زمانێ دووێ ب بیاڤێن زمانەڤانى و شێوازگەرى و رەوشەنبیرى و کەلتۆرى یا زمانێ دوویڤەـ ئانکو وەسا ڤەگوهێزن کو خواندەڤان هەست بکەت ب زمانێ وى هاتییە نڤیسین. هەر د ڤى واریدا، هندەک ڤەکۆلەر وەسا ل پرسا وەرگێرانێ دنێرن کو مراندنا دەقێ ئێکێیە و نڤیسینا دەقەکێ هاوشێوەیە ب ئەلەمێنت و تێگەهێن زمانەکێ دى. ئەڤە ژى ڤێ بۆچوونا ئالاهەلگرێن مەرامێ دپەژرینیت.

یوجین نیدا (Eugen Nida)^* دکتێبا خوەیا ب ناڤێ (نحو علم الترجمة)دا ددەتە خویاکرن، کو هەر وەرگێرەک د سێ قۆناغاندا دبۆریت هەتاکو دەقەکێ وەرگێرایى بەرهەم دئینیت:

·  قۆناغا شیکرنێ (Analysis) کو دێ دەقێ مەرەم پێ ژ هەموو لایەنێن یەکەیێن زمانەڤانى و دەلالات و گرامەرێڤە شیکەت.

·  قۆناغا ڤەگوهاستنێ (Transfer) کو دێ ناڤەرۆکا شیکرنا خوە کەتە دەستەواژە و هەڤۆک ب زمانێ دووێ و دێ لێ نێریت کا شاشى یێن زمانى ل کیڤە هەنە.

·  قۆناغا دووبارە داڕشتنێ- ئاڤاکرنێ (Restructuration) کو دێ ناڤەرۆکا وەرگێرایى دارێژیتەڤە، ل گورەى جەماوەرێ بۆ دهێتە ئاراستە کرن، داکو ب دروستى تێ بگەهن.

نیدا وەسا دبینیت کو فەرە دەقێ وەرگێرایى هەمان ئاکاما دەقێ سەرەکى ل سەر خواندەڤان بکەت. ئوو ئەڤەیە ئەوا نیدا دبێژتێ هەڤگونجانا دینامیکى. نیدا وەسا دبینیت کو دکریارا وەرگێرانێدا دوو جۆرێن هەڤگونجانێ هەنە: هەڤگونجانا روخسارى کو دەقى ب شێوەیەکێ ئوتوماتیکیێ پوخت وەردگێریت، کو زمانێ دووێ نەشێت هەموو یەکەیێن زمانێ ئێکێ هەلگریت، کو هەم زمان پێ لەنگ دبیت و هەم خواندەڤان ژى ب دروستى تێ ناگەهن. هەڤگونجانا دینامیکى کو دەقێ سەرەکى ب شێوەیەکێ نوو ددارێژیت و ل گورەى ئاستێ وەرگران، ناڤەرۆکا دەقى د زمانێ دووێدا ئاڤا دکەت^[7].

هەرچەندە، هندەک ڤەکۆلەر داکۆکیێ ل سەر وێ چەندێ دکەن کو فەرە وەرگێر ناڤەرۆکا بابەتان ب ستایل و شێوازێ نڤیسەرێ سەرەکى بگەهینتە خواندەڤانێ زمانێ دووێ. ئەگەر دەستکاریێ تێدا بکەت و دووبارە دارێژیتەڤە، نەدوورە بکەڤیتە د بازنەیێ نەئەمینى یا ئەمانەتا وەرگێرانێدا. ئانکو مەرەما وان پێ ئەوە کو وەرگێر هەولبدەت هەڤسەنگییەکێ بێختە دناڤبەرا ناڤەرۆک و شێوازێ دەقێ وەرگێرایدا. لێ ب دیتنا مە، ئەڤ تێگەهێ هەڤسەنگیێ و ژدەست نەدانا ئامیرێن زمانەڤانى یێن نڤیسەرێ سەرەکى، ژبۆ وەرگێرانا دەقێن وێژەیى یا پێدڤییە. د وەرگێرانا زانستیدا، مەرەما سەرەکى تێگەهشتنا تێرمێ سەرەکى یان یێ چێکرییە. لێ د وەرگێرانا وێژەییدا، فەرە وەرگێر رامانا فەرهەنگى یا تێرمى ببەزینیت و ل مەرەما ل پشت رێزکان و کاریگەرى یا تێگەهى بگەریێت و دگەل کەلتۆر و تێگەهێن جڤاکێ خوە بگونجینیت (هەروەکو د. محەمەد عەنانى بۆ چووى)^[8].

هەر دبیاڤێ هەڤگونجانا دینامیکى یا وەرگێرانێدا، محەمەد موبارەکى د ڤەکۆلینا خوە یا ل سەر ڤێ هەڤگونجانێ^[9]، ئاماژە ب چوار جۆرێن دەقان دکەت (ل گورەى پۆلێنکرنا ئەلبێرت نویبرت)، کو وەرگێر سەرەدەریێ دگەل دکەت ژبۆ وەرگێرانێ:

-  ئەو دەقێن هەڤبەند ب زمان و جڤاکەکێ دیارکریڤە، وەکو لێکۆلینێن زانستى ب هەموو جۆرێن زانستێن بنەرەتى و مرۆڤایەتى و پراکتیکیڤە.

-  ئەو دەقێن هەڤبەند ب کەلتۆر و زمانەکێ دیارکریڤە، وەکو دەقێن وێژەیى و فەلسەفى.

-  ئەو دەقێن هەڤپشک دناڤبەرا کۆمەکا زماناندا، کو لێکۆلینەکا گەلەنپەرى و جیهانییە، هەموو جڤاک ب هەمان چاڤ و گرنگى سەرەدەریێ دگەل دکەن.

-  ئەو دەقێن ئاراستەکرى بۆ زمان و جڤاکەکێ دیارکرى، وەکو ریکلام و بانگەوازى یێن هەمەجۆرێن سیاسى و ئابۆرى و لەشکەرى...هتد.

ئوو هەر دەقەک ژ ڤان دەقێن ژێگۆتى، چوار وەزیفەیێن گەهاندنێ ب خۆڤە دگریت: وەزیفەیا دەربرینێ (Expressive Function)، وەزیفەیا رەوشەنبیرکرنێ (Information Function)، وەزیفەیا ریکلامکرنێ (Vocative Function)، وەزیفەیا جوانیێ (The aesthetic Function).

ل گورەى خواندنێن مە یێن بەردەوام بۆ دەقێن وەرگێرایى، هەر وەرگێرەکى (چ دەقێن وێژەیى یان لێکۆلینێن زانستى وەرگێرا بن)، شێوازەکێ وەرگێرانێ ژ ڤان شێوازێن ژێگۆتى، یان ژى تێکهەلەیەک ژ هەردوو شێوازان بکارئیناینە. لێ ژبەرکو هەتا نهۆ چ ڤەکۆلینێن زانستى ل سەر پرۆسەیا وەرگێرانێ ل کوردستانێ نەهاتینە کرن، کو شێوازەکێ دیارکرى ل دەف وەرگێرێن کورد دەستنیشان بکەت (دبیت هاتبنە کرن، لێ نەهاتبنە بەڵاڤکرن ژئەگەرێ زەحمەتى و ئاستەنگێن چاپ و بەلاڤکرنێ ل کوردستانێ). هەروەسا مللەتێ مە، د دەستپێکا پێڤاژۆیا خوە یا چێبوون و دانانا رێسایێن وەرگێرانێدایە، پتر گرنگى ب لایەنێ چەنداتى یا وەرگێرانان دهێتە دان، ل گورەى وێ هزرا دبێژیت کو جۆراتى ژ چەندایەتیێ پەیدا دبیت. لێ ب شێوەیەکێ گشتى ئەڤ شێوازێن وەرگێرانێ ب بەرچاڤ دکەڤن:

-  وەرگێرانا تیپ ب تیپ: بەهرا پتر د وەرگێرانێن زانستیدا هەیە و هندەک وەرگێرێن گەنج د وەرگێرانێن وێژەییدا ژى بکار دئینن. تێگەهشتنا ڤان جۆرە وەرگێرانان یا ب زەحمەتە و دئەنجامدا ناهێنە خواندن.

-  وەرگێرانا ب دەستکاریڤە: کو وەرگێر هندەک دەستکارى یێن بچووک د دەقێ سەرەکیدا دکەت، وەکو پاشوپێشکرنا هەڤۆکێن دەربراندى و کێم و زێدەکرنا هندەک ئالاڤێن زمانى یێن هەڤبەنکرنا هەڤۆکان. ل ڤێرە ژى، دبیت وەرگێر یێ پێگیر بیت ب شێواز و یەکەیێن زمانێ سەرەکى و دبیت ب شێوەیەکێ ژیرمەندانە سەرەدەریێ دگەل ستایلێ نڤیسەرى بکەت و ل گورەى جڤاکێ خوە دارێژیت (وەرگێرانا ژیر).

-  وەرگێرانا ئازاد (داهێنەرانە): کو وەرگێر پێگیریێ ب بابەت و ناڤەرۆک و هزرێن سەرەکى یێن دەقى دکەت و پاشى وان هزر و بابەتان، ب ستایلێ خوەیێ نڤیسینێ دەردبریت. ل ڤێرە دێ نڤیسینەکا دى ب زمانێ دووێ دەرکەڤیت، لێ ناڤەرۆک و بابەتێن وێ، ب دەقێ سەرەکیڤە دگرێداینە. پترترین خواندەڤان هەنە، چونکو خواندەڤان ب ساناهى تێ دگەهیت، هەروەکو هندەک وەرگێرانێن هزرڤانێ شاعر.

-  وەرگێرانا شرۆڤەکارى: کو وەرگێر هزر و بابەتێن دەقى ب زمانێ خوە شرۆڤە دکەت، یان ژى پوختەیا هزرێن سەرەکى یێن هەڤبەند ب کەلتۆرێ زمانێ دووێڤە پێشکێش دکەت، هەروەکو مە د وەرگێرانا کتێبێن عەلى وەردیدا ئەنجامداى.

-  کوردیکرن: ئەوە کو دەقێ وەرگێرایى ب تەڤاڤى بێخینە دناڤ ژینگەھ و کەلتۆرێ کوردیدا و خواندەڤان سەرەدەریکرنەکا کوردییانە دگەلدا بکەت. یان گونجاندنا ناڤەرۆکا دەقى دگەل دەڤۆک و دەڤەرەکا دیارکرى، کو ناڤی پەهلەوانان و ناڤێن جهان و سەرەدەریکرنا دگەل هزرا سەرەکى دگوهۆرن و دگەل دەڤەرا مەرەم دگونجینن. ئەڤ شێوازە پتر د وێژە و شانۆنامەیاندا دهێتە بکار ئینان، وەکو ئەوا عادل حەسەن د وەرگێران و بەرهەڤکرنا شانۆنامەیا (تەرتۆفا مولیێر)دا کرى.

-  وەرگێرانا وەرگرتنێ (بەرهەڤکرن): کو وەرگێر دێ هزرا سەرەکى یا دەقى وەرگریت و دێ کۆمەکا چقێن دى یێن هەڤبەند ب بابەتێڤە گرێدەت. دپڕانى یا جاراندا، وەرگێر ل سەر بەرهەمێن خوە یێن هۆسا دنڤیسن بەرهەڤکرن، چونکو نە وەرگێرانەکا پوختە و نە نڤیسینەکا داهێنەرانەیە ژ کچێن خەیالا نڤیسەرى. ئەڤە ژى پتر دبیاڤێن وێژەیى و نڤیسینێن جڤاکیدا دهێتە کرن.

لێ د. محەمەد عەنانى دکتێبا خوە یا ب ناڤێ (نظرية الترجمة)دا^[10]، ڤان هەموو تەرز و شێوازێن مە خویاکرین، ژ زاردەڤێ مەجدى وەهبەڤە ڤەدگێریت و دبێژیت کو وەرگێران سێ شێوازێن ڤەگوهاستنا دەقەکینە بۆ سەر زمانەکێ دى: ڤەگوهاستنا تیپ ب تیپ، ڤەگوهاستنا ب دەستکاریڤە و موحاکات، ئانکو نەپابەند بوون ب پەیڤ و رامانێن دەقێ سەرەکیڤە. ئەڤ شێوازێ سیێ وەرگرتنێ و بەرهەڤکرنێ و دووبارە داڕشتنێ ژى ب خۆڤە دگریت.

ل داوى یا ڤێ پەرەگرافێ، هەژییە تبابەکێ ل سەر زانست و هونەرێ وەرگێرانێ راوەستین، ئایا وەرگێران زانستە یان ژى هونەرە؟ ئەگەر زانست بیت، فەرە ل هەموو جهوسەردەمان هەمان ئەنجام هەبن، یان ب کێمى فەرە هندەک ئەنجامێن کونکریت هەبن. لێ کریارا وەرگێرانێ دناڤبەرا رەنجێن باش و خراب و ناڤنجیدایە، هەردەم ل سەر وەرگێرى رادوەستیت کا چەند یێ سەرکەفتى و ئەمین بوویە د کارێ خوەدا. ئەگەر هونەر بیت، فەرە هیچ کونترۆلەک ل سەر نەبیت و هونەرمەند هەردەم خودانێ خوە و خەیالا خوە یا داهێنەرانەیە. لێ وەرگێر هەردەم ب دەقەکێ دیارکریڤە گرێداییە و نەشێت ژ چوارچۆڤێ هزر و ستایل و زمانێ دەقى دەرکەڤیت. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دکارین بێژین کو وەرگێران نە زانستە و نە هونەرە. لێ دکارین بێژین کو پیشەیە یان هونەرەکێ پراکتیکییە و پێدڤى ب راهێنان و مومارەسەکرنەکا زۆر هەیە هەتاکو دکاریت ببیتە پیشەکار^[11]. ئوو مادەم هونەرەکێ پراکتیکییە، دشیاندا نینە پشتبەستنێ ب وەرگێرانا ئوتوماتیکى یا کومپیۆتەرى بکەت، چونکو عەقلێ کومپیۆتەرى ناگەهتە عەقل و خەیالا مرۆڤى. کومپیۆتەر یێ بەرنامەکرییە کو پەیڤ و دەستەواژەیان وەرگێریت، لێ نەشێت سەرەدەریێ دگەل هەڤۆکێن درێژ بکەت، نەشێت جەڤەنگ و رامان و تێگەهێ هەر پەیڤەکا ل گورەى هەڤۆکێ دەستنیشان بکەت. ب ڤێ چەندێ ژى، دێ وەرگێرانەکا نەدروست ژێ چێبیت. مخابن کو گەلەک سەنتەرێن وەرگێرانێ پشتبەستنێ ب گوگلێ وەرگێر دکەن ژبۆ وەرگێرانا هندەک رێبەر و نامیلەکەیێن راهێنان و رەوشەنبیرکرنێ. مشە جاران من ژ فێرخوازێن خولێن راهێنانا پیشەیى و خولێن شیاندنێ بهیستییە کو داخوازا کوپى یا عەرەبى یان ئینگلیزى دکەن، چونکو د کوردى یا وێ ناگەهن!!

*

ژێده‌ر: د. عارف حیتۆ. هزرێن گه‌ڕیده‌: چه‌ند خواندنێن ده‌رباره‌ی هزر و ره‌فتارا كه‌سێ كورد. چ1، چاپخانا پارێزگه‌ها دهۆكێ- 2021.