پرۆسەیا وەرگێرانێ ووەرگێرانا هەلبەستێن مەحموود دەروێشى

پرۆسەیا وەرگێرانێ و

وەرگێرانا هەلبەستێن مەحموود دەروێشى

د. عارف حیتۆ

هه‌ر ژ ئه‌زه‌لدا، مرۆڤان پێدڤی ب هه‌ڤنیاسین و سه‌ره‌ده‌ریكرنێ و دئێكگه‌هشتنێ هه‌بوویه‌، چ ژبۆ بابه‌تێن بازرگانی، یان ژبۆ پێكهاتنێن سیاسی و له‌شكه‌ری، یان ژی ژبۆ فێربوون و ئاڵوگۆركرنا پێزانین و شاره‌زایی یێن پیشه‌یی بوو بیت. د هه‌موو ته‌وه‌راندا، كریارا وه‌رگێرانێ ئاڵاڤه‌كێ گرنگ بوویه‌ ژبۆ ته‌ناهی و خۆپارێزی و وه‌رار و پێشكه‌فتنا وه‌ڵاتان. چ گۆمان تێدا نینە كو وەرگێرانێ رۆلەكێ كاریگەر و بەرچاڤ دپێشڤەبرنا هزر و زمان و كەلتۆراندا هەیە. زێدەباری وەرگرتنا پێزانین و تێگەھ و شێوازێن دەربڕینێن هەمەجۆر، هەروەسا رۆلەكێ مرۆڤانی و پەرەسەندنا سەرەدەریكرنەكا گیاندار ژى، دناڤبەرا كەلتۆرێن هەمەجۆردا دبینیت. وەرگێران بیاڤێ دئێكگەهشتنا كلتۆران خۆش دكەت و ئەڤ بیاڤە ژی دبیتە شەنگستێ چێبوونا تێگەهێن رێزگرتنا هزرا بەرانبەر و پێكڤە ژیانا مرۆڤان.

ئوو چونکو کریارا وەرگێرانێ ب رێکا پەیڤ و هەڤۆکێن زمانى دهێتە کرن، فەرە ل دەستپێکێ گرنگى ب زمانى بهێتە دان داکو بکاریت هزر و تێگەھ و فەلسەفە و زانستێن زمانەکێ دى هەلگریت. زمان ئێکە ژ وان بیاڤێن ڤەکۆلین و دویفچوونێن هەمەجۆر ل سەر هاتینە کرن، هەر ژ ڤەکۆلینێن دەستپێکا پەیدابوونا زمانى بگرە و ڤەکۆلینێن هەڤبەند ب دیالێکتان و ئەوێن ل سەر سیمانتیکیێ و فونۆتیکیێ و شێوازگەریێ، هەتا دگەهتە ڤەکۆلینێن جڤاکى و دەروونى یێن هەڤبەند ب زمانیڤە، کو لێکۆلینا هەڤبەندى یا دناڤبەرا زمانى و ژیانا دەروونجڤاکى یا مرۆڤاندا دکەت. زمان ب هێزترین جەڤەنگێ ئێكانەیێ مرۆڤییە كو گرۆپێن ئەتنی یێن جوداجودا پێ دهێنە ڤاڤارتن و دەسنیشانكرن. هندەک زمانزان وەسا ددەنە خویاكرن كو زمان ئەو ئامانە یێ شێوازێن ئاخفتن و سەرەدەریكرنێ و هەڤبەندى یێن بەرهەمهێنانێ ژێ پەیدا دبیت. لەوا ئەم دكارین بێژین كو زمان فاكتەرەكێ گرنگێ مان و ڤەژاندن و خوەراگری یا نەتەوەیی یە. زمانێ نەتەوەیى مینا ناسنامەیا وى نەتەوەیە، چونکو هەموو ڤەرێژێن دى یێن کەلتۆرى و شەهرستانیێ، ب رێکا شینوارێن کەڤران (بەرهەمێن چێکرى) و پەیڤان (بەرهەمێن نڤیسى) هاتینە پاراستن و ڤەژاندن.

هەڤبەندی یا دناڤبەرا زمانی و هزرێدا مینا تەرازوویەكا هەڤسەنگە، ئالیسەنگی یا هەر لایەكێ تەرازوویێ، دێ ل سەر حسێبا لایێ بیت. هەردەمێ زمان دەولەمەند بیت، هەلبەتە دێ پێدڤی ب ئاسۆیەكێ بەرفرەهترێ هزركرنێ بیت. ئوو هەردەمێ هزر یا دەولەمەند و پەرڤەکرى بیت، بێگومان دێ پێدڤى ب زمانەکێ دەولەمەند و گیاندار بیت. د ڤێ تەرازوویا (هزر– زمان) دا، وەرگێران پێرینەیەكا چالاك و جاندارە ژبۆ وەراركرنا زمانی و ستایلێ هزركرنا ڤەكری و پێشكەفتی، چونكو ژبۆ هەر هزرەكا نوو یان تێگەهەكێ كو دزمانێ مەدا نەبیت، دێ پێدڤی ب چێكرنا پەیڤەكا بەرانبەر بین، ب شێوەیەكی كو دگەل مەزیقەیا پەیڤان و شێوازێ رێنڤیسێ گونجایی بیت. ئەڤجا نەتەوێن خوەدی كەلتۆرەكێ دەولەمەند و داهێنانێن زانستی و جڤاكی و فەلسەفی، ب شێوەیەكێ ئوتوماتیكی دبنە خوەدی زمانەكێ دەولەمەند. ئوو ئەگەر زمانەكێ دەولەمەند هەبیت، دێ ئاسۆ یێن هزركرنێ ژی بەرفرەهتر لێ هێن. د سەردەمێ داهێنانێن زانستی و پێشكەفتنا تەكنەلوژیایێدا كو هەمی مللەت و نەتەوە ب شێوەیەکێ خوەویستی یان خوەنەویستی سەرەدەریێ دگەل دكەن، زمان ژی پێ ئاكامدار دبیت و وەرارێ پێ دكەت، یان ژی دكەفتە د قەیرانا هەژاریێدا. زمان وەکو پێرینەیەكا سەرەدەری و وەراركرنا هزر و رەفتار و دلینی یا مرۆڤی، مینا لەشەكێ گیاندارە و دگەل وەرارا هزرێ و جڤاكی وەرارێ دكەت. ئوو هەتا زانست و فەلسەفە ب زمانێ نەتەوەیی نەهێنە نڤیساندن، پرۆسا وەرارا ل سەر هەرسێ بیاڤێن هزر و رەفتار و دلینی یا كەسێ تاك، دگەل وەرارا زانستێن هەڤچەرخ ناگونجن كو ببیتە كەلتۆر و تێگەهێن جڤاكی ژێ دەركەڤن.

گرنگى و کریارا وەرگێرانێ ژ لایێ دیرۆکیڤە

وەرگێران پرۆسەیەکا کەڤنە و دگەل گەشەکرنا فیلوسۆفى و بابەتێن هزرى و زانستێن هەمەجۆرێن مرۆڤایەتیێ پەیدا بوویە و وەرار کرییە. ئانکو چالاکییەکا کەڤنە و ب کەڤناتى یا بزاڤ و ئاییردە و تێگەهێن مرۆڤیڤە گرێدایە. ڤەکۆلەر ددەنە خویاکرن کو نەدوورە ئێکەمین ئاماژەیێن هەبوونا کەسێن وەرگێر و کریارا وەرگێرانێ ئەو نامە بن، یێن پسمیرێن شامێ بۆ ئەخناتۆنى هنارتین کو داخوازا هاریکاریێ و پشتەڤانیێ ژێ کربوون، هەروەسا پەیمانێن دناڤبەرا رەمسیسێ دووێ (فیرعەونێ میسرێ) و حوثییاندا، کو هەر لایەنەکى دانەیەکا پەیمانێ ب زمانێ وى ڤێ بوو^[1].

بەڵگە یێن دیرۆکى ددەنە خویاکرن کو کریارا وەرگێرانا زانستێن نۆژداریێ و فەلەکناسیێ، د سەردەمێ دەولەتا ئەمەویدا دەستپێکرییە (ب شێوەیەکێ چوارچۆڤەکرى) و د سەردەمێ دەولەتا عەباسیدا گەهشتییە کوپیتکێ (ب نەمازەیى، د سەردەمێ خیلافەتا مەئموونێ کورێ هارونێ رەشیددا). ئەڤە ژى وێ ئاماژێ ددەت کو دەولەت و وەلاتێن حەز دکەن پێش بکەڤن و رۆڵەکى د پێڤاژۆیا مرۆڤایەتیێدا ببینن، گرنگیێ ب زانستێن بنەرەتى و پراکتیکى ددەن. زانست شاپەرێن هزرێ ڤەدکەن و بەر ب داهێنانێن باشتر و پترڤە دبەت کو خۆشگوزەرانى یا خەلکێ جڤاکى پێ دهێتە دابینکرن و دەستەلاتا جڤاکى پێ موکمتر و ب هێزتر لێ دهێت. ژلایەکێ دیڤە ژى، دبیتە رێخۆشکەرەکێ کاریگەر کو زمانێ وى جڤاکێ وەرگێران کرى، وەرارەکا باشتر بکەت و دەولەمەندتر ببیت ژلایێ تێرم و تێگەھ و رامانانڤە. هەر ئەڤە بوو محەمەد عەلى پاشایێ میسرێ هانداى (ل سالا ١٨٣٥ێ)، خواندنگەها زمانان دابمەزرینیت، کو شێخ ریفاعە تەهتاوى (١٨٠١- ١٨٧٣) سەرپەرشتى یا وێ دکر و بەرهەمێ وێ خواندنگەهێ، نێزیکى دوو هزار کتێبان بوو دبیاڤێن زانستى و پیشەسازییاندا^[2].  

تێگەھ و تیۆرا وەرگێرانێ

سادەترین پێناسە یا وەرگێرانێ: ڤەگوهاستنا هزر و ئاخفتنانە ژ زمانەکى بۆ ئێکێ دى، یان شرۆڤەکرنا ئاخفتنێیە ب زمانەکێ دى. وەرگێران ژ پەیڤا (ترجمة) یا عەرەبى هاتییە وەرگرتن کو وان ژى ژ (Translation)ا ئینگلیزى وەرگرتییە. ئەوێ ب کریارا وەرگێرانێ رادبیت، دبێژنێ وەرگێر (مترجم- Translator). هندەک زمانزانێن کورد تێرمێ پاچڤەکرنێ ژبۆ پرۆسەیا وەرگێرانێ ددانن.

وەرگێران یان زارەکییە یان نڤیسکى. ئەگەر نڤیسکى بیت، دێ پتر نێزیکى پەیڤا وەرگێران بیت، چونکو پەیڤ یان تێرم و تێگەھ، ب شێواز و رامان و تێگەهڤە دهێنە وەرگەراندن ژ زمانێ سەرەکى بۆ زمانێ مەرەمێ. لێ ئەگەر زارەکى بیت، هینگى دبیت پتر شێوازێ شرۆڤەکرنێ ب خۆڤە بگریت، ئانکو ل دەستپێکێ تێگەهشتنا ئاخفتنا زمانێ سەرەکییە و پاشى تێگەهاندنە ب زمانێ دووێ (ئەوێ تێ نەگەهیت، نەشێت خەلکى تێ بگەهینیت)، لەوا هندەک نڤیسەر دبێژنە وى کەسێ ب ڤى کارێ دەملدەست رادبیت ترجمان (Interpreter). وەرگێران یان ترجمانى یا زارەکى ژى ب سێ شێوەیان دهێتە کرن:

·    ترجمانى یا دەملدەست کو دهەمان دەمێ ئاخفتنێدا دهێتە ئەنجامدان، وەکو ل کونفرانسان کو کەسەکێ ل پشت پەردێ دگەل ئاخفتنکەرى دئاخڤیت و هەموو ئاخفتنێن وى/ وێ ب زمانێ دووێ دگەهینتە گوهداران.

·    ترجمانى یا دویفچوونکى کو ترجمان دێ خوە گریت هەتاکو ئاخفتنکەر تەڤاڤ دبیت و پاشى ئەو دێ رامان و پوختەیا ئاخفتنا وى ڤەگوهێزتە سەر زمانێ دووێ کو گوهدار د مەرەم و دەربرینێن وى بگەهن، وەکو ترجمانى یا ددەمێ کۆمبوون و دانوستاندنێن داخراودا، یان ددەمێ بیرەوەرى و ئاهەنگاندا.

·    وەرگێرانا زارەکى ب بەرێخودانێ، مە ناڤێ وێ کرە وەرگێران چونکو ترجمان دێ گۆتار یان پەیڤێن ئاخفتنکەرى بۆ خوە نڤیسیت و ددەمێ ترجمانیێدا، دێ خوینیت و دێ دمەژێ خوەدا ڤەگوهێزیتە سەر زمانێ دووەم و پاشى دێ پێشکێش کەت، وەکو وەرگێرانا پەیڤێن فەرمى. نەدوورە ژى، ترجمان وێ پەیڤێ وەرگێریتە سەر زمانێ دووێ و بخوینیت. لێ هەردەمێ پەیڤەکا ژنشکاڤە هاتە دناڤ گۆتارێدا، دێ ب شێوەیێ دەملدەست ل سەر زێدەکەت.

پڕانى یا ڤەکۆلەران ل سەر وێ چەندێ پێک دهێن کو سەرەراى کەڤناتى یا چالاکى یێن کریارا وەرگێرانێ، لێ هەتا چەرخێ بیستێ چ ئاماژە ب هەبوونا تیۆرا وەرگێرانى نەهاتینە دان. لێ دبیت هەولدانێن شیشرۆن کو گۆتارخوینەکێ رۆمانییە (١٠٦- ٤٣ ب. ز)، دەستپێکا هزرکرنێ بیت د دانانا تیۆرا وەرگێرانێدا. ئەو ئێکەمین کەس بوو کو هندەک رێنمایى یێن تایبەت ل سەر کریارا وەرگێرانێ خویا کرین، شیشرۆنى دگۆت: فەرە وەرگێر بابەتێ زمانێ دى بخوینیت و تێ بگەهیت و بدانتە لایەکى، پاشى ب زمانێ خوە دارێژیتەڤە^[3].

ڤى بەلگەیێ دیرۆکى، بەرێ پسپۆر و زانایان دا وێ چەندێ کو هندەک رێنمایى و رێکاران بۆ کریارا وەرگێرانێ و تایبەتمەندى یێن کەسایەتى یا وەرگێرى بدانن. بۆ نموونە، فەرە ئەو کەسێ ب کریارا وەرگێرانێ رادبیت، خەزینەکێ بەرفرەهێ تێرم و پەیڤێن هەردوو زمانان هەبیت، د گرامەر و یاسایێن رێزمانى یێن هەردوو زمانان بگەهیت، رەوشەنبیرییەکا بەرفرەھ هەبیت و کۆمەکا پێزانینان ل سەر کەلتۆرێ هەردوو زمانان هەبیت، یێ ئەمین بیت د ڤەگوهاستنا هزراندا و یێ ب سەبر و هەدار بیت دگەل کریارا وەرگێرانێ. لێ ئەڤ هەموو ساخلەتە دێ د بێ مفا بن، ئەگەر وەرگێرى ب خوە حەز و زەوقەکێ دژوار نەبیت ژبۆ وەرگێرانێ.

وەرگێران نە ئەرکەکێ سەپاندییە کو مرۆڤ بلەز ئەداکەت، بەلکو زەوقە و داهێنانەکە ل سەر ڤەرێژا هزرا جڤاکى زێدە دکەت. ب ڤێ چەندێ ژى، کۆمەکا بەرپرسیارى یێن رەوشەنبیرى و سنجى دکەڤنە سەر کەسێ وەرگێر. د. ئیهاب محمد دگۆتارەکا خوەدا، ئاماژە ب ڤان بەرپرسیارى یێن مینا قەبخواستنێ ددەت^[4]:

-    فەرە وەرگێرى پێزانینێن کاملان ل سەر نڤیسەرى و دەقى زمان و کەلتۆرێ وى هەبن. فەرە باوەرى هەبیت کو دێ وەسا وەرگێریت هەروەکو ب زمانێ وى هاتییە نڤیسین.

-    فەرە حەز و ئەڤینیەکا بێقام ب کریارا وەرگێرانێ هەبیت، ئەگەر ئەڤینى یا کارى مەرجەکێ گرنگێ سەرکەفتنێ بیت، ئەڤینى یا وەرگێرانێ مەرجەکێ سەرەکى و ئێکانەیە ژبۆ سەرکەفتنا کارى. هەردەمێ وەرگێر حەز ژ دەقى یان نڤیسەرى یان ژ شێوازێ نڤیسینا وى نەکەت، دێ ب وەستیانەکا مەزنڤە بەرەف بازنەکێ ب دوماهى نەهاتیڤە چیت.

-    فەرە ژبیر نەکەت کو یێ ڤەرێژەکا هزرى یا گرنگ ڤەدگوهێزیت، کو جڤاکێ وى مفایەکێ هزرى و کەلتۆرى ژێ ببینیت و پشکداریێ دئاڤاکرنا ئاڤاهیێ مرۆڤایەتیێدا ببینیت. ئانکو وەرگێر ئەو پێرینەیە یا جڤاک پێ ب سەر زانستێن دى هەلدبیت و پەیرەو دکەت ژبۆ پێشڤەبرن و وەرارا جڤاکى.

-    فەرە وەرگێر یێ ئەمین بیت دکریارا وەرگێرانێدا، هەموو هزر و بۆچوونان وەکو خوە وەرگێریت، پاشى خواندەڤانێن جڤاکێ وى دێ هەڵسەنگینیت و ژێکڤاڤێریت.

-    ئەگەر وەرگێران کریارەکا داهێنەرانە بیت، فەرە وەرگێر ژى کەسەکێ داهێنەر و تێهزرینەکا هەڵسەنگاندنەیى هەبیت.

ئەو ب خوە، وەرگێران نە کریارەکا ئوتوماتیکییە و وەرگێر ب پێزانینێن خوە یێن ل سەر زمانەکێ دى، دێ ئەنجامدەت. بەلکو داهێنانەکا دییە ل سەر داهێنانا ئێکەم دهێتە کرن. مشە جاران، دەمێ ئەم دەقەکێ جوانێ وەرگێرایى دخوینین، مرۆڤ تێ نائینتە دەر کا ب زمانێ دووێ هاتییە نڤیسین، یان ژى بەرهەمێ زمانەکێ دییە. ئەڤە ل سەر شیانێن زمانى و کەلتۆرى و رەوشەنبیرى یا گشتى یا وەرگێرى رادوەستێت. هەموو وەرگێر دوو شێوازێن سەرەکى د وەرگێرانێن خوە یێن نڤیسکیدا بکار دهینن: وەرگێرانا تیپ ب تیپان و وەرگێرانا رامانێ. هودا بولیفا د ڤەکۆلینەکا خوەدا ددەتە خویاکرن کو وەرگێران (ل گورەى پۆلێنکرنا ئەدمیرال) ل سەر دوو شێوازان دهێتە دابەشکرن^[5]: شێوازێ ژێدەرى و شێوازێ مەرامێ.

ئالا هەلگرێن شێوازێ ژێدەرى داکۆکیێ ل سەر وەرگێرانا تیپ ب تیپ دکەن، کو شێوازێ دەربرینێ و پێکهاتە یێن زمانى یێن زمانێ سەرەکى وەکو خوە وەرگێرنە سەر زمانێ دووێ. هنرى میشۆنیک ڤى جۆرێ وەرگێرانێ رەت دکەت و دبێژیت کو چ رامان بۆ ڤێ ڤەگوهاستنا تیپ ب تیپان نینە. گۆتێه ژى هەڤڕایە دگەل وى و دبێژیت کو ئەڤ شێوازە بەرێ دەقى ددەتە کوپیکرنێ و دەقێ کوپیکرنا روخسارێ زمانەکێ دى، زمانێ دووێ بەرەف لادان و نەشازیێڤە دبەت. لێ ئالا هەلگرێن شێوازێ مەرامێ، داکۆکیێ ل سەر رامانا دەقى دکەن و پاشى ڤەگوهێزنە سەر زمانێ دووێ ب بیاڤێن زمانەڤانى و شێوازگەرى و رەوشەنبیرى و کەلتۆرى یا زمانێ دوویڤەـ ئانکو وەسا ڤەگوهێزن کو خواندەڤان هەست بکەت ب زمانێ وى هاتییە نڤیسین. هەر د ڤى واریدا، هندەک ڤەکۆلەر وەسا ل پرسا وەرگێرانێ دنێرن کو مراندنا دەقێ ئێکێیە و نڤیسینا دەقەکێ هاوشێوەیە ب ئەلەمێنت و تێگەهێن زمانەکێ دى. ئەڤە ژى ڤێ بۆچوونا ئالاهەلگرێن مەرامێ دپەژرینیت.

یوجین نیدا (Eugen Nida)^* دکتێبا خوەیا ب ناڤێ (نحو علم الترجمة)دا ددەتە خویاکرن، کو هەر وەرگێرەک د سێ قۆناغاندا دبۆریت هەتاکو دەقەکێ وەرگێرایى بەرهەم دئینیت:

·    قۆناغا شیکرنێ (Analysis) کو دێ دەقێ مەرەم پێ ژ هەموو لایەنێن یەکەیێن زمانەڤانى و دەلالات و گرامەرێڤە شیکەت.

·    قۆناغا ڤەگوهاستنێ (Transfer) کو دێ ناڤەرۆکا شیکرنا خوە کەتە دەستەواژە و هەڤۆک ب زمانێ دووێ و دێ لێ نێریت کا شاشى یێن زمانى ل کیڤە هەنە.

·    قۆناغا دووبارە داڕشتنێ- ئاڤاکرنێ (Restructuration) کو دێ ناڤەرۆکا وەرگێرایى دارێژیتەڤە، ل گورەى جەماوەرێ بۆ دهێتە ئاراستە کرن، داکو ب دروستى تێ بگەهن.

نیدا وەسا دبینیت کو فەرە دەقێ وەرگێرایى هەمان ئاکاما دەقێ سەرەکى ل سەر خواندەڤان بکەت. ئوو ئەڤەیە ئەوا نیدا دبێژتێ هەڤگونجانا دینامیکى. نیدا وەسا دبینیت کو دکریارا وەرگێرانێدا دوو جۆرێن هەڤگونجانێ هەنە: هەڤگونجانا روخسارى کو دەقى ب شێوەیەکێ ئوتوماتیکیێ پوخت وەردگێریت، کو زمانێ دووێ نەشێت هەموو یەکەیێن زمانێ ئێکێ هەلگریت، کو هەم زمان پێ لەنگ دبیت و هەم خواندەڤان ژى ب دروستى تێ ناگەهن. هەڤگونجانا دینامیکى کو دەقێ سەرەکى ب شێوەیەکێ نوو ددارێژیت و ل گورەى ئاستێ وەرگران، ناڤەرۆکا دەقى د زمانێ دووێدا ئاڤا دکەت^[6]. 

ل گورەى خواندنێن مە یێن بەردەوام بۆ دەقێن وەرگێرایى، هەر وەرگێرەکى (چ دەقێن وێژەیى یان لێکۆلینێن زانستى وەرگێرا بن)، شێوازەکێ وەرگێرانێ ژ ڤان شێوازێن ژێگۆتى، یان ژى تێکهەلەیەک ژ هەردوو شێوازان بکارئیناینە. لێ ژبەرکو ڤەکۆلینێن زانستى ل سەر پرۆسەیا وەرگێرانێ ل کوردستانێ دکێمن (ئەگەر نەبێژم نەهاتینە کرن)، کو شێوازەکێ دیارکرى ل دەف وەرگێرێن کورد دەستنیشان بکەت. هەروەسا مللەتێ مە، ددەستپێکا پێڤاژۆیا خوە یا چێبوون و دانانا رێسایێن وەرگێرانێدایە، پتر گرنگى ب لایەنێ چەنداتى یا وەرگێرانان دهێتە دان (ل گورەى وێ هزرا دبێژیت کو جۆراتى ژ چەندایەتیێ پەیدا دبیت). لێ ب شێوەیەکێ گشتى ئەڤ شێوازێن وەرگێرانێ ب بەرچاڤ دکەڤن:

-    وەرگێرانا تیپ ب تیپ: بەهرا پتر د وەرگێرانێن زانستیدا هەیە و هندەک وەرگێرێن گەنج د وەرگێرانێن وێژەییدا ژى بکار دئینن. تێگەهشتنا ڤان جۆرە وەرگێرانان یا ب زەحمەتە و دئەنجامدا ناهێنە خواندن.

-    وەرگێرانا ب دەستکاریڤە: کو وەرگێر هندەک دەستکارى یێن بچووک د دەقێ سەرەکیدا دکەت، وەکو پاشوپێشکرنا هەڤۆکێن دەربراندى و کێم و زێدەکرنا هندەک ئالاڤێن زمانى یێن هەڤبەنکرنا هەڤۆکان. ل ڤێرە ژى، دبیت وەرگێر یێ پێگیر بیت ب شێواز و یەکەیێن زمانێ سەرەکى و دبیت ب شێوەیەکێ ژیرمەندانە سەرەدەریێ دگەل ستایلێ نڤیسەرى بکەت و ل گورەى جڤاکێ خوە دارێژیت (وەرگێرانا ژیر).

-    وەرگێرانا ئازاد (داهێنەرانە): کو وەرگێر پێگیریێ ب بابەت و ناڤەرۆک و هزرێن سەرەکى یێن دەقى دکەت و پاشى وان هزر و بابەتان، ب ستایلێ خوەیێ نڤیسینێ دەردبریت. ل ڤێرە دێ نڤیسینەکا دى ب زمانێ دووێ دەرکەڤیت، لێ ناڤەرۆک و بابەتێن وێ، ب دەقێ سەرەکیڤە دگرێداینە. پترترین خواندەڤان هەنە، چونکو خواندەڤان ب ساناهى تێ دگەهیت، هەروەکو هندەک وەرگێرانێن هزرڤانێ شاعر.

-    وەرگێرانا شرۆڤەکارى: کو وەرگێر هزر و بابەتێن دەقى ب زمانێ خوە شرۆڤە دکەت، یان ژى پوختەیا هزرێن سەرەکى یێن هەڤبەند ب کەلتۆرێ زمانێ دووێڤە پێشکێش دکەت، هەروەکو مە د وەرگێرانا کتێبا (تێگەهێن جڤاکى و لۆژیکا هزرکرنێ) یا عەلى وەردیدا ئەنجامداى. هەروەسا ئەگەر هندەک دید و بۆچوونێن وەرگێرى ل سەر دەقێن سەرەکى هەبن (چ شرۆڤەکرن بن یان تێبینى بن)، هندەک نڤیسەر ناڤێ خواندن ل سەر دادنن.

-    کوردیکرن: ئەوە کو دەقێ وەرگێرایى ب تەڤاڤى بێخینە دناڤ ژینگەھ و کەلتۆرێ کوردیدا و خواندەڤان سەرەدەریکرنەکا کوردییانە دگەلدا بکەت. یان گونجاندنا ناڤەرۆکا دەقى دگەل دەڤۆک و دەڤەرەکا دیارکرى، کو ناڤی پەهلەوانان و ناڤێن جهان و سەرەدەریکرنا دگەل هزرا سەرەکى دگوهۆرن و دگەل دەڤەرا مەرەم دگونجینن. ئەڤ شێوازە پتر د وێژە و شانۆنامەیاندا دهێتە بکار ئینان، وەکو ئەوا عادل حەسەن د وەرگێران و بەرهەڤکرنا شانۆنامەیا (تەرتۆفا مولیێر)دا کرى.

-    وەرگێرانا وەرگرتنێ (بەرهەڤکرن): د ڤێ كریارێدا وه‌رگێر دێ پوخته‌یا بابه‌تەکی (یان کۆمەکا بابەتان ژ کۆمەکا کتێبان) وه‌رگریت و ب شێوه‌یه‌كێ هه‌ڵبژارده‌یی ده‌ته‌ به‌ر ئێك هه‌تاكو ده‌قه‌كێ نوو ژێ دروست ببیت، لێ ژ چوارچۆڤێ ناڤه‌رۆكا/ ناڤەرۆکێن ده‌قێ سه‌ره‌كی ده‌رناكه‌ڤیت و چ تشتان ل سه‌ر زێده‌ ناكه‌ت، مینا وێ پێكۆڵا مه‌ ژبۆ وه‌رگێرانا كتێبا (چه‌ند ئاوڕه‌ك ژ دیرۆكا عیراقا نوو- عه‌لی وه‌ردی) كری. دپڕانى یا جاراندا، وەرگێر ل سەر بەرهەمێن خوە یێن هۆسا دنڤیسن بەرهەڤکرن، چونکو نە وەرگێرانەکا پوختە و نە نڤیسینەکا داهێنەرانەیە ژ کچێن خەیالا نڤیسەرى. ئەڤە ژى پتر دبیاڤێن وێژەیى و نڤیسینێن جڤاکیدا دهێتە کرن.

د. محەمەد عەنانى دکتێبا خوە یا ب ناڤێ (نظرية الترجمة)دا^[7]، ڤان هەموو تەرز و شێوازێن مە خویاکرین، دگۆگرینیت و دبێژیت کو وەرگێران سێ شێوازێن ڤەگوهاستنا دەقەکینە بۆ سەر زمانەکێ دى: ڤەگوهاستنا تیپ ب تیپ، ڤەگوهاستنا ب دەستکاریڤە و موحاکات، ئانکو نەپابەند بوون ب پەیڤ و رامانێن دەقێ سەرەکیڤە. ئەڤ شێوازێ سیێ وەرگرتنێ و بەرهەڤکرنێ و دووبارە داڕشتنێ ژى ب خۆڤە دگریت.

ل داوى یا ڤێ پەرەگرافێ، هەژییە تبابەکێ ل سەر زانست و هونەرێ وەرگێرانێ راوەستین، ئایا وەرگێران زانستە یان ژى هونەرە؟ ئەگەر زانست بیت، فەرە ل هەموو جهوسەردەمان هەمان ئەنجام هەبن، یان ب کێمى فەرە هندەک ئەنجامێن کونکریت هەبن. لێ کریارا وەرگێرانێ دناڤبەرا رەنجێن باش و خراب و ناڤنجیدایە، هەردەم ل سەر وەرگێرى رادوەستیت کا چەند یێ سەرکەفتى و ئەمین بوویە د کارێ خوەدا. ئەگەر هونەر بیت، فەرە هیچ کونترۆلەک ل سەر نەبیت و هونەرمەند هەردەم خودانێ خوە و خەیالا خوە یا داهێنەرانەیە. لێ وەرگێر هەردەم ب دەقەکێ دیارکریڤە گرێداییە و نەشێت ژ چوارچۆڤێ هزر و ستایل و زمانێ دەقى دەرکەڤیت. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دکارین بێژین کو وەرگێران نە زانستە و نە هونەرە. لێ دکارین بێژین کو پیشەیە یان هونەرەکێ پراکتیکییە و پێدڤى ب راهێنان و مومارەسەکرنەکا زۆر هەیە هەتاکو دکاریت ببیتە پیشەکار^[8]. ئوو مادەم هونەرەکێ پراکتیکییە، دشیاندا نینە پشتبەستنێ ب وەرگێرانا ئوتوماتیکى یا کومپیۆتەرى بکەت، چونکو عەقلێ کومپیۆتەرى ناگەهتە عەقل و خەیالا مرۆڤى. کومپیۆتەر یێ بەرنامەکرییە کو پەیڤ و دەستەواژەیان وەرگێریت، لێ نەشێت سەرەدەریێ دگەل هەڤۆکێن درێژ بکەت، نەشێت جەڤەنگ و رامان و تێگەهێ هەر پەیڤەکا ل گورەى هەڤۆکێ دەستنیشان بکەت. ب ڤێ چەندێ ژى، دێ وەرگێرانەکا نەدروست ژێ چێبیت. مخابن کو گەلەک سەنتەرێن وەرگێرانێ پشتبەستنێ ب گوگلێ وەرگێر دکەن ژبۆ وەرگێرانا هندەک رێبەر و نامیلەکەیێن راهێنان و رەوشەنبیرکرنێ. مشە جاران من ژ فێرخوازێن خولێن راهێنانا پیشەیى و خولێن شیاندنێ بهیستییە کو داخوازا کوپى یا عەرەبى یان ئینگلیزى دکەن، چونکو د کوردى یا وێ ناگەهن!!

وەرگێرانا هەلبەستێ

ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ شێوازێن وه‌رگێرانێ بۆ بابه‌تێن فه‌لسه‌فی و زانستی و به‌رهه‌مێن دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ ل كار بن و كۆمه‌كا ڤه‌ڕێژا هزر و به‌رهه‌مێن وه‌ڵاتان پێ هاتبنه‌ ئاڵوگۆركرن، لێ د بیاڤێ وه‌رگێرانا وێژه‌ییدا هنده‌ك گرێ یێن دی یێن گرچن دكه‌ڤنه‌ د رێكا وه‌رگێریدا و ب هه‌مان شێوازێن وه‌رگێرانا به‌رهه‌مێن په‌خشانكی یێن مرۆڤایه‌تیێ، گۆكا وی ب كێلا مه‌ره‌مێ ناكه‌ڤیت. چونكو د ده‌قێن وێژه‌ییدا (ب نه‌مازه‌یی شعر)، هه‌موو په‌یڤ و میناك و هه‌ڤۆك و ستایلێ دانانا په‌ره‌گرافان و روخسار ژی، ب كۆمه‌كا ره‌هه‌ندێن ل پشت رامانێن فه‌رهه‌نگی دباركرینه و ژ هه‌ر میناكه‌كێ جوانێ هونه‌ری، میناكه‌كێ دی یێ ئاشۆپی ژێ دزێت و خوه‌ ل پشت رێزكێن ده‌ربراندی ڤه‌دشێریت. ئه‌ڤجا د وه‌رگێرانا وێژه‌ییدا، فه‌ره‌ وه‌رگێر رامانا فه‌رهه‌نگییا تێرم و په‌یڤان ببه‌زینیت و ل مه‌ره‌ما ل پشت رێزكان و كاریگه‌رییا تێگه‌هی بگه‌ڕیێت كو دگه‌ل تێگه‌ھ و جڤاكێ خوه‌ بگونجینیت.

لێ ژبۆ شعرێ ئه‌ڤ پرۆسه‌یه‌ ژی نه‌گه‌له‌ك یا ئێمنه‌. چونكو شعر فڕینه‌كا ئه‌سیرییه‌ به‌ر ب فه‌زایێن نه‌دیاریێڤه‌ و ژ نشكه‌كێڤه‌ دادده‌ته‌ سه‌ر عه‌رده‌كێ مشت ژ مرۆڤان كو ژیانێ پێ پڕ له‌ززه‌ت بكه‌ت‌. هنده‌ك ئه‌یۆنێن گه‌رمن ل دۆر ته‌وه‌رێ مرۆڤی دزڤڕن و هه‌ر چ رازه‌كا ڤه‌شاركری هه‌یه‌ ل سه‌ر لاپه‌رێن نڤیسایی دله‌ییزینیت. وه‌رگێرانا شعرێ ژی، ب هه‌مان بارێ مشت ئه‌ڤرازی و نهێنی و هه‌ستێن په‌ستكری دكه‌ڤیته‌ به‌ر وه‌رگێری.

وه‌رگێرانا شعرێ، نه‌ تنێ چالاكییه‌كا وێژه‌ییه‌، به‌لكو موغامه‌ره‌یه‌كا پڕ مه‌ترسییه‌ د هه‌ردوو ده‌قاندا دهێته‌ كرن، چونكو ب كورتی شعر ناهێنه‌ ته‌رجومه‌كرن، لێ ب هه‌ستان و دووربینیێ دهێنه‌ خواندن. هه‌ر شێوازه‌كێ شعر پێ بهێته‌ وه‌رگێران، مافێ خوه‌ یێ دروست وه‌رناگریت؛ ئه‌گه‌ر تیپ ب تیپ بیت، دێ له‌نگییه‌كێ ئێخته‌ د زمانێ دووێدا و نه‌دووره‌ گه‌له‌ك ژ جه‌ڤه‌نگ و رامانێن خوه‌ ژی ژ ده‌ست بده‌ت. ئه‌گه‌ر ب شرۆڤه‌كرنێ و وه‌رگێرانا رامانێ بیت، دێ زۆرداری ل روخسارا ده‌قێ سه‌ره‌كی هێته‌ كرن كو ته‌ڤاڤكه‌رێ ناڤه‌رۆكێیه‌ و دبیت ژی كۆمه‌كا جه‌ڤه‌نگ و ڤه‌رێژێن دی پێڤه‌ بن. ئه‌گه‌ر ب هه‌ر شێوازه‌كێ دی یێ ژێگۆتی بهێته‌ وه‌رگێران، دێ ده‌قه‌كێ دی یێ جودا ژ ده‌قێ سه‌ره‌كی هێته‌ ئافراندن و نه‌دووره‌ بچیته‌ د هنده‌ك چوارچۆڤه‌یێن دیدا كو شاعرێ زمانێ ئێكێ دناڤدا به‌رزه‌ ببیت. له‌وما گه‌له‌گ نڤیسه‌ر پرۆسه‌یا وه‌رگێرانا شعرێ ب خیانه‌تكرنا ل ده‌قێ سه‌ره‌كی دبینن. ئه‌ڤجا ژبۆ پاراستنا هه‌یبه‌تا ڤی ژانرێ پایه‌به‌رز و په‌یوه‌ست ب كه‌تا بژاره‌ڤه‌، فه‌ره‌ نه‌هێته‌ پاچڤه‌كرن.

لێ ئه‌گه‌ر وه‌رگێرانا شعرێ نه‌بایه‌، دا چه‌وا به‌رهه‌مێن مایاكوڤسكی و لۆركای و نازم حیكمه‌تی و گه‌له‌كێن دی گه‌هنه‌ مه‌؟ ئه‌گه‌ر وه‌رگێرانا شعرێ نه‌بایه‌، دا چه‌وا ب سه‌ر داستانێن نه‌مرێن هۆمیرۆسی و گێلگامشی و كومێدییا خودایی یا دانتی هه‌لبین! ئانكو ب هه‌موو گرێ و به‌ربه‌ست و كێماسی یێن خوه‌ڤه‌، فه‌ره‌ شعر ژی بهێته‌ وه‌رگێران. من ژی هه‌وڵدایه‌ موغامه‌ره‌یه‌كێ ژ ڤان موغامه‌ره‌یێن نڤیسه‌ر دئافراندنا ده‌قێن وه‌رگێراییدا دكه‌ن، بكه‌م و پڕانییا نڤیسه‌ران حه‌ز ژ موغامه‌ره‌یێن نڤیسین و وه‌رگێرانێ دكه‌ن.

وەرگێرانا هەلبەستێن مەحموود دەروێشى

هه‌ر ژ گه‌نجاتییا خوه‌، ئه‌ز ب شعر و وێنه‌یێن شعری یێن مه‌حموود ده‌روێشی سه‌رسام ببووم و من وه‌ هزر دكر كو یێ ده‌ربرینێ ژ هه‌مان خه‌م و ده‌رده‌سه‌ری و به‌رخوه‌دانا ملله‌تێ كورد دكه‌ت، ئه‌و ب خوه‌ هه‌موو ملله‌تێن بنده‌ست و شۆره‌شڤان، هه‌مان هه‌ست و هه‌ڵوێست ل هه‌مبه‌ری دۆزێ و دژمنی و ملله‌تێن خوه‌ هه‌نه‌. مشه‌ جاران ئه‌ڤ هه‌ست و هه‌ڵوێستێن ژێگۆتی بێی ئاگه‌هبوون ژ ئێكودوو دووباره‌ دبن، ئانكو هه‌ستێن شۆڕه‌شگێره‌كێ ڤێتنامێ، هه‌مان هه‌ستێن شۆڕه‌شگێره‌كێ فه‌له‌ستینی یان كوردن. ئوو چونكو ب حوكمێ ئایینی و جیوگرافیایێ ئه‌م نێزیكی ملله‌تێ فه‌له‌ستینینه‌، دێ بینین گه‌له‌ك شاعرێن كورد وه‌كو هێما ئاماژه‌ ب خه‌باتا ملله‌تێ فه‌له‌ستینێ دایه‌ و شاعره‌كێ پایه‌به‌رزێ ل ئاستێ مه‌حموود ده‌روێشی ژی، ئاماژه‌ ب دۆزا گه‌لێ كورد دایه‌.

مه‌حموود ده‌روێشی دوو جاران به‌حسی خه‌باتا ملله‌تێ كورد كرییه‌؛ جارا ئێكێ هێژ د ده‌ستپێكا پێڤاژۆیا خوه‌ یا شعرێدا بوو، هه‌لبه‌سته‌ك ب ناڤێ "كوردستان" یان "دگه‌ل وه‌مه‌" نڤیسییه‌، هه‌رچه‌نده‌ دناڤ چ دیوانێن ویدا نه‌هاتییه‌ چاپكرن، لێ دناڤ وژدانا خه‌باتكه‌رێن كورد و شۆره‌شڤان و مرۆڤدۆستێن كورد و عه‌ره‌بدا مایه‌ ساخ و به‌رزه‌ نه‌بوویه‌. جارا دووێ ژی هه‌لبه‌سته‌ك ب ناڤێ "كه‌سێ كورد ژبلی بای، چ په‌ناگه‌هێن دی نینن" كو بۆ نڤیسه‌رێ داهێنه‌ر (سه‌لیم به‌ره‌كات)ی هاتییه‌ پێشكێشكرن و د دیوانا وی یا ب ناڤێ (لا تعتذر عما فعلت- 2004)دا هاتییه‌ به‌ڵاڤكرن.

د ڤان هه‌لبه‌ستێن وه‌رگێراییدا كو من ژ پڕانییا دیوانێن وی وه‌رگرتینه‌ (هه‌ر دیوانه‌كێ چه‌ند هه‌لبه‌سته‌كێن كورت یان درێژ)، من یێ هه‌وڵدایی نه‌ شێوازێ شرۆڤه‌كرنێ- مه‌را‌مێ و نه‌ شێوازێ تیپ ب تیپ- ژێده‌ری بكاربینم، به‌لكو من یێ هه‌وڵدایی كو شێوازه‌كێ تێكهه‌لكری ژ وه‌رگێرانا رامانێ و روخسارێ ژێده‌ری بكار بینم، چونكو م. ده‌روێش شاعره‌كێ جه‌ڤه‌نگییه‌ و هه‌موو ئه‌له‌مێنتێن زمانی ل ده‌ف وی جه‌ڤه‌نكه‌كێ هه‌ی كو رامانه‌كا دی یا ڤه‌شارتی ب خۆڤه‌ دگریت. له‌وا هه‌می پێكۆڵا من ئه‌و بوو كو پارێزگاریێ ل سه‌ر رامانێن ڤه‌شارتی و خویاكری بكه‌م، د هه‌مان ده‌مدا، خاڵبه‌ندی و شێوازێ دانانا هه‌ڤۆكان و پیتان و روخسارێ گشتیێ هه‌لبه‌ستێ ژی بپارێزم، به‌لكو بشێم وی میناكێ ته‌صویركری یێ د ئاشۆپا شاعریدا ڤه‌گوهێزمه‌ سه‌ر زمانێ كوردی. ژبۆ ڤێ مه‌ره‌ما داویێ ژی، مشه‌ جاران من هه‌ڤۆك وه‌كو خوه‌ هێلاینه‌ و چ ده‌ستكاری یێن پێشچاڤ د وێنه‌یێ شعریدا نه‌كرییه‌. لێ جارنا یێ نه‌چار بوویم كو هنده‌ك پێشگر و پاشگران دانمه‌ سه‌ر هنده‌ك هه‌ڤۆكان كو دگه‌ل زمانێ دووێ بگونجیت و رامانه‌كا به‌رهه‌ست بده‌ت. هه‌رچه‌وا بیت، ئه‌ڤه‌ ره‌نجه‌كه‌ مه‌ ژبۆ خوانده‌ڤانێن زمانێ كوردی كێشایی كو مه‌ره‌ما سه‌ره‌كی پێ ده‌وله‌مه‌ندكرنا زمانێ كوردی بوو، ئوو د هه‌مان ده‌مدا ژی، ژبۆ دانه‌نیاسینا ڤی شاعرێ مه‌زنه‌ كو گه‌نجێن مه‌ یێن نووهاتی ب سه‌ر شعرا وی هه‌لببن.

پڕانییا هه‌لبه‌ستێن وه‌رگێرایی من ژ هه‌ردوو دیوانێن كۆبه‌رهه‌مێن وی وه‌رگرتینه‌ كو ژ لایێ (دار ریاض الریس للكتب والنشر) هاتینه‌ وه‌شاندن؛ كۆبه‌رهه‌مێ ئێكێ (الاعمال الاولی) سێ به‌رگن ل ساڵا 2005ێ هاتییه‌ چاپكرن. كۆبه‌رهه‌مێ دووێ (الاعمال الجدیدة الكاملة) كو ئه‌و ژی سێ به‌رگن و ل ساڵا 2009ێ هاتییه‌ چاپكرن. تنێ دوو دیوان تێ نه‌بن كو هه‌لبه‌ست ب راسته‌وخۆیی ژێ هاتینه‌ وه‌رگرتن؛ دیوانا وی یا نه‌خری (عصافیر بلا أجنحة- 1960)، د چ كۆبه‌رهه‌ماندا نه‌هاتییه‌ وه‌شاندن و داوی دیوانا وی (لا أرید لهذه القصیدة أن تنتهی- 2009) كو پشتی مرنا وی هاتییه‌ چاپكرن.

لێ به‌ری ئه‌م بچینه‌ دناڤ وه‌رگێرانا ڤان هه‌لبه‌ستێن ژێگرتی یێن شاعریدا، فه‌ره‌ تبابه‌كێ ل سه‌ر ژیان و به‌رهه‌مێن وی راوه‌ستێین:

مه‌حموود ده‌روێش (13ی مارس 1941- 9ی ئوگوست 2008)، ل گونده‌كێ ده‌ڤه‌را جه‌لیل سه‌ر ب باژێرێ عه‌ككاڤه‌ ژ دایكبوویه‌ ب ناڤێ (البروة). ل ژیێ حه‌فت ساڵیێ، ده‌مێ جوهییان گوندێ وی ل ساڵا 1948ێ داگیركری، ده‌ربه‌ده‌ری لبنانێ بوویه‌. پشتی ساڵه‌كا په‌ناهنده‌ییێ ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه‌ وه‌ڵاتی و ل گوندێ (دیر الاسد) جهوار دبیت، ب ڤێ چه‌ندێ ژی دبیته‌ ئاواره‌ ل وه‌ڵاتێ خوه‌. هه‌ر ژ زارۆكینیێ حه‌ز ژ خواندن و نیگاركێشانێ كرییه‌ و د ژیێ سنێلاتیێدا ده‌ست ب نڤیسینا شعرێ كرییه‌. پشتی ته‌ڤاڤكرنا خواندنا خوه‌ یا ئاماده‌یی ل ئاماده‌ییا كه‌فریاسیف، دچیته‌ دناڤ رێزێن حزبا شیوعییا ئیسرائیلیدا و د ئۆرگانێن حزبێ یێن وه‌كو (الاتحاد) و (الجدید)دا كار دكه‌ت. بۆ چه‌ندین جاران سه‌را هه‌لبه‌ست و هه‌ڵوێستێن وی یێن وه‌ڵاتپارێزیێ دناڤبه‌را (1961 – 1969)دا هاتییه‌ ده‌سته‌سه‌ركرن و زیندانكرن[9].

ل ده‌ستپێكا ساڵێن حه‌فتێیان به‌ره‌ف ئێكه‌تییا سوڤیه‌تیڤه‌ دچیت ژبۆ خواندنێ و پاشی به‌ره‌ف قاهیره‌ڤه‌ دچیت و ب كاركرنا خوه‌ د رۆژنامه‌یا (الاهرام)دا، تێكهه‌لییا كۆمه‌كا ناڤێن ناڤدارێن وێژه‌یا عه‌ره‌بی دكه‌ت. پشتی ڤه‌گه‌را وی ژ قاهیره‌، ل سالا 1973ێ، به‌ر ب به‌یرووتێڤه‌ دچیت و سه‌رپه‌رشتییا وه‌شاندنا كۆڤارا كاروبارێن فه‌له‌ستینی (شؤون فلسطینیة) دكه‌ت. هه‌تا ساڵا 1982ێ، دمینته‌ ل به‌یرووتێ و ده‌مێ له‌شكه‌رێ ئیسرائیلێ ب سه‌ردا گرتی، ب شێوه‌یه‌كێ نه‌فه‌رمی و ب هاریكارییا هنده‌ك هه‌ڤاڵان ژ به‌یرووتێ ده‌ردكه‌ڤیت و دگه‌هته‌ دیمه‌شقێ. پاشی ژ دیمه‌شقێ به‌ر ب تونسڤه‌ دچیت، ل وێرێ یاسر عه‌ره‌فات دبینیت. یاسر عه‌ره‌فات ژێ داخواز دكه‌ت كو به‌رده‌وامیێ بده‌ته‌ كۆڤارا (الكرمل) ئه‌وا وی ل ساڵا 1981ێ ده‌رێخستی. ئه‌ڤجا به‌ره‌ف پاریسێڤه‌ دچیت، ژ پاریسێ سه‌رپه‌رشتییا كۆڤارێ دكر و ژ قوبرسێ دهاته‌ به‌ڵاڤكرن، هه‌ژی گۆتنه‌ كو د ڤی سه‌رده‌میدا نڤیسه‌رێ كورد سه‌لیم به‌ره‌كات، هاریكارێ وی یێ سه‌ره‌كی بوو د ده‌رێخستن و به‌ڵاڤكرنا وێ كۆڤارێدا. ئوو پشتی پشكه‌ك ژ وه‌ڵاتێ وی ب فه‌رمی هاتییه‌ ئازادكرن، ئێدی نه‌شیا نه‌ڤه‌گه‌ریته‌ڤه‌ وه‌ڵاتی، له‌وا ل داوییا ساڵا 1995ێ، ڤه‌گه‌راڤه‌ و دناڤبه‌را (عه‌ممان و رام الله)دا جهوار دبیت. ماڵا وی یا سه‌ره‌كی ل گه‌ره‌كا عه‌بدۆن- عه‌ممان بوو، كو نێزیكترین باژێر بوو بۆ رام الله، داكو بشێت ب به‌رده‌وامی سه‌ره‌دانا وێ بكه‌ت. هه‌ر ل عه‌ممان تۆشی نه‌ساخییه‌كا ده‌مارێن دلی دبیت و دهێته‌ ڤه‌گوهاستن بۆ نه‌خۆشخانه‌یه‌كێ ل ئه‌مێریكا (هیوستن- تكساس)، لێ نشته‌رگه‌رییا وی سه‌رناگریت و ل 9/8/ 2008 ل ئه‌مێریكا دچیته‌ به‌ر دلۆڤانییا خودێ. جه‌نازه‌یا وی دهێته‌ ڤه‌گوهاستن بۆ فه‌له‌ستینێ و ل (رام الله) دهێته‌ ڤه‌شارتن. ده‌سته‌ڵاتا فه‌له‌ستینی گۆڕێ وی ل ته‌لارا ره‌وشه‌نبیرییا فه‌له‌ستینی دانا و ناڤێ وێ ته‌لارێ كره‌ ته‌لارا مه‌حموود ده‌روێش یا ره‌وشه‌نبیری[10].

شعرێن مه‌حموود ده‌روێشی هاتینه‌ وه‌رگێران بۆ سه‌ر پتر ژ بیست زمانان و گه‌له‌ك ره‌خنه‌گران ل سه‌ر نڤیسینه، ئوو شعرێن وی‌ بابه‌تێ گه‌له‌ك ژ تێزێن ماسته‌ر و دكتورایێ بووینه‌. پڕانییا ره‌خنه‌ڤانان ل سه‌ر وێ چه‌ندێ پێك دهێن كو پێڤاژۆیا شعرا مه‌حموود ده‌روێشی د سێ قۆناغاندا بۆرییه‌. لێ هه‌ر ره‌خنه‌گره‌ك ل گوره‌ی سه‌مته‌كا دیاركری پۆلێن دكه‌ت. ره‌خنه‌گر حوسێن حه‌مزه‌[11]؛ لایه‌نێ وی یێن ئیدیولۆژی و هونه‌رێ شعرێ دكه‌ته‌ پیڤه‌ر بۆ پۆلێنكرنا خوه‌. دبیاڤێ ئیدیولۆژیێدا، وه‌سا دده‌ته‌ خویاكرن كو د قۆناغا ئێكێدا ماركسی بوویه‌، د قۆناغا دووێدا نه‌ته‌وه‌پارێزه‌كێ عه‌ره‌ب بوویه‌ و د قۆناغا سیێدا بێی پشتگوھ هاڤێتنا وه‌ڵاتینیێ، ئاڵاهه‌لگرێ هزره‌كا مرۆڤایه‌تی بوویه‌. لێ دبیاڤێ پێڤاژۆیا هونه‌رێ شعرێدا دبێژیت: قۆناغا ئێكێ (1960- 1970) كو ب قۆناغا هه‌ڤبه‌ندیێ دده‌ته‌ نیاسین، چونكو شاعر ته‌ڤلیهه‌ڤی ره‌وتا رومانتیكی دبیت و چاڤلێكرنا هنده‌ك شاعرێن به‌ری خوه‌ دكه‌ت، مینا به‌در شاكر سه‌ییاب (1926- 1964)، نه‌زار قه‌ببانی (1932- 1998) و گه‌له‌كێن دی. د ڤێ قۆناغێدا گۆتارا راسته‌وخۆ ل سه‌ر شعرا وی یا دیاره‌ دگه‌ل بكارئینانا هنده‌ك ته‌كنیكێن شێوازگه‌ری و ره‌وانبێژیێ. قۆناغا دووێ (1970- 1983) كو ب قۆناغا تێپه‌راندنێ دده‌ته‌ نیاسین، قۆناغه‌كا ناڤه‌راسته‌ دناڤبه‌را قۆناغا ئێكێ و یا سیێدا، هنده‌ك ساخله‌تێن قۆناغا ئێكێ ب شعرێن ویڤه‌ ددیارن، لێ ئه‌و قۆناغ تێپه‌راندییه‌ و به‌ر ب هنده‌ك ده‌لاله‌تێن به‌رفره‌هترڤه‌ چوویه‌ كو كار كرییه‌ سه‌ر پێشڤه‌چوونا شعرا وی ژ لایێ روخسار و ناڤه‌رۆكا ئیدیولۆژیڤه‌. قۆناغا سیێ (1983- 2008) ب قۆناغا خوه‌سه‌ریێ دده‌ته‌ نیاسین كو ب شێوه‌یه‌كی به‌ره‌به‌ره‌یی ژ گۆتارا خوه‌ یا ئیدیولۆژی و راسته‌وخۆ ڤه‌بوویه‌ و به‌ر ب خوه‌سه‌رییا خوه‌ییێ خوه‌ڤه‌ چوویه‌، ئانكو دشعرێدا ژ قۆناغا (ئه‌م) به‌ر ب قۆناغا (ئه‌ز)ێڤه‌ چوویه‌. ئه‌م دشێن ڤان هه‌رسێ قۆناغێن داویێ ب ڤی شێوه‌ی رێز بكه‌ین: قۆناغا ئێكێ پابه‌ندێ رێبازا رومانتیكیێ بوویه‌، قۆناغا دووێ سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل رێبازا مرۆڤانتیێ كرییه‌ و د قۆناغا سیێدا به‌ر ب فه‌لسه‌فێ و رێبازا هه‌بوونێڤه‌ چوویه‌.

لێ ل گوره‌ی هه‌ست و هۆشیارییا شۆڕه‌شڤانی و به‌رخۆدانێ، ره‌خنه‌گره‌ك دده‌ته‌ خویاكرن كو: قۆناغا ئێكێ، قۆناغا ژیانا وی ل وه‌ڵاتێ داگیركرییه‌ كو ده‌ستپێكێن وی یێن شعری و هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یی و چێكرنا ئه‌زا كۆمێ ب خۆڤه‌ دگریت. قۆناغا دووێ ساخله‌تێن هۆشیارییا نه‌ته‌وه‌یی و شۆڕه‌شڤانیێ ب خۆڤه‌ دگریت و ئه‌ڤ قۆناغه‌ یا به‌رده‌وامه‌ هه‌تا ده‌ركه‌فتنا وی ژ به‌یرووتێ. ئوو قۆناغا سیێ ژی هۆشیارییا ئه‌زێ و خه‌ونا مرۆڤایه‌تیێیه[12]‌.

هنده‌ك ره‌خنه‌ڤان ژی، ل گوره‌ی وه‌رارا شعری یا هه‌ر دیوانه‌كا وی یا شعری پۆڵێن كرییه‌: قۆناغا ئێكێ دیوانا (عصافیر بلا أجنحة)یه كو وه‌كو ده‌ستپێكا هه‌موو شاعران دبیته‌ قۆناغا چاڤلێكرنا به‌رهه‌مێن به‌ری خوه‌. قۆناغا دووێ دیوانا (أوراق الزیتون)ه‌ كو سه‌ربۆرا شعری پێگه‌هشتیتر و ئارامتره‌ ژ قۆناغا گۆتارا راسته‌وخۆ و قیژاندنێ. قۆناغا سیێ (1966- 1970) چوار دیوانه‌ شعر ژێ په‌یدا بووینه‌: (عاشق من فلسطین)، (آخر اللیل)، (عصافیر تموت في الجلیل)، (حبیبتي تنهض من نومها) كو داوی قۆناغا ده‌روێشییه‌ ل ناڤ وه‌ڵاتێ داگیركری. قۆناغا چوارێ كو ژ لایه‌نێ وێنه‌یێن شعری و گۆتارا ئاراسته‌كریڤه‌، ژ قۆناغێن به‌ری خوه‌ پێشكه‌فتیتر و ده‌وله‌مه‌ندتره‌، سێ دیوانێن شعری ب خۆڤه‌ دگریت: (أحبك أو لا أحبك)، (محاولة رقم 7)، (تلك صورتها وهذا انتحار العاشق). قۆناغا پێنجێ كو ب قۆناغا داستانێن سترانكی دهێته‌ نیاسین، ژ دیوانا (أعراس) ده‌ست پێ دكه‌ت و هه‌تا دگه‌هته‌ دیوانا (لماذا تركت الحصان وحیدا)، دگه‌ل دیوانێن (هي أغنیة هي أغنیة)، (ورد أقل)،  (حصار لمدائح البحر)، كو كۆمه‌كا شعرێن درێژێن بونیاد شانۆیی- داستانكی  تێدانه. قۆناغا شه‌شێ ژ دیوانا ‌(لماذا تركت الحصان وحیدا) ده‌ست پێ دكه‌ت و دگه‌هته‌ داوی دیوانا شاعری كو شعرا وی به‌ر ب خوه‌ییتیێ و خه‌مۆكی و گریانێڤه‌ دچیت، هه‌روه‌سا د ڤێ قۆناغێدا گرنگییه‌كا به‌رچاڤ ب شعرا په‌خشانكی هاتییه‌ دان و بوویه‌ شاعره‌كێ سترانكیی دگه‌ل پویته‌دانا ب زمان و روخسار و ره‌هه‌ندێن فه‌لسه‌فی[13].

لێ ئه‌ز پێڤاژۆیا وی یا شعری ل سه‌ر دوو قۆناغان پۆڵێن دكه‌م: قۆناغا به‌ری چوونا پاریسێ (قۆناغا خوه‌گۆریكرنێ) و قۆناغا پشتی چوونا پاریسێ (قۆناغا خوه‌ییتیبوونێ). د قۆناغا به‌ری چوونا پاریسێدا كو ساڵێن شێستان و حه‌فتێیان و ده‌ستپێكا هه‌شتێیان ب خۆڤه‌ دگریت، شعرێن وی ل گوره‌ی وه‌رارا هه‌ر شاعره‌كێ به‌هره‌مه‌ند ژ گۆتارێن راسته‌وخۆ و فه‌لسه‌فا ماركیسیزمێ به‌ر ب هونه‌رییا شعری و مرۆڤانتیێڤه‌ دچیت، ئه‌ڤه‌ ژی وه‌راره‌كا سروشتییه‌ ل ده‌ف ته‌ڤایا شاعران، كو گۆتاره‌كا راسته‌وخۆ یا باركری ب میناكێن شعری و ناڤه‌رۆكه‌كا مرۆڤانتی و هۆشیارییه‌كا نه‌ته‌وه‌یی و وه‌لاتینیێڤه‌ گرێدایه‌. لێ ل قۆناغا پشتی چوونا پاریسێ به‌ر ب پرسێن فه‌لسه‌فی یێن هه‌بوونێ و نه‌مریێ و ته‌وه‌رێ خوه‌ییێ مرۆڤانڤه‌ دچیت. ئه‌ز دشێم بێژم قۆناغا خوه‌گۆریكرنێ لێگه‌ڕیانه‌ ل ئه‌كسیرا ئه‌ڤینیێ و ژیانێ (نه‌ ژیارێ!)، ئوو قۆناغا خوه‌ییتیبوونێ لێگه‌ڕیانه‌ ل خوه‌ییتیێ (نه‌ ل خوه‌گه‌ڕیانێ!).

ئوو ل سه‌ر ڤێ پۆڵێنكرنا خوه،‌ من به‌رهه‌مێن وی یێن وه‌رگێرایی ل سه‌ر دوو پشكێن سه‌ره‌كی دابه‌شكرن، پشكا ئێكێ دێ ب ناڤێ "گولێن خوینێ" بیت كو هنده‌ك شعرێن به‌ری ساڵا 1985ێ ب خۆڤه‌ دگریت (قۆناغا به‌ری چوونا پاریسێ- خوه‌گۆریكرن). پشكا دووێ ژی دێ ب ناڤێ "من ژبیركر كو ته‌ ژبیر بكه‌م" بیت كو هنده‌ك شعرێن پشتی ساڵا 1985ێ ب خۆڤه‌ دگریت (قۆناغا پشتی چوونا پاریسێ- خوه‌ییتیبوون). سه‌رناڤێ پشكا قۆناغا ئێكێ ژ هه‌لبه‌سته‌كا دیوانا "دوماهییا شه‌ڤێ- 1967" هاتییه‌ وه‌رگرتن و سه‌رناڤێ پشكا قۆناغا دووێ ژ ناڤێ هه‌لبه‌سته‌كا داوی دیوانا وی "من نه‌ڤێت ئه‌ڤ هه‌لبه‌سته‌ ب دوماهی بهێت- 2009" هاتییه‌ وه‌رگرتن. پاشی پشكه‌كا سیێ ژی ب ناڤێ پاشكۆ هاتییه‌ زێده‌كرن كو سێ شعرێن دیوانا وی یا نه‌خری و هه‌لبه‌ستا كوردستان ب خۆڤه‌ دگریت، كو ته‌جروبا شعری یا مه‌حموود ده‌روێشی پێ كاملان ببیت. هه‌ژی گۆتنه‌ كو ئه‌ڤ شعرێن وه‌رگێرایی نه‌ باشترین و ب ناڤوده‌نگترین شعرێن شاعرینه‌، به‌لكو هنده‌ك شعرێن ژێگرتینه‌ ب شێوه‌یه‌كێ تا رادده‌یه‌كی عه‌شوایی كو ببنه‌ خۆدیكا هه‌موو به‌رهه‌مێن شعری یێن وی^*.

پڕانییا دیوانێن وی بۆ چه‌ندین جاران هاتینه‌ چاپكرن، ژبلی چاپێن نه‌فه‌رمی. هه‌روه‌سا ژ ئه‌گه‌رێ كاركرنا وی دناڤ گه‌له‌ك سازی یێن سیاسی و ره‌وشه‌نبیری و رۆژنامه‌ڤانیێدا، كۆمه‌كا به‌رهه‌مێن په‌خشانان ژی هه‌نه‌، كو ب شێوه‌یه‌كێ وێژه‌یی سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بابه‌تێن سیاسی و مرۆڤایه‌تیێ و ره‌وشه‌نبیریێ دكه‌ت. نه‌ شعرێن وی ژ بێهنا سیاسه‌تێ و ملله‌تینیێ و دۆزا وه‌ڵاتی ددوورن و نه‌ نڤیسینێن وی یێن په‌خشانكی ژ كاروكوكێ شعرێ ددوورن.

هه‌ژی گۆتنه‌ كو د سه‌رده‌مێن جوداجودا دا، سه‌رۆكێ ئێكه‌تییا نڤیسه‌ر و رۆژنامه‌ڤانێن فه‌له‌ستینی و سه‌رۆكێ سه‌نته‌رێ لێكۆلینێن فه‌له‌ستینی و ئه‌ندامێ لیژنا راپه‌ڕاندنێ یا رێكخراوا رزگاركرنا فه‌له‌ستینێ بوویه‌. ئوو ب درێژاهییا پێڤاژۆیا خوه‌ یا شعری گه‌له‌ك خه‌لاتێن نێڤده‌وله‌تی و عه‌ره‌بی یێن شعرێ وه‌رگرتینه‌.

ب دیتنا من، دێ یا به‌رهۆز بیت ئه‌گه‌ر ئاماژه‌یه‌كا بله‌ز ب گرنگترین به‌رهه‌مێن شعری یێن شاعری بده‌ین، ژبۆ هندێ هه‌ر خوانده‌ڤانه‌كێ حه‌ز بكه‌ت ل به‌رهه‌مێن وی ڤه‌گه‌ڕیت، دا بۆ وی كریاره‌كا ب ساناهی بیت:

1. عصافیر بلا أجنحة. شعر. كومر تسئیل، عكا- 1960.

2. أوراق الزیتون. شعر. مطبعة الاتحاد التعاونیة، حیفا- 1964.

3. عاشق من فلسطین. شعر. مكتبة النور، حیفا- 1966.

4. آخر الليل. شعر. مطبعة الجلیل، عكا- 1967.

5. العصافیر تموت في الجلیل. شعر. دار الاداب، بیروت- 1969.

6. حبیبتي تنهض من نومها. شعر. دار العودة، بیروت- 1970.

7. أحبك أو لا أحبك. شعر. دار الاداب، بیروت- 1972.

8. محاولة رقم 7. شعر. دار العودة، بیروت- 1973.

9. تلك صورتها وهذا انتحار العاشق. شعر. دار العودة، بیروت- 1975. 

10. أعراس. شعر. دار العودة، بیروت- 1977.

11. مدیح الظل العالي (قصیدة تسجیلیة). دار العودة، بیروت- 1983.

12. حصار لمدائح البحر. شعر. دار العودة، بیروت- 1984.

13. هي أغنیة.. هي أغنیة. شعر. دار الكلمة، بیروت- 1986.

14. ورد أقل. شعر. دار العودة، بیروت- 1986.

15. أری ما أرید. شعر. دار الجدید، بیروت- 1990.

16. أحد عشر كوكبا. شعر. دار الجدید، بیروت- 1992.

17. لماذا تركت الحصان وحیدا. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 1995.

18. سریر الغریبة. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 1999.

19. جداریة محمود درویش. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 2000.

20. حالة حصار. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 2002.

21. لا تعتذر عما فعلت. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 2004.

23. كزهر اللوز أو أبعد. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 2005.

24. أثر الفراشة. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 2008.

25. لا أرید لهذه القصیدة ان تنتهي. شعر. دار ریاض الریس، بیروت- 2009.

گه‌له‌ك جاران ئه‌ڤ كۆمه‌ڵه‌ شعرێن چاپكری، ژبلی (عصافیر بلا أجنحة- 1960)، د دیوانێن كۆبه‌رهه‌مدا هاتینه‌ وه‌شاندن. لێ ئه‌وا من پشتبه‌ستن پێ كری، ئه‌و هه‌ردوو كۆبه‌رهه‌مێن شاعرینه‌ كو ژلایێ (دار ریاض الریس)ڤه‌ هاتینه‌ وه‌شاندن:

1. الأعمال الأولی- الدیوان. ثلاثة أجزاء (1، 2، 3). منشورات دار ریاض الریس للكتب والنشر- 2005.

2. الأعمال الكاملة الجدیدة. ثلاثة أجزاء (1، 2، 3). منشورات دار ریاض الریس للكتب والنشر- 2009.

ئوو ژبلی ڤان به‌رهه‌مێن ب فه‌رمی هاتینه‌ به‌ڵاڤكرن و د شه‌ش به‌رگێن هه‌ردوو دیواناندا (الاعمال الاولی و الأعمال الجدیدة الكاملة)دا هاتینه‌ وه‌شاندن، كۆمه‌كا نامیلكه‌یێن شعری یێن جوداجودا و د سه‌رده‌مێن جودا دا به‌ڵاڤكرینه‌.‌

*

تێبینى: ئەڤ بابەتە ب شێوەیەکێ پوختکرى، وەکو سیمینار ل رۆژا ٢٣/٦/٢٠٢٢ ل ئێکەتییا نڤیسەرێن کورد/ دهۆک هاتییە پێشکێشکرن.