ڤەگێرانێن ریپۆرتاژکى

١. سێگۆشەیا تاوانێ:

هندەک رەخنەڤان وەسا ددەنە خویاکرن کو بکارئینانا شرۆڤەکارى یا وەسفى دنڤیسینا رۆمانێدا، پتر ژبۆ ئاراستەیێن پەروەردە و رەوشەنبیرکرنێ دهێتە بکارئینان، کو بۆیەرەکێ دیارکرى دێ هێتە وەرگرتن و نڤیسەر دێ ل دویف وەسفکرنا هوورهوورکێن وى بابەتیڤە بیتکو بابەتەکێ دیرۆکى یان جڤاکى، یان ژى هزر و دلینیێ بدەتە وەرگرى. پەیاما سەرەکى یا ڤى جۆرێ دەربراندنێ، ئاگەهدارکرنا خواندەڤانانە ب هەبوونا بۆیەرەکێ دیارکرى. هەروەسا پرۆسەیەکا دوکیومێنتارى یا وى بۆیەرییە ژبۆ دیرۆکێ. هندەک جاران ژى، وەرگرتنا هەڵوێستەکێ دیارکرییە ل سەر بابەت یان بۆیەرەکێ دیارکرى. ئەوا ڤى جۆرێ ڤەگێرانێ ژ راپۆرتێن رۆژنامەڤانیێ و دوکیۆمێنتاریێ جودا دکەت، بارکرنا بۆیەرانە ب هندەک دەربرینێن وێژەیى یێن جوانکاریێ. ل شوینا نڤیسەر راپۆرتەکا دوکیۆمێنتکارى بنڤیسیت، یان ریپۆرتاژەکا رۆژنامەڤانى ل سەر بابەتەکێ دیارکرى چێکەت، دێ ب هندەک دەربرینێن وێژەیى یێن بارکرى ب هندەک جەڤەنگان و ئاماژەیێن کەلتۆرى و رەخنەیا کەتوارى، ئاڤاهیەکێ نیمچە هونەرى ژێ چێکەت. ئەم دبێژینێ نیمچە هونەرى، چونکو تێکهەلەیەکە ژ ڤەگێرانا هندەک بۆیەرێن رویت و دەربرینێن وێژەیى.

نڤیسەر د رۆمانا "سێگۆشەیا تاوانێ"دا*، بەحسى سێ بۆیەرێن دلتەزینێن جڤاکێن مرۆڤایەتیێ دکەت، کو وژدانا هەموو مرۆڤایەتیێ پێ داخبار بوویە. جوهییەک و ئەرمەنییەک و کوردەک دترێنێدا، هەر ئێک هزرا خوە د کارەسات و دەردەسەرى یێن مللەتێ خوەدا دکەت. هەر ئێک کتێبا ژیان و ژیارا نفشێ خوە دخوینیت، کو دەربرینێ ژ سێ تاوانێن جیهانى دکەن. ئانکو سێ چیرۆکن و یەک بابەتە. ئوو دەمێ یەک بابەت د سێ چیرۆک و سێ سەردەمێن جودادا دهێتە ڤەگێران، بێگومان دێ پڕى دووبارەکرنێن هەستا مرۆڤایەتیێ بن. بابەت جینوسایدە، قڕکرنا نفشەکێ مرۆڤانە د سێ سەردەمێن جودا دا و ب دەستێ سێ رژێمێن شمولى و دکتاتورى، کو هەمان ساخلەتێن سەرەدەریکرنا دگەل مرۆڤان هەنە.

ل دەستپێکێ، نڤیسەر ب ئاوایەکێ وێژەیى سەرەدەریێ دگەل خەونێن هشیاریێ دکەت: "هەموو پەیا بوون. ئەو یێ شەڕێ هیتلەر و سەددام و تەلعەت پاشاى دکت... بپ٣". بکارئینانا ئالاڤێ خەونرۆژکان، فێلەکا دەروونییە مرۆڤ ب نەهۆشى ئەنجامددەت، ژبۆ تۆلڤەکرنێ و ئەنجامدانا وان کریارێن کو دهۆشیارى یا کەتوارکیدا نەشیاى بکەت. ئەڤ فێلا دەروونى، هەوڵدانەکا ژبۆ هەڤسەنگکرنا پەست و قەیرانێن دەروونى. دەمێ نەشێت، دەربرینێ ژ حەز و هەلچوونێن خوە یێن دلینیێ بکەت (ل هەمبەرى بابەتەکێ نەخوازراو)، دە پەنا بەتە بەر خەونرۆژکان (یان خەونێن هشیاریێ) کو حەز و غروورا خوە پێ تێر بکەت. ئانکو وەکو پەهلەوانەکێ دونکیشۆتییە، ئەوێ سێرڤانتیسى ب جوانییەکا وێژەیى و جەڤەنگى دەربرین ژێ کرى. هەر چەوا بیت، ئەڤ ئاوردانا نڤیسەرى ل سەر ڤى بابەتێ خەونێن هشیاریێ، دەستپێکەکا وێژەییە ژبۆ هندەک بۆیەرێن کەتوارى یێن رویت. ب هزرا من، ئەڤەیە نڤیسەر پالداى کو ناڤێ رۆمانێ بدانتە سەر ریپورتاژەکا دوکیومێنتارى. ئەو ب خوە، ریپورتاژێن رۆژنامەڤانى یێن دوکیومێنتارى ژى، هونەرەکە هەموو کەسەک نەشێت ب وێ جوانى یا رۆماننڤیسەکێ رۆمانێ پێشکێش بکەت. هەمان کریارا دوکیومێنتکرنێ، د رۆمانا "ئەڤین و ئەنفال"دا کرییە، لێ جیاوازى یا "ئەڤین و ئەنفال"ێ دگەل ڤى بەرهەمى، یێ ئێکێ ب شێوازەکێ هونەریێ پوخت دەربرییە کو میناکێ رۆمانەکا هونەرى ب خۆڤە بگریت (سەرەراى وان هەموو بابەتێن ریپورتاژکى یێن تێدا هەیە). دڤى شێوازێ دووێدا (سێگۆشەیا تاوانێ)، ب میناکێ ریپورتاژەکا رۆژنامەڤانیێ دەربرییە (سەرەراى وان وێنەیێن وێژەیى یێن تێدا هەیى).

ل دەستپێکێ نڤیسەر بابەتێ کوشتارا ئەرمەنان دئینتە سەر دەپێ شانۆیا بۆیەران: "فەرمان هاتبوو دان، کەسێ ب گوللا نەکوژن، گیانێ وان بهایێ وان گوللا نائینیت... بپ٤". لێ چونکو سەرەدەریێ دگەل بابەتەکێدا دوکیومێنتارى دکەت، لەوا ب ستایلێ ماموستایەکى بیرا خواندەڤانان ل دوو کوشتارێن ئەرمەنان دئینیت: کوشتارا ئێکێ (ل سالا ١٨٩٤ێ)، ل سەردەمێ سولتان عەبدلحەمید دا روودا بوو. لێ کوشتارا مەزن (ل سالا ١٩١٥ێ)، ل سەردەمێ جەنگا جیهانى یا ئێکێ روودا بوو. دڤان هەردوو کوشتاراندا، کۆمەکا ژن و زارۆک و پیرەمێر و گەنجێن خوینگەرمێن ئەرمەنان دهێنە قڕکرن. دمیناکەکێ وێژەییێ خەونۆکیدا، پێژنا کەمال پاشاى دهێتە سەر دەپێ شانۆیێ و فەرمانێ ددەت: "فەرمان.. ب زووترین دەم گوند باژێرێن چۆل بکى، ماڵێ وان تالان بکى، نابت کەس ژێ قورتال ببت... بپ٢٤". ئینانا پێژنا کەمال پاشاى (هەرچەندە بڕیاردەرێ ڤێ کوشتارێ تەلعەت پاشا بوو)، ئاماژەیەکا مەجازییە ژبۆ بەردەوامى یا کوشتار و تەپەسەرکرنا مرۆڤان، سەرەراى وێ چەندێ کو دسەردەمێ کوشتارێداـ مستەفا کەمال پاشا سەرکردەکێ لەشکەریێ ب ناڤودەنگ بوو، ب تایبەتى د شەڕێ "دەردەنیل"دا. هەروەسا نڤیسەرى مفایەکێ مەزن ژڤەگێرانا دیرۆکى یا دادگەهکرنا بکوژێ تەلعەت پاشاى دیتییە، کو ب ناڤێ سلۆمۆن تایلیریان ئەرمەنى ددەتە نیاسین.  ئەڤ تۆڵڤەکرنە، ئاماژەیەکە ژبۆ هندێ کو فەرە هەر تاوانبارەک بگەهتە سزایێ خوە. ب گەهشتنا سزاى، خودانێن تۆڵێ ئارام دبن، هەروەسا خواندەڤان ژى (ئەوێ کێلیک ب کێلیکێ دگەل بۆیەران ژیاین)، پێ ئارام دبن و هەست ب سەرکەفتنا رەوایەتیێ دکەن، کو پەیامەکە ژ پەیامێن رۆمانێ.

تاوانا دووێ یا ددەرهەقێ مرۆڤایەتیێدا هاتییە کرن، سۆهتنا جوهییان بوو، ئەوا هیتلەرى کرى و ب ناڤێ پرۆسەیا هولۆکۆست هاتییە نیاسین. من نەڤێت هەمان دەربرینێن بۆیەرێ ئێکێ دووبارە بکەم، چونکو دهەموو کریارێن بنبڕکرن و قڕکرنێدا، هەمان دەردەسەرى و کارەساتێن مرۆڤایەتیێ رووددەن. لێ جوداهى یا ڤێ کریارێ ل گەل کوشتارا ئەرمەنان، ئەڤ کریارە ژلایێ مللەوەلاتەکێ رۆژئاڤایى (نە رۆژهەلاتى) هاتە ئەنجامدان، ژلایەکێ دیڤە ژى، مللەت و حکومەت هەردوو دکریارێدا پشکدار بوون. ل دەستپێکێ مللەتى ب سەر مال و مولکەتێ جوهییاندا گرت و پاشى حکومەتێ دەست ب پرۆسەیا جینوسایدێ کر. ئەڤ شەڤا مللەتى هێرش کرییە سەر مال و سامانێ جوهییان، ب شەڤا شووشەى هاتە نیاسین: "ئەڤ شەڤە ب شەڤا شووشەى هاتە ناڤ کرن، ژبەر دڤێ شەڤێ دا شووشێن دکان و جهێن کارێ جوهییان هەموو شکاندن... ئەڤ شەڤە، بۆ دەستپێکا دژایەتیێ بەرانبەرى جوهییان ل سەر ئاستێ حکومەت و مللەتى... بپ٢٦". دحالەتێ کوشتارا ئەرمەنان دا، تەلعەت پاشا بڕیارا کوشتارێ ددەت و بۆ هەموو سەربازگەهێن لەشکەرێ خوە دهنێریت، ئەڤجا مللەتێ دەردۆرێ جهوارى یا ئەرمەنان دبنە دوو پشک، هندەک ب سەر مال و مولکێن واندا دگرن (مینا ئەو عەشیرەتێن هاریکارى یا لەشکەرى دکرن)، جوینەکێ دى ژى ب دزیکیڤە هاریکارى یا ئەرمەنان دکرن ژبۆ ڤەشارتن و رەڤاندنا وان. لێ د حالەتێ جوهییاندا، مللەتى دەستپێکر و پاشى هێزێن لەشکەرى کریار دەستپێکر: "گرتى ل سەربازگەهێن تایبەت کۆم کرن، پتر ژ ٤٧ سەربازگەھ ژبۆ ڤێ شاڵاوێ دروست کرن. تنێ ١٧ ژ ڤان سەربازگەهان ل ئەلمانیا بوون... بپ٢٧". خالا هەڤپشک د هەردوو کریاراندا، ئایینێ دەستەلاتدار ل دژى ئایینەکێ دى یێ جودا راوەستان و هەولدان کو بنبڕ بکەن. لێ دڤێ خالێدا ژى جوداهییەک هەیە، ئایینێ دەستەلاتدارێ دەولەتا ئوسمانلى پشکەکە گرنگە ژ دەستەلاتێ و دەستەلات ب ناڤێ ئایینى هاتییە دانان و هەموو کریارێن کارگێرى و سیاسى و ئابۆرى و جڤاکى، دچوارچۆڤێ تێگەهێن ئایینیدا دهێنە ئەنجامدان. لێ دحالەتێ ئەلمانیادا، دین و دەولەت ژهەڤجودانە. ئانکو ئایین سەرەدەریێ دگەل پشکا گیانى یا مرۆڤێن تاک دکەت و دەولەت سەرەدەریێ دگەل پشکا ماددى و ژیارا هەموو خەلکى دکەت.

نڤیسەر ئاماژەیەکا بلەز ب دلڕەشى یا خەلکى ل بەرانبەر جوهییان ددەت و وێ دلڕەشییێ ژبۆ هەبوونا مال و سامانى و پەرلاخیێ دزڤرینیت: "هەرچەندە مێژوویا دلڕەشییێ بەرانبەرى جوهییان یا کەڤنە. ل سەردەمێ قەیسەران و بەرى وان ژى هەبوو... ژبەر جوهى ل هەموو دەمان و ل هەموو جهان، خودان ماڵ و شیان بوون. هەر تشتێ ب بها یێ وان بوو. ڤێ چەندێ جوهى ل هەموو جیهانێ کرنە خودان دوژمن... بپ٢٧". د ڤێ خالێدا، یا فەر بوو نڤیسەر ل دیرۆکا جوهییان زڤریبا و ئاماژە ب قڕکرنێن وان یێن دەسپێکا ئیسلامەتیێ کربا، کا چەوا باوەردارێن ئیسلامێ ب سەر مال و مولکەتێ واندا دگرت و هەر نێرەکێ بەرکەپێ وى رەش بوویى، دکوشتن. ئوو ئەڤە بوو سەدەمێ وێ چەندێ کو ل هەموو وەلاتێن دونیایێ بەربەڵاڤ ببن و چ وەلاتێن دیارکرى نەبن. لێ وەسا دیارە نڤیسەرى نەڤیایە خوە ل ڤى بابەتى بکەتە خودان، ژبەر دوو ئەگەران: یا ئێکێ وى ڤیایە کریارا هولۆکوستێ بەرچاڤکەت و دگەل هەردوو کریارێن کوشتارا ئەرمەنان و ئەنفالا کوردان هەڤبەرکەت. یا دووێ ژى، ئەڤ رۆمانە ژبۆ جڤاکەکێ ئیسلامیێ کورد هاتییە ئاراستەکرن، ئوو پڕانى یا ئیسلامییان خوە ب دژمنێن جوهییان ددانن و جینوسایدێن دەستپێکا ئیسلامێ ب سەرکەفتنا ناڤێ خودێ و پێغەمبەرێ وى (س) دهەژمێرن. ئەڤجا نەڤیایە خوە تالوقەتى شەڕەکى بکەت، کو مەرەما وى یا سەرەکى نە ئەو شەڕە. ئەگەر ئەم ڤێ پشکێ وەکو ریپۆرتاژەکا ل سەر ئایینێ جوهییان دابنین، دێ کێم و نەکاملان هێتە پێشچاڤ، چونکو وەکو سەرەدەرى یا دگەل بابەتێ (کوچۆ)، خوە نەداهێلایە دناڤ کووراتى یا بابەتیدا. دبیت مەرەم پێ ئەو بیت کو ریپۆرتاژەکا تایبەت ل سەر سەردەمەکێ دیارکریێ ئایینێ جوهییان پێشکێش بکەت، کو سەردەمێ هولۆکۆستێیە. یان ژى ڤیایە سەرەدەریێ دگەل سێ کارەساتێن مرۆڤچێکەرێن چەرخێ بیستێ بکەت، نەمازە ئەڤ هەرسێ کارەساتە دراگەهاندنێن هەموو دنیایێدا هەنە و دەنگڤەددەن.

تاوانا سیێ کریارا ئەنفالێن رەشە، کو رژێما سەددامى و حکومەتا عیراقێ ل دژى خەلکێ سڤیلێ کوردستانێ ئەنجامدایە. ب کیمیابارانکرنا هەلەپچە دەست پێ دکەت و ب درێژى بەحسى رەوشا خەلکێ سڤیل و کاسبکار دبن باندۆرا تۆپ و ناپالمێن دژمنى دکەت. دمیناکەکێ وێژەییێ جواندا دبێژیت: "چیایێن بلند نەشیان رۆژێ گیرۆ بکن. دەنگێ تۆپان و هێڕێنا فرۆکان، نەشیان جوتیار و کاسبکاران دماڵاندا بهێلن... بپ٤١". ئەڤ دەربرینە ڤەگەرەکا جەڤەنگییە بەر ب وێ هزرا هەردەم بزاڤا رزگاریخوازى یا کوردان دووبارە دکر کو تنێ چیا هەڤالێن کوردانن. لێ ل بەر کیمیا بارانکرنێ و ژەهرا رەش، چیا ژى نەشیان هەڤالێن خوە بپارێزن. دیسا ب ڤەگێرانەکا وێژەیى خوەگوریکرنا عومەرێ خاوەر دوکیۆمێنت دکەت، کو نهۆ بوویە جەڤەنگێ مونۆمێنت و بیرەوەرى یێن کیمیابارانکرنا هەلەپچە. دڤێ دوکیومێنتکرنێدا، دوو ئاماژەیێن جەڤەنگى بەرچاڤ دبن: یا ئێکێ ناڤێ کریارێ ئەنفالە، کو سەرەتەکا قۆرئانا پیرۆزە و رژێمێ ڤیایە ب هێزا قۆرئانێ ئایینى و ڤێ کریارا هۆڤانە بەهانە بکەن. لێ ئەگەر ئەڤ سورەتە ژبۆ قڕکرنا کافران و نەباوەردارێن ئێکانەیى یا خودێ بیت، ئەڤا د ڤێ کریارێدا بوویى و دبیت، ل دژى هندەک کەسانێن خودێ نیاس و موسلمانن. ناڤێ بابى عومەرە و ناڤێ کورى محەمەدە، هەردوو ژى نەناڤێن کوردینە و ژ خۆشتڤى و پێگیرى یا ب ئایینێ پیرۆز، ژ دیرۆکا ئیسلامێ هاتینە وەرگرتن. ئەڤ راستییە، ئاماژەیەکە بۆ بکارئینانا ئایینێ ئیسلامێ ل دژى پەیاما ئیسلامێ (کو دادپەروەرى و پێکڤە ژیانە، هەروەکو دهێتە گۆتن)، لێ پاراستنا بەرژەوەندان و تۆلڤەکرن و سەقامگیرکرنا دەستەلاتەکا دنیاییە کو چ هەڤبەندى ب قورئانێ و پەیاما نڤیسایى یا ئیسلامێڤە نینە. ئەڤ کریارە ل دژى کوردان نەهاتە کرن، چونکو دوورە دین بووینە، یان چووینە سەر ئایینەکێ دى. ژبەر هندێ بوو کو داخوازا مافێن خوە یێن نەتەوەیى دکرن. ئاماژەیا دووێ ژى ئەوە کو ئەڤ کریارە ب چەکێن رۆژئاڤایى هاتییە ئەنجامدان: "هەشت فڕۆکێن میراجێن فرەنسى، سیبەرا خوە ل باژێرێ هەلەپچە کرن... بپ٤٣". ئانکو هێزێن بیانى یێن نە موسلمان ژى د ڤێ کریارێدا هاتنە پشکدارکرن، ئەڤجا ژبلى هۆڤاتى یا رژێمێ، ئیشارەتەکە بێبهایى یا ئایینى و خیانەتا سەرۆکێ وێ رژێمێیە کو ب هاریکارى یا هێزەکا نەموسلمان، مللەتەکێ موسلمان دئێختە درەوشەکا گەفلێکرنێ و قڕکرنێدا.

پشتى کیمیا بارانکرنا هەلەپچە، ب شێوازێ وەسفکرنەکا شرۆڤەکارى بەحسى هوورهوورکێن هێرشا لەشکەرێ عیراقێ دکەت: "شەڕێ عیراق و ئیرانێ ب داوى هات. بەرێ لەشکەرێ عیراقێ ب هەموو گرانیا خوەڤە، کەتە کوردستانێ... ملێن تانک و تۆپ و مۆشەکێن گران، ل دەشتا گەرمیان دانە ئێک... بپ٤٥". هەروەسا ئاماژە ب ئوپەراسیۆنێن ل دژى دەڤەرێن شارەزوور و هەورامان و قەرەداغ و گەرمیان و دووبرێ دکەت، کو ژمارەیا ئەنفالان دوکیومێنت دکەت، هەتاکو دگەهتە ئەنفالا هەشتێ کو گەرا دەڤەرا بەهدینانە: "ئەنفالا هەشتێ، ئەنفالا داویێ، ئەنفالا قڕکرنێ، ئەنفالا بەهدینان... بپ٤٦". ب ڤان هەر هەشت ئوپەراسیۆنێن لەشکەرێ عیراقێ (ب ناڤێ ئەنفالان)، مللەتێ کورد تۆشى گرتن و دەردەسەرى و ئەشکەنجەدانێ دبیت، ژن و زارۆک و زەلام ژهەڤ دهێنە جوداکرن، زەلامان دکوژن و د گۆڕێن ب کۆمەلدا دهێنە ڤەشارتن، ژن و زارۆکان ژى دفرۆشن. من بچمە سەر شێوازێ سەرەدەریکرنا هۆڤاتى یا رژێمێ دگەل خەلکێ سڤیل، چونکو د هەردوو رۆمانێن "ئەڤین و ئەنفال" و "کوچۆ"دا، ب درێژى بەحسى هۆڤاتى یا لەشکەرێن ب ناڤێ ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ دکەت. ل ڤێرە، وەکهەڤیەکا ب روخسار و ناڤەرۆکڤە دناڤبەرا کریارا ئەنفالان و کوشتارا ئەرمەناندا هەیە، جوداهى یا بنەگەهین ئەوە کو مللەتێ کورد موسلمانە و ب دەستێ موسلمانان هاتییە قڕکرن، لێ مللەتێ ئەرمەنان نەموسلمان بوون و ب دەستێ موسلمانان هاتە قڕکرن. دبیت ئەڤە بیت سەدەمێ وێ چەندێ کو پشتى جەنگا جیهانى یا ئێکێ، مللەتێ ئەرمەن ب دەولەتا خوە شاد دبیت و مللەتێ کورد هێشتا یێ ل بن گەفێن قڕکرن و ژناڤبرنێ. پڕانى یا وەلاتێن رۆژئاڤایى پشتەڤانى یا دامەزراندنا دەولەتێن ئەرمەنى و ئیسرائیلییان کر. لێ د کەیسێ نەتەوا کورد دا، ب ئایینێ ئیسلامێڤە هاتە گرێدان و ل سەر چوار وەلاتێن ئیسلامیدا هاتنە دابەشکرن. دبیت سەدەم ژبۆ نەرێکخستن و ساویلکەیى یا کوردان ب خوە بزڤریت، کو هەردەمێ بزاڤەکا رزگاریخوازا نەتەوەیى ب هێز دکەڤیت، کۆمەکا کوردان ل دژ رادوەستێن و دبنە داردەستێن دەستەلاتێن ئیسلامى یێن نەکورد (چەتە و قورۆجى). ئەڤ هەستا ب خوەکێمدیتنێ (ئانکو چێتراندنا دەستەلاتەکا ئیسلامى یا نەکورد ل سەر دەستەلاتەکا ئیسلامى یا کورد)، نڤیسەر پاڵدایە کو ببێژیت: "هندى کورد هەنە ئەنفال هەبوونە و هندى کورد هەبن، ئەنفال دێ هەبن... بپ٤٦". ئەڤ رەشبینییە ژ داخەکا کوورا ناخێ نڤیسەرى دەرکەفتییە و کۆمەکا نێرین و تێدیتنێن جڤاکى و سیاسى و ئابۆرى و جیوپولەتیکى ب خۆڤە دگریت. ئوو دەربرینەکا راستەقینەیا رەوشا کوردانە ل سەردەمێ ئازادى و پێکڤەژیانێ: "ل ئیرانێ، فەتوا ب کوشتنا کوردان هاتە دان. ل تورکیا، کوشتنا کوردان ب پارەیە. ل سوریا، کورد دمرینە، نەئەزمان و نە ناسنامەیە... بپ٥٣".

ب شێوەیەکێ گشتى، ئەڤ رۆمانە سەرەدەریێ دگەل سێ بابەتان دکەت کو هەمان ناڤەرۆک هەیە (هولۆکۆست، کوشتارا ئەرمەنان، ئوو ئەنفالا رەش ل دژى کوردان). لەوا دێ بینین کو کۆمەکا ڤەجوین ودووبارەکرنێ و حەشۆکرنا نەوێژەیى تێدا دهێتە دیتن. ئەڤ چەندەیە ئەم پاڵداین کو ناڤێ ریپۆرتاژەکا دوکیۆمێنتکارى بدانینە سەر ڤێ رۆمانێ. دبیت مەرەما سەرەکى یا نڤیسەرى ژى هەر ئەو بیت، ب نەمازەیى کو خەلکێ ڤى سەردەمى پتر حەز ژ نڤیسینێن راستەوخۆ دکەن، ئەوێن ب ئاشکرایى دهێنە دەربراندن و مرۆڤ ب ساناهى تێ دگەهیت. ئوو مادەم پەیاما سەرەکى یا رۆمانێ دوکیۆمێنتکرنا پشکەکا دیرۆکا مشت دەردەسەرى یا کوردان بیت و هەڤبەرکرنا ڤێ دەردەسەریێ دگەل کریارێن هولۆکۆست و کوشتارا ئەرمەنان بیت (کو ل هەموو جیهانێ دبەربەلاڤن). لەوا دبیت نڤیسەرى ب زانیبوون ئەڤ ئەرکێ رۆژنامەڤانیێ ب ستوویێ خوەڤە گرت بیت کو خزمەتەکێ پێشکێشى مللەتێ خوەیێ هەژار و بندەست بکەت. ئەڤجا د ڤێ کریارا دوکیۆمێنتنکرنێدا، ژبیر نەکرییە کو ئاماژە ب کوردستانا ئازاد بدەت و خەونێ ب ئازادکرنا پارچێن دیڤە ژى ببینیت: "هەوە کوردا ژى پارچەکا وەلاتێ خوە رزگار کر... وەلاتێ مە نە تنێ ئەو پارچا ئازادە! کورد نەتنێ ئەون یێن ل کوردستانا باشۆر!... بپ٥٥". دبیت ژى، ئەڤە هاندانەک بیت کو کوردێن هەر سێ پارچێن دى ژى هەولێن خوە ئازادکرنێ بدەن. لێ ئەڤ ئازادى یا ل باشۆر ژى، هێشتا پشکەکە ژ هەمان وەلاتێ کریارێن ئەنفالێ ئەنجامداین، هێشتا نەکەفتییە سەر ستوونێن خوەسەریێ و پێدڤى ب هاریکارى یا جڤاکێ نێڤدەولەتى هەیە هەتاکو بشێت ببیتە دەولەت: "ئەم کورد، نەتنێ ژ دەولەتێ بێبارن، ئەم ژپێشکەتنێ ژى دبێبارن... هەتا ئەڤرۆ تڕێن نینن، هێشتا مە کێشا ئاڤ و کارەبێ یا هەى... بپ٦٠"، لێ ئەوێ ئەرمەن دبەرسڤێدا لێ ڤەدگێریت: "هەوە پارچەکا رزگارکرى یا هەى، هەوڵ بدن ژدەست نەدن.. بپارێزن... بپ٦٠". ئانکو چ مللەت ب بڕیارێن دەرڤەیى نابنە دەولەت، فەرە مللەتى حەز و شیانێن ب دەستڤەئینانێ و پاراستنا دەستکەفتان هەبیت، داکو جڤاکێ نێڤدەولەتى ژى یێ هاریکار بیت. ب هزرا من، داوى پەیاما رۆمانێ ئەوە کو بێژتە مللەتێ کورد، مە ب خەبات و بەرخوەدانێ پارچەکا وەلاتى ئازاد کر، لێ فەرە ئەم پارێزگاریێ ل سەر بکەین و هەوڵێن پێشکەفتنێ بدەین، دا وەکو ئەزمۆنێن چوویى یا ژى کورت نەبیت.  

٢. کوچۆ:

ئەڤ رۆمانە (مینا سێگۆشەیا تاوانێ)، هەولدانەکە ژبۆ دوکیۆمێنتکرنا تاوانەکا دى یا هۆڤانە و نەمرۆڤایەتى، کو ژلایێ هشکباوەرێن ئایینێ ئیسلامێڤە هاتییە ئەنجامدان، ل دژى ئێزدى یێن ئێزیدخانێ. جوداهى یا ڤێ رۆمانێ ئەوە کو هەڤڕکى یا دناڤبەرا دوو ئاییناندا بەرچاڤ دکەت. ئایینەکێ زاڵدەست و ب هێزە، دڤێت ب کوشتن و ترساندن و رەڤاندنا زارۆکان و کرێتکرنا نامووسێ، خەلکى نەچار کەت ئایینێ بابوباپیرێن خوە بهێلن و باوەریێ ب ئایینەکێ دى بینن. ئایینەکێ دى یێ بێهێز و بێدەستەلاتە، ب هەموو هێز و شیانان بەڕەڤانیێ ژ ئایینێ بابکالکێن خوە دکەت و نەڤێت بچیتە دناڤ ئایینێ گەفلێکەردا. ئەڤ بۆیەرە مە ڤەدگەرینتەڤە سەردەمێ فتوحاتێن ئیسلامەتیێ، کو باوەردارى یا ئایینى ب هێزا شمشێرێن دەڤ بخوین دهاتە بەلاڤکرن و خەلک دکێشانە دناڤ ئیسلامەتیێدا. پەیاما هەرە ناڤدارا وى سەردەمى بۆ خەلکێ نەموسلمان (ئەسلم تەسلم بوو، ئانکو موسلمان ببە دا ساخ بمینى). ئەڤجا خەلکێ هەچکوهەییێ بێهێز و کاسبکار (فەوج ب فەوج!) دهاتنە دناڤ ئایینێ ئیسلامێدا، کو ژیان و زارۆک و ژنێن خوە ژێ بپارێزن. هەلبەت ئەڤ گۆتارە نەجهێ شرۆڤەکرنا هۆکار و سەربارکێن ڤى جۆرێ بەلاڤکرنا ئایینییە. لێ مادەم پڕانى وەلاتێن موسلمانبوویى (هەر ژ وەلاتێن دەردۆرا گزیرتەیا عەرەبى بگرە و تا دگەهیتە هندستان و چینێ)، ب هێزا شیرى و گەفلێکرنێ و تالانکرنێ بەلاڤبوویە، فەرە ئاماژەیەکا بلەز بدەینە ئەگەرێن تەسلیمبوون و نەتەسلیمبوونێ. جارێ ل دەستپێکێ، هەر وەلاتەکێ ژدلمراز ڤیاى ببیتە موسلمان، چ شەر و گەف دگەل نەهاتینە کرن. هەموو ئەوێن بەرەڤانییەکا توند کرین و پاشى بووینە موسلمان، شێوازێ تەسلیمبوونێ ب خۆڤەدگریت (نەباوەرداریێ). ئوو دهەموو شەروپێکداناندا هندەک تەسلیم دبن و هندەکێن خوە ڤەدەر دکەن، هەتا دهێنە کوشتن یان پێکهاتنەکا هەڤبەرژەوەندا ئالوگۆر دناڤبەرا هەردوو لایەنێن هەڤڕکدا دهێتە کرن. دبیت ئەڤە بیت سەدەمێ وێ چەندێ، کو د وەلاتەکى (یان دناڤ مللەتەکیدا) کۆمەکا ئایینێن هەمەجۆر هەنە.

رۆمانا (کوچۆ)*... بەحسى کریارەکا ژ ڤى شێوەیێ دەم ب سەرڤەچوویى دکەت، کو رێکخراوەکا هشکباوەرا ئیسلامى (ب ناڤێ دەولەتا ئیسلامى ل عیراق و شامێ) هێڕشێ دکەتە ئێزیدخانا ئێزدییان و ب هەمان کریارا بەرى هزار و چوارسەد سالان سەرەدەریێ دگەل دکەت. تالانکرنا مال و مولکەتى، رەڤاندنا زارۆکان، سەبیکرنا ژنان و فرۆشتنا وان ل بازارێن نەخاسەتێ، نەچارکرنا زەلامان کو مرنێ یان تەسلیمبوونێ هەلبژێرن. لێ رۆمان بەحسى بۆیەرەکێ دیرۆکیێ وى سەردەمى ناکەت، بەلکو یێ بەحسى تاریستانا هێزەکا چەرخێ بیست و ئێکێ دکەت، یێ گەفێن قڕکرن و جینوسایدکرنا ئایینەکێ نەموسلمانێ ئاشتیخواز دکەت. ئایینێ ئێزدیاتیێ ( ئێزیدخان)، ئایینەکێ تەنا و دائێخستییە (کو کەسێ وەرناگرن ژبلى ئەوێن دایباب هەردوو ئێزدى)، پڕانى یا باوەردارێن ڤى ئایینى، ب میر و فەقیر و شێخ و قیبلەگەها نوورانیڤە (لالەش)، ل کوردستانا ئازاد دژین. ژلایێ نەتەوەییڤە، کوردن و ب کوردێن رەسەن دهێنە نیاسین. زمانێ ژیانا وان یا ماددى و گیانى کوردییە، ب کوردى دئاخڤن و هەموو نڤێژ و دوعا و ئاییردەیێن خوە یێن ئایینى ژى، ب کوردى ئەنجامددەن (بەروڤاژى کوردێن موسلمان کو نڤێژ و ئاییردەیێن ئایینى ب عەرەبى ئەنجام ددەن). لەوا پڕانى یا بۆچوونێن دیرۆکى و ئەرکیولۆژى، بەر ب هندێڤە دچن کو دبیت، ئێزدیاتى ئایینێ رەسەنێ کوردان بیت. لێ دسەردەمێن جوداجودا، هەر کۆمەک (ژبەر هەر ئەگەرەکێ هەبیت)، بەر ب ئایینێن جوداجوداڤە چووینە. ب ڤێ چەندێ، نەتەوا کورد ژ کۆمەکا ئایینان پێک دهێت، کو هەموو ب هەڤرا و بێ ئارێشە، پێکڤە دژین و دخۆشى و نەخۆشییاندا هاریکارى یا هەڤ دکەن. ل سالا ٢٠١٤ێ، هێزێن تاریێ ب ئالایێن خوە یێن رەشڤە بەر بەر وارگەهێ ئێزدى یێن جلک سپیڤە دهێن. ئانکو هەڤڕکییەکا دژوار دناڤبەرا رەشاتى و سپیاتیێدا رووددەت، کو میناکێ هەڤڕکى یا دناڤبەرا خێرێ و شەڕى، باشى و خرابیێدا ددەت. ل دەستپێکا ڤەگێرانا ڤێ کارەساتێ، نڤیسەر ئاماژە ب ڤێ هەڤڕکى یا دێرین ددەت: "هەڤڕکیا رەنگێ رەش و رەنگێ سپى، گەهشتبوو پلەیا رەنگێ سۆر... بپ١٤". ئانکو خوین ژ ڤێ هەڤڕکى یا دناڤبەرا خوداوەندێن خێرێ و شەڕیدا هاتە رێژتن.  

هەر کوشتارەکا ل دژى ئایینێ ئێزدییان هاتییە ئەنجامدان، ب ناڤێ فەرمان هاتینە ل قەلەمدان. فەرمان د زمانێ کوردیدا، ئانکو قوتبڕکرن و نەهێلانا کەسەکێ ساخ. د دیرۆکا خوەدا، ئێزدى بەرئاتاڤى گەلەک فەرمانێن هەمەجۆر بووینە، هەموو ژى ب ناڤێ بەڵاڤکرنا ئایینێ ئیسلامێ هاتینە کرن (خۆ ئەگەر ژبۆ مەرەمەکا سیاسى یان یاسایى بیت ژى). ئەڤ فەرمانا بابەتێ ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژا، فەرمانا (٧٤)یە ل دژى ڤى ئایینێ ئاشتیخواز و تەنا هاتییە کرن. دبیت دەستبەردانا ژئایینى، مەزنترین و ب زەحمەتترین بڕیارا مرۆڤى بیت، لەوا هێرشکەر ب توندى سەرەدەریێ دکەن، ئەوێن دبن گەفێڤە ژى، ب توندى بەرەڤانیێ ژ ئایینێ خوە دکەن. لەوا هەردەم ب فەرمان دهێنە ل قەلەمدان، وەکو فەرمانا فەلا، فەرمانا ئەرمەنان و فەرمانێن ئێزدییان. دهەموو فەرماناندا، ئەوێن تەسلیم دبن و دبنە موسلمان، ژ کوشتنێ رزگار دبن، لێ ئەوێن بەرخوەدانێ دکەن و دەست ژ ئایینێ خوە بەرنەدەن، ژیان و ماڵ و مولکەت و نامووسا وان ژى دکەفتە دبن گەفێڤە: "تو ئێخسیرێ دەولەتا ئیسلامێ، کەچا تە بۆ مەیە، ژنا تە بۆ مەیە، مالێ تە بۆ مەیە.... هەر تشتى دکمە قوربان بۆ شێشم و تاووسى مەلەک... بپ٣٨". زێدەبارى وەسفکرنا هۆڤاتى یا دژمنێ فڕەنەتەوە و یەک ئایین، نڤیسەرى چاڤکێ کامیرەیا خوە ب خەستى ئێخستییە سەر کۆمەکا بابەتێن هەڤبەند ب ڤێ کریارێڤە: وەکو ڤەگێرانا دیرۆکى یا وان فەرمانێن ب سەرێ ئێزیدخانێ هاتین، پاراستنا ئایینێ ئێزدیاتیێ د دژوارترین رەوشێن نالەباردا، بەرخوەدان و خوەگۆریکرنا گەنجێن ئێزدى ژپێخەمەت ژیان و ئایین و نامووسا خوە. ل داویێ ڤى بابەتێ ئایینى ب نەتەوا کوردڤە گرێددەت، کوشەرڤان و پێشمەرگەیێن ژ هەموو ئایین و مەسەبان دگەل جەنگاوەرێن شەنگالییان تێکهەل دبن و پێکڤە بەڕەڤانیێ ژ ئێزیدخانێ دکەن.

* هۆڤاتى یا داعش: ب درێژى و ڤەجوینەکا بۆ چەندین جاران دووبارەکرى، هۆڤاتى یا دژمنى و کوشتنا هەڤوەلاتى یێن هەچکوهەیى و سەبیکرنا ژنان و رەڤاندنا زارۆکان وەسف دکەت. هەر قورتالبووییەکێ چیایێ شنگاڵێ چیرۆکەکا مشت ژ خوینێ کوشتنێ و ژدەستدانا خووشک و دایک و کچان دگەل خوە گەهاندییە چیاى، کو ل وێرێ ژى بەرئاتاڤى ترسەکا بەردەوام و برسەکا دژوار دبن. دوو بابەتێن ئایینى یێن هەڤبەند ب ڤێ تراجیدیایێڤە، هەژى ل سەر راوەستانێنە: یەک هەلویستێ عەرەبێن دەردۆرا گوندێ کوچۆ، کو چەندین سالە پێکڤە دژین و دبیت هەڤپشکى یا بازرگانى ژى دناڤبەرا واندا هەبیت. لێ دەمێ هەڤاڵ و هەڤسوویێن وان بەرئاتاڤى گەفێ بووین، ل شوینا پاراستنا وان، تالانکرن و بوونە هەڤپشکێن هێزا تاریێ: "عەرەبێن دەڤەرێ سۆز دابوون مە کو مە بپارێزن.. پاشى ئەوان بەرى داعشان ب سەر مەدا گرت... بپ٦١... عەرەبان بەرى داعشان هێرش کرە سەر گوندێن ئێزدییان... بپ٦٧". ئانکو دەمێ بابەت دهێتە سەر ئایینێ ئیسلامێ، هەموو عەرەبێن دیندار و نەدیندار پێڤە دهێنە گرێدان، چونکو عەرەب ب رێکا ئایینى دگەهنە ئێک و بەرژەوەندى یا نەتەوا عەرەبى ب ئایینێ ئیسلامێڤە گرێدایە. ژلایەکێ دیڤە ژى، عەشیرەتێن عەرەبان ب غەزۆکرنێ و تالانکرنێ و دزیێ ب ناڤودەنگن (یان ساخلەتەکێ کەلتۆریێ وانە وەکو د. عەلى وەردى دبێژیت)، ئەڤجا دەمێ هەر دەرفەتەک بۆ هەلکەڤیت، دێ ڤەگەرنەڤە سەر رەسانەتى یا خوە یا بەرێ. هەردەمێ ئیسلامەوى ژى دگەهنە دەستەلاتێ، هەمان کریارێن بەرى هزار و چوارسەد سالان دکەنە یاسا و رێباز بۆ خورتکرنا دەستەلاتا ئیسلامى. بابەتێ دووێ ژى، نەتەوێن نەعەرەبن، کو هندەک ژێ ب دلمرازى دهێنە دناڤ بزاڤێن تەکفیرى و ڤەژاندنا ئیسلاما سەلەفیدا، ل وێ هزرێنە کو دەولەتا سەرانسەرى یا خیلافەتا ئیسلامێ پێ دانن. ئەڤ تێهزرینا شمولى یا هندەک دینداران، گەفەکە ل سەر هەموو نەتەوە و ئایینێن دى یێن ل دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤەراست دژین. دهندەک ئاماژەیێن بلەزدا، خویا دبیت کو کەسانێن تورک و ئیرانى و ئەفغانى و چیچانى و سعوودى و گەلەک موسلمانێن دى دناڤ ڤێ هێزا تاریێدا هەنە. ئەڤە وێ رامانێ ددەت، کو ئەڤ هێزە بزاڤەکا ئایینى یا فڕەنەتەوەیە و ژبۆ مەرەمەکا دوورتر ژ هندەک دەستکەفتێن بەروەختێن ئایینى کار دکەن. نەدوورە باندۆرا پلان و سیاسەتا ستراتیژى یا هندەک دەولەتێن دەردۆر ژى پێڤە بیت:

Ø    خووشکا مەزن بۆ ئەمیرەکێ تورک.. پۆرا کەژێ یا سێزدە ساڵى راکێشان و بۆ بەهرا ئەمیرەکێ چیچانى... بپ٣٢.

Ø    چەند ریهدرێژێن ب جلێن ئەفگانى، بەرێ چەکێن خوە یێن ئامادە دانە سینگێن مە... بپ٤٦.

Ø    دایکا سەرێ وێ یێ تژى خەم و کوڤان گڕێل بوو بەر پێن خووشکێن من یێن بۆ ئەمیرەکێ سعوودى کرنە دیارى... بپ٥٠.

* دوکیۆمێنتکرنا فەرمانان: نڤیسەرى هەولەکا مجد دایە کو هەر ٧٤ فەرمانێن ب سەرێ ئێزیدخانێ هاتین، بکەتە بەڵگەیێن دیرۆکى و بۆ رڤێشتێن بهێت و هەموو دنیایێ خویا کەت. لێ وەسا دیارە کو پڕانى یا فەرمانان نەهاتینە تۆمارکرن و ب شێوەیەکێ زارەکیێ ستران و چیرۆک و داستانێن گەلێرى هاتینە ڤەگوهاستن. ئەوێن هاتینە تۆمارکرن ژى، نەدوورە دژمنێن ئێزیدخانێ نڤیسى بن، دبیت ژى وەکو ئاماژە ژبۆیەرەکێ دى یێ دیرۆکى هاتبنە وەرگرتن. ب ڤێ چەندێ ژى، زانین و ڤەگێرانا ڤان فەرمانان وەکو ئەرکەکێ ئایینى دهێنە نیاسین. فەقیر میرزۆ، زارۆکێن قورتالبوویى دشکەفتەکێڤە کۆم دکەت کو فەرمانێن ئێزدییان بۆ ڤەگێریت، دا کارەسات و دەردەسەرى یێن ئایینێ خوە ژبیر نەکەن: "زارۆیان کۆم بکن دا ئێزدیاتیێ ددل و مەژى یێن وان دا ڤەشێرن... بپ١٧". دوو مەرەمێن سەرەکى ب ڤەگێرانا ڤان کارەساتان هەیە: یا ئێکێ ژبۆ خورتکرنا گیانێ خوەراگریێ و هاندانا خوینگەرمى یا بەرەڤانیێ. یا دووێ ژى، پاراستنا رەسانەتى یا ئایینى و نیاسینا دژمنێن ئایینى، کو هەردەم موسلمانێن دەستەلاتدار و هشکباوەر بووینە. خۆ ئەگەر ژبۆ مەرەمەکا سیاسى ژى هاتبنە ئەنجامدان، ب ناڤێ ئایینى هاتینە کرن. ئەڤجا هەموو کریارێن قڕکرن و ژناڤبرنێ ب ناڤێ ئایینینە، فەرە ئەم ژى ئایینێ خوە بنیاسین. دەمێ نڤیسەر خوە ب ناڤ سنسلا فەرماناندا بەرددەت، دددەتە خویاکرن کو: (تاوانا هەرى پێشیێ ل سالا (١٧) یا کۆچى ل سەردەمێ عومەرێ کورێ خەتاب بوو... بپ٢٩). ئیشارەتێ ب کۆمەکا فەرمانان ددەت، لێ چونکو ئەڤە نە بەڵگەیەکا دیرۆکییە و ب ئاوایێ رۆمانێ هاتییە نڤیسین (هەرچەندە ساخلەتێن ریپۆرتاژەکا رۆژنامەڤانى تێدا ددیارن)، لەوا سنسلەیا فەرمانان ب ئاشکرایى ناهێنە دیتن.

Ø    فەرمانا شەشان... ئەڤە فەرمانا ئێکێ یە یا تۆمارکرى... ئەڤ فەرمانە ل سەر دەستێ سولتانێ ئوسمانى سلێمان خان قانوونى ل سالا (١٥٧٠) دەست پێ کر... بپ٣٠.

Ø    فەرمانا حەفتان.. گۆتنە ڤێ فەرمانێ، فەرمانا على پاشا جانبۆلاد ل سالا (١٦٠٧) فەرمان ل سەر چیایێ شنگالێ هاتە دان... بپ٣١.

Ø    میر ئەردەلان خان ئەحمەد خان یێ سەفەوى ل سالا (١٦٢٦) دەست ب فەرمانا دڕندە کر... ل سالا (١٦٣٠) ب سەرکردایەتى یا قارجى خان فەرمانا نەهان ب لەشکەرەکێ مەزن ب سەر ئێزدیادا هات... بپ٣٤-٣٥.

Ø    دژوارترین فەرمانا ئوسمانیان ب سەرکردایەتیا ئەحمەد پاشا والیێ دیاربەکر بوو. پتر ژ دەه هزار زەلامێن ئێزدیا هاتنە جانگۆریکرن و ب هزارەها هاتنە گرتن... بپ٣٦.

Ø    ڤێ جارێ فەرمانا سەفەویان ب سەرکێشیا ئەلئەقشارى نادر شاهێ سەفەوى ل سەر دەمێ گهماس پاشاى ل سەر دەڤەرا شێخان دەست پێ کر... بپ٥٤.

Ø    فەرمانا چلان... ب سەرکێشیا والیێ بەغدا سلێمان ئەلسەغیر بوو... بپ٧٠.

لێ دەمێ گازندە ژ فەقیر میرزۆى دهێتە کرن کو ئەڤرۆ نەدەمێ ڤان پیرۆکانە، مە نان و ئاڤ پێدڤینە: "بلا هەوە ئەڤ ئەرک و خلمەتە درۆژێن تەناهیێ دا کریان. ئێزدیاتى نە تنێ فەرمانن... بپ٥٦". ئەڤجا نەچارە کو پەیاما خوە رۆهنتر لێ بکەت و بۆ بدەتە خویاکرن، کو سەرەراى ڤان هەموو فەرمانێن ب سەرێ ئێزدییان، هەر شیان ئایینێ خوە و وەلاتێ خوە بپارێزن و ژناڤ نەچن. دڤان ڤەگێرانێن دلتەزین دا (فەقیر میرزۆى ب هاریکارى یا فەقیر موراد)، ئاماژە ب مێرانى و بەرخوەدانا گەنجێن ئێزدى دکر کو هەردەم دبەرهەڤ بوون، خوە بکەنە قوربان ژپێخەمەت ئایینێ خوە، کو ئازراندنا گیانێ بەرخوەدانێ و خوەگۆریکرنێیە ژبۆ ئایینێ خوە. لێ وەکو کاردانەوەیا ڤێ مژدارى یا ل سەر فەرمانێن ئێزیدخانێ و نە تۆمارکرنا وان د چ ژێدەرێن باوەرپێکرى یێن دیرۆکیدا، پسپۆرێن ئێزدیاتیێ، هەردەم گرنگییەکا تایبەت ددەنە تۆمارکرنا بۆیەران. نڤیسەر ژى ب خەستى داکۆکیێ ل سەر ڤى بابەتى دکەت و بەرێ کامیرا قەلەمێ خوە ددا هەر قورتالبوویەکێ دگەهشتە سەرێ چیاى، داکو فەقیر میرزۆ پرسیار ژێ بکەت کا ژ کیژ گوندییە و چ ب سەرێ گوندییان هاتییە و چەوا خەلک هاتنە کوشتن، چەوا رزگار بوو و زارۆک کیڤە برن... هتد. مەرەم ژ ڤان پرسیارێن درێژ و دووبارەکرى (درەوشەکا ترس و برس و بریندارى و گەفێدا)، تۆمار کرنا بۆیەرانە ب تێروتەسەلى یا خوەڤە: "کا بۆ من راستیێ بیژە.. راستى یا چ؟ راستییا روودانان، ژ رۆژا ئێکێ هەتا تو گەهشتییە سەرێ چیاى، هەموویێ بێژە، چویێ ژبیر نەکە... بپ١٢٢". دەمێ کەسەکى ژبەر ئازار و برینێن خوە بەرسڤ نەدابا، دا بێژتێ ئەڤە خلمەتەکا ئایینییە و ڤەگێرانا بۆیەران دبەرژەوەندا ئایینێ مەدایە (نە ژبۆ دەمبۆراندنێیە). ئانکو ئەڤ ڤەگێرانا دوکیۆمێنتارى هەم ژبۆ دیرۆکێیە و هەم ژبۆ خزمەتکرنا ئایینییە.

* پاراستنا ئایینى: چونکو پڕانى یا قەول و سەبەق و ئاییردەیێن ئایینى یێن ئێزدییان ب رێکا ژبەرکرنێ و ڤەگێرانا زارەکییە، مەزنترین ترس و گەفا ل سەر ئایینى، ژبیر کرنا قەول و سەبەقێن وان یێن ئایینییە. لەوا دەمێ فەقیر میرزۆ دگەهتە سەرێ چیایێ شنگالێ، ئێکەمین کارێ دکەت کۆمکرنا زارۆکانە دشکەفتەکێڤە، کو دیرۆک و ساخلەتێن ئایینێ ئێزدییان بۆ ڤەگێریت. سەرەراى وێ ترس و برسا ل هنداڤى مەرگێ هەموویان، لێ وى دگۆت: "ئێک ژسەدێ بمینیت ساخ، وێ ببە هێڤێنێ ئێزدیاتیێ... بپ١٧". هەرچەندە وەکو هەموو ئایینان، هندەک ئۆلداران ددا خویا کرن کو: "هەر تشتێ دهێتە سەرێ مە، ئەو ژ کێم ئیمانا مەیە... بپ٢١". ئەڤ هەڤۆکە د سەردەمێن قەیراناویدا، دهەموو ئاییناندا هەڤپشکە و هەر ئایینەک کارەساتان ژبۆ خفسا خودێ دزڤرینیت. ب دیتنا من، ئەڤە بەهانەکرنا نەبوونا بەرسڤێیە و هەڵسەنگاندنەکا نەدروستا بۆیەرانە. پڕانى یا ئۆلدارێن هەموو ئایینان وەسا بۆ مریدێن خوە ددەنە خویاکرن، کو خودێ ل پشتا وانە و هەر کەسەکێ خودێ ل پشتێ بیت، چ جاران شکەستنا وى نینە. هەر کەسێ دگەل مەبیت بەهەشتییە و ئەوێن نە دگەل مە، سەرداچوویى و جەهنەمینە؛ (ئێزدینە جل سپینە بەهەشتینە... بپ١٠٣). ئەڤجا ددەمێ کارەساتاندا کو گەلەک پێدڤى خودێ دبن و خودێ دهەوارا چ کەسێن کەفتى ناچیت. باشترین و ب ساناهیترین بەرسڤ ئەوە کو ئوبالا ڤێ خەمساریێ بێخنە د ستوویێ مریداندا. کاردانەوەیا دووێ یا ڤێ رەوشێ دوعانە و هاندانا دوعاکرنێیە کو خودێ و تاووسى مەلەک دهەوارێ بهێن. دوعایێن (یا شێشم.. یا شێخ ئادى... بپ١٤)، یان (یا شێشم تو ل مە ڤەکى دەرگەهێ رەحمەتێ.. تە ئەم ئیناینە سەر ڤێ خلمەتێ.. رۆناهییەکێ بێخە بەر مە و سوونەتێ... بپ٥٥)، ل سەر دەڤێ هەموو قورتالبوویى و جەنگاوەران بوو. هەروەسا قەولێ ژبۆ رەحماندنا جانگۆرییان دهێتە گۆتن، ئاییردەکێ دى یێ بەردەوامى یا ژیانێ و سوننەتا ئایینییە کو هەموو مرۆڤ فانینە و تنێ خودێ مەزن باقیێ ئەقدەمە: "بن ئادەمۆ هزار سالى تەمام کەى.. میراتیێ ل شەرقێ تا ب شام کەى.. دوماهیکێ هەر دێ ژ کاسا مرنێ تام کەى... بپ١٤"، یان "ئەو ل ڕێ.. ئەم ل پێ... بپ١٥". خالەکا دى یا چاندنا ئایینى دناڤ مەژیێ زارۆکاندا، ژبەرکرنا قەول و سەبەقێن ئایینییە، نڤیسەرى ئاماژە ب هندەک قەولان کرییە کو ببنە تەمامکەرێن فەرمانان ژبۆ پاراستن و هەلگرتنا روخسار و گەوهەرێ ئایینى. گەوهەرێ ئایینى قەول و سەبەقن، روخسارێ وى ژى فەرمان و ئاییردە و بەرخوەدانە.

Ø    سلتان ئێزى ب خوە پاشایە.. هزار ئێک ناڤ ل خوە دانایە.. ناڤێ مەزن هەر خودایە... بپ١٧.

Ø    شەرفەدینێ مە هاتى ژ بانى.. خەتا حەربێ ل ناڤ خۆ دانى.. چو غافلا پێ نەزانى... بپ٢٠.

Ø    یا سوارێ رۆژهەلات و رۆژئاڤایێ.. تو مە بدیە خاترا دۆتێ و دایێ.. تو مە خلاس کەى ژڤێ قەدایێ و بەلایێ... بپ٤٩.

Ø    هەکە خودێ کر ئێزدینە.. سەرناڤێ سولتان ئێزینە.. ئەم ب ئۆل و ئرکانێن خوە درازینە... بپ٥٠.

هەرچەندە ئەڤ نموونە، هاندانەکا هزرى و گیانى ددەتە خەلکێ لێقەومایى کو خوە راگرن و بەردەوامیێ ب ئۆلێ خوە بدەن. لێ هەر نەشێن مەژى یێن گەنج و سنێلەیان ژ پرسیارێن بێ بەرسڤ رزگار کەت. ددەمێ کارەساتاندا، هەموو مرۆڤ هزرێن خوە دبابەتێ ئایینیدا دکەت و پرسیار دکەت، ئەگەر ئایینێ مە راستە و خودێ پاراستنا وى ب ستوویێ مەڤە گرتییە، پا بۆچى دهەوارا مە ناهێت؟ ئەرێ ما ئایین ئارمانجە یان رێکەکە ژبۆ خۆشکرنا ژیانێ؟ ئەگەر ئارمانج بیت، بۆچى ئارمانجا مە ئەڤ ئایینەیە نەئێکێ دییە، یان نەتشتەکێ دییە، ئەگەر رێکەکا رێکخستنا ژیانێیە، پا بۆچى مە دئێختە د ڤان کارەساتاندا. کچەکا سنێلە پرسیارێ ژ دایکا خوە دکەت: "چما ئەم و موسلمان نکارن بهەڤ بزەوجن... ژبەر هەر ئێک ژمە ژ ئۆلەکییە... چما هەموو مرۆڤان ئێک ئۆل نینە؟.... هشبە بێ ئۆلیا نەکە، مایێ خوە دکارێ خودێ دا نەکە... گوندێن مە ئێکن، زمانێ مە ئێکە، ئەم ئێک مللەتن، وەک برا بهەڤرا دژین، چما ئۆل دناڤبەرا مەدا دبتە دیوار... بپ١٠٤". ئەڤە دەستپێکا پرسیارێن فەلسەفینە ل دەف پڕانى یا زارۆکان. لێ هەردەم بێ بەرسڤن، لەوا هێسانترین کاردانەوەیا ڤان پرسیاران پاشڤەبرنا زارۆکانە (وەکو وانەیەکا هەتاهەتایى)، کو نابیت مرۆڤ مایێ خوە دکارێ خودێدا بکەت.

* بەرخوەدانا گەنجێن ئێزدییان: دهەموو شکەستناندا، پڕانى یا خەلکى سەرەدەریێ دگەل ئەنجامان دکەن و پرسیار دکەن کا بۆچى بەرخوەدان نەهاتە کرن. ئەو ب خوە لایەنێ سەرکەفتى و یێن شکەستى ژى، سەرەدەریێ دگەل ئەنجامان دکەن. مشە جاران مە گوه لێ دبیت کو دفلان شەڕێ دیرۆکیدا فلان لایەن ب سەرکەت، لێ کەسەک هزرا خوە د قوربانى یێن وێ سەرکەفتنێدا ناکەت. هەر کەسەکێ ل دوورى شەڕى بیت، نزانیت کا چ دقەومیت و چەوا دقەومیت، لەوا هەردەم ب گازندەڤە دێ بێژن بۆچى هەوە خوە نەراگرت، بۆچى هەوە بەڕەڤانى نەکر؟.... هتد. د ڤى شەڕێ مانونەمانێدا، گەنجێن ئێزدى یێن شەڕڤان و نەشەڕکەر، بەرگرییەکا مەزن ژ ئایین و نامووسا خوە دکرن، لێ شەڕ ژ هێزان وان مەزنتر بوو. کۆمەکا پیرەمێر و پیرەژنان کوشتن ل سەر دەستبەردانا ژ ئایینێ خوە دچێتراند. کچێن جوان و نووگهایى، پشتى دهاتنە کرێتکرن ب دەستێ دژمنى، خۆکوشتن ل سەر تەسلیمبوونێ دچێتراند. د حالەتێن ب ڤى شێوەى، خۆکوشتن ژى مێرانییەکە کو خوە ب دەست دژمنیڤە بەرنەدەت. لێ ئەوێن نەشەڕکەر و مایێ خوە دشەڕى دکەن، هەردەم ب گازندەڤە ل شەڕڤانان دنێرن کو خەمسارى یا کرى و ئەرکێ خوە نەگەهاندییە سەرى. فەقیر میرزۆیێ ئۆلدار (نە شەڕکەر)، هەمان پرسیار ژ هەموو قورتالبووییان دکر، وە چ کر؟ بۆچى هەوە شەڕ نەدکر؟ کا مرۆڤێن وە یێن دى؟.... هتد. دبیت مەرەما وى زانینا هەموو بۆیەران بیت کو ژبۆ دویندەها بهێت تۆمار بکەت، لێ دهەمان دەمدا ژى، باوەرییەکا موکم ب شیانێن ئێزدییان هەبوو کو دێ دین و نامووسا خوە پارێزن و وەکو جارێن پێشین، دێ ژ ڤێ فەرمانێ ژى رزگار بن. وەکو ئۆلدارەکى، هەم زارۆکێن پاشەرۆژێ دپاراستن و هەم دوعایێن خێرێ و ئەرکانێن ئایینى ژى بۆ دگۆتن، لێ شەڕ ب دوعایان ناهێتە کرن: "ب دوعا و قەول و بەیتان ئۆل و نامووسا ئێزدییان ناهێتە پاراستن... بپ١١٤". ئوو قورتالبووییەکێ دى وى ژ خەونا مێرانیێ و بەرخوەدانێ دکێشتەدەر، دەمێ دبێژتێ: "هەکەر مە چەکێن دژى تانکان هەبان، ئەم نەدڕەڤیانە سەرێ چیایێ شنگالێ مامێ میرزۆ... بپ١٢١". هەردەمێ ئۆلدار دگەهنە درەوشا بێئۆمێدیێ ژ هێزەکا غەیبى، دێ بەر ب کەتواریێ و کریارانڤە زڤرن. ئەڤجا فەقیر میرزۆ، فەقیر موراد و هەموو کەسێن ساخێن سەرێ چیایى، دەست ب دەرمانکرنا برینداران دکەن و بۆ زارۆکان ل نانى و ئاڤێ دگەریێن، کو ئەڤە ژى شێوازەکێ بەرگرى و بەرخوەدانێیە. د هەمان دەمدا ژى، هاندانا گەنجێن نەشەڕکەر دکرن کو خوە فێرى شەڕى بکەن و پشکداریێ د شەڕێ بەرەڤانیکرنێدا بکەن: "ئها هۆسا چەکى بگرن، چاڤێ خوە بێخنە ستێرکا وێ، ناڤێ خوەدێ بینن... ترس دوژمنێ دینێ مەیە، نابت ئەم بترسن... بپ١٠٥". جەنگاوەرێن ل دۆر قوبا شەرفەدینى ب هەموو هێز و شیانێن خوە بەرەڤانى ژ پیرۆزى یا جهى دکرن. دهەمان دەمدا ژى باوەرى یا ئایینێ خوە ژى (باوەرى، پاقژى، خوەزایى، ڤیان، ئاشتى... بپ٢٦) دپاراست. د گەرمەگەرما شەڕى و کارەساتا کوشتنا پیرەمێر و زارۆک و سەبیکرنا ژناندا، دەمێ تەرم ژلایێ دژمنى دکەفتن، جەنگاوەران ب هەمان شێوازێ داعشان تۆڵا خوە نەڤەکەرن، هەر لایەنەک پەروەردەیێ ئایین و جڤاکێ خوەیە: "شێواندن و یاریکرن ب کەلەخێن دوژمنى زێدەگاڤییە ب پیرۆزى و بها یێن ئۆلێ مە... بپ١٠٦".

ب ڤى سنج و قەهرەمانى یا شەڕڤانێن ئۆلدار، ئۆلدار ژى بەر ب بەرۆکێن شەڕیڤە برن: "شەرفەدین بپارێزن... کۆمێن گەنجان خوە هاڤێتنە بەر دیوارێن قوبا شەرفەدین، جەنگاوەران خوە بەردانە بنێ لاتان، دا ب گیانێن خوە، ڕێ ل بەر هێرشا دوژمنى بگرن... بپ١١٤". ب ڤێ بەرخوەدانێ، پەهلەوانییەکا دى یا ژ تەرزێ شکاندنا لەشکەرێ عاصم پاشا و عومەر فەریق وەهبى پاشاى، ل دەوروبەرێن چیایێ شنگالێ تۆمار کرن. لێ شەر ب چەکى دهێتە کرن (کو گەلەک جاران هاتییە دووبار بوون)، ئەڤجا هندى خوین بهێتە رێژتن و بەرگرى هەبیت، دێ هەر شکێن، هینگى دێ دین و دنیایێ هەردووان ژ دەستدەن. ئەڤجا فەرە هزر دهاریکارى یا لایەنەکێ سیێدا بهێتە کرن، لایەنەک دهەوارا وان بهێت و ببتە پشتەڤان بۆ ڤان خۆگۆریکەران. دموفارەقەیەکا جواندا، فەرمانا خەتارێ و یا کوچۆ، هەڤبەرى هەڤ دکەت. کا چەوا لەشکەرێ میرێ کوورە خەتارێ دوورپێچکر و پاشى خەلکێ وێ کوشتن. هەمان کریار دووبارە دبیت، لێ ئەڤجارە ل کوچۆ و ژلایێ لەشکەرێ داعشانڤە: "گەلەک جاران باپیرێ من دگۆت، لەشکەرێ میرێ کۆرە خەتارێ دۆرپێچکر... چەکدارێن داعشان و عەرەبێن گوندێن دەوروبەران، گوندێ کوچۆ دۆرپێچکر... لەشکەرێ میرێ کۆرە گوندى هەموو کۆمکرن... ئەمیرەکێ داعشان ب دەنگەکێ بلند گۆت... بپ١٠٩-١١٠". ئەڤجا هەروەکو دەنگبێژەک ب کووراتى یا دەنگێ خوە قێردکەتە فەرمانا میرێ کوورە و دبێژیت: (هەوارێ بگەهینە پسئاغایێ ئاکرێ و میر سمایلێ میرێ بادینان... بپ١١٢) کو دهەوارا مە بهێن و مە ژڤێ قەتلوعامێ رزگار بکەن. دەنگەکێ ئۆمێدەوار و مشت باوەرى ب هەڤنەتەوە و برایێن خوە یێن ئاخێ، ژناخێ فەقیر میرزۆى دەردکەڤێت: "ئەرێ مام، کا چەوا پسئاغایێ ئاکرێ و میر سمایلێ میرێ بادینان ل تانا خەتارێ هاتن، نەڤیێن وان دێ ل تانا شنگالێ هێن... بپ١١٢". هێشتا جەنگاوەرێن ئێزدییان ژ گوڤەندا خوەراگریێ سار نەبووین، شەڕڤان گەهشتە سەرێ چیاى و دەست ب فێرکرنا گەنجێن نوو شەرڤان کر. دەمێ گەنجێن ئێزدییان فێرى بکارئینانا وان چەکێن دەستکەفتبووین، ئێکەمین پاشڤەبرنا دژمنى ب دەستڤەئینا و گیانێ خوەراگریێ و ئۆمێدا سەرکەفتنێ خورتتر لێ هات. پاشى ژنشکەکێڤە: "کۆمێن پێشمەرگەیان ب سەر چیاى کەتن، گەهشتنە بڕێن شەڕڤانان، ل بەر دیوارێ مەزارێ شێخ شەرفەدین دگەل جەنگاوەرێن شنگالێ ئەرک و ئارمانج لێکڤوکرن... بپ١٤٠". ئەڤ لەقتەیا دوماهیێ ئاماژەیەکا نەتەوەییە کو لایەنێن هەڤڕک و هەڤکویف دبزاڤا رزگاریخوازى یا کوردستانێدا، ل هەمبەرى دژمنەکێ دڕندە هەڤدگرن و هەردەم بەرژەوەندا نەتەوەیى ژ هەموو بەرژەوەندێن دى بلندتر و هەژیترە.