3خەبات و دەردەسەرى یێن کوردان و کوردینیێ

٣. ئەز و دەلال

د داوى یا رۆمانا "کورێ زنارێ سەر بلند"دا، شێرۆ نامەیەکێ بۆ هەڤاڵەکێ خوەیێ پەنابەر ل ئورۆپا دهنێریت و تێدا بەحسى رەوشا کەمپێن قورتالبوویى یێن کورد (ل ترکیێ) دکەت. ژێ داخواز دکەت کو دهەوارا وان بهێت، داکو هندەک هاریکارییان ژ کوردێن پەنابەرێن ئورۆپا خرڤەکەت و بۆ کەمپێن کوردان بینیت. د هەمان دەمدا، ژێ داخواز دکەت کو رەڤەندا کوردێن ئورۆپایێ هانبدەت داکو دۆزا مللەتێ کورد ب ئاوایێن ئاشتیخوازانە و بێ شەر بگەهیننە بەر دەرێ کوچکێن هەموو دەستەلاتدارێن جڤاکا رۆژئاڤایى یا مرۆڤپەروەر و دیموکراتیخواز. ئەو کوردێ نامە بۆ چوویى (رێبەر)، داخوازا وى ب جھ دئینیت و بەر ب ترکیێڤە دهێت کو وان هاریکارییان بگەهینتە کوردێن دناڤ کەمپاندا. د ڤێ رۆمانێدا، نڤیسەر رەوشا کوردێن ناڤ باژێرێن باکوور رەسم دکەت، کا چەوا ژیانا خوە و وەلاتپارێزى یا خوە ل بن ستەما ترکان دبۆرینن. ئوو ئاماژە ب بزاڤ و چالاکى یێن رەڤەندا کورد ل ئورۆپا ددەت. ژلایەکێ دیڤە ژى، ئیشارەتێ ددەتە هندەک بابەتێن جڤاکى یێن بووینە سەدەمێ پاشڤەمانا جڤاکێ کورد و چوارچۆڤەکرنا جیهانبینى یا تاکێ کورد، مینا ئازادى یا ژنێ، کوشتنا ب مەرەما نامووس شووشتنێ و دووانیزما کەسایەتى یا کەسێ کورد...هتد. هەروەسا سەرەدەریێ دگەل جوداهى یێن جڤاکى یێن دناڤبەرا دوو جڤاکاندا دکەت؛ جڤاکێ رۆژهەلاتیێ ئیسلامى و جڤاکێ رۆژاڤاییێ مرۆڤدۆست، کو پرسگرێکا خوەگونجان و راهاتنێ پێ دئازرینیت. ڤان هەموو بۆیەر و دۆزێن نەتەوەیى و جڤاکى دناڤ کەلواشێ چیرۆکەکا ئەڤینداریێدا ئاڤا دکەت.

ئەڤ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانان، ژ دوو بەرگان پێک دهێت؛ بەرگێ ئێکێ (ئەز و دەلال: من ب تەنێ نەهێلن)*، کو سەرەدەریێ دگەل رەوشا کوردێن باکوور و رەڤەندا کورد ل ئورۆپایێ دکەت. ئانکو جهێ قەومینا بۆیەران کوردستانا باکوور و وەلاتێ سوێدێیە. بەرگێ دووێ (ئەز و دولال: ل سەر رێیا ئەڤینێ) **، کو سەرەدەریێ دگەل پرسا نامووس شووشتنێ و جوداهى یا تێگەهێن دناڤبەرا دوو جڤاکاندا دکەت. جهێ قەومینا بۆیەران وەلاتێ سوێدێیە، ئەڤ هەر دوو رۆمانە تەمامکەرێن ئێکن و بەردەوامى یا هەمان چیرۆکا ئەڤینداریێیە (رێبەر و دەلال). ئەڤ چیرۆکا ئەڤینداریێ ب سێ قوناغان هاتییە راچاندن؛ قۆناغا ئێکێ (سوێد)، بهیستنا رەوشا دەلالێ ب رێکا نامەیان، هەڤسۆزى و دلپێڤەمان و پشتەڤانى.. ژبەرکو نەدزانى کا خوەسەرە یان هێشتا ب مێرە. قۆناغا دووێ (کوردستان)، دیتنا وێ ل کوردستانا باکوور و سەرەدەریکرنا دگەل مالباتا وێ، زانینا خوەسەرى یا وێ و هەستکرنا ب ئەڤینداریێ. قۆناغا سیێ (سوێد)، کەفتنا دناڤ ئەڤینییەکا دژواردا، پێکولێن خوە نێزیککرنێ و خویاکرنا هەستان. لێ بەرى ئەم خوە بداهێلینە دناڤ بۆیەر و میناکێن رۆمانێدا، فەرە پوختەیەکا کورت یا هەر بەرگەکى بۆ خواندەڤانێن هێژا خویا کەین.

١. ئەز و دەلال: من ب تەنێ نەهێلن

رێبەر هەڤالێ نڤیسکارەکییە ب ناڤێ بابێ گولێ کو ژ نشکەکێڤە دمریت و کارتۆنەکا دەستخەت و نڤیسان بۆ دهێلیت. دناڤ دەستخەتێن وەرگرتیدا، ب سەر چیرۆکا دەلالێ هەلدبیت و ئەو وێ چیرۆکێ ل کۆڤارەکا کوردى بەلاڤ دکەت. دەلال کچەکا کوردا ب روومەتە، حەز ژ گەنجەکێ کورد دکەت و پاشى ل سوێدێ ب جى دبن، لێ هەڤژینێ وێ کەسەکێ هەڵپەرست و مێبازە، چ گرنگیێ ب هەڤژین و هەردوو کچێن خوە نادەت. دەلال خوە ژێ ددەتە بەردان و شوو ب کەسەکێ دى دکەت، پاشى خوە ژ مێرێ دووێ ژى ددەتە بەردان. رێبەر د سەرەدانەکا خوەدا بۆ هاریکاریکرنا ئاکنجى یێن کەمپا مێردینێ، هەڤرویشى زۆلم و ستەما ترکان دبیت و رەوشا کوردێن باکوور و جهوارێن کەمپێن کوردێن باشوور ژ نێزیکڤە دبینیت. هەروەسا قالا پرۆسەیا هەڤژینى یا کەچێن گەنج ب کەسانێن دانعەمرێن پەنابەر ل ئورۆپایێ دکەت و ب ئاوایەکێ فەلسەفى خوە دادهێلتە دناڤ کێشە و ئارێشەیێن جوداهى یا تەمەنێ دناڤبەرا هەڤژیناندا. د چەند موفارەقە و بۆیەرێن سەیردا دبۆریت و دبیتە هەڤالێ یەشارێ برایێ دەلالێ (کو وى چیرۆکا وێ بەلاڤکرییە). پشتى دەلال دهێتە دیاربەکرێ، هەڤ دبینن و وەسا دیار دبیت کو دلێ وى دکەڤیتە دەلالێ (ئەوا دایکا دوو کەچان و دوو مێر بەرداین). مێرێ ئێکەمینێ دەلالێ کو هەڵپەرست و بەرژەوەندخوازە و خوە ل پشت پەردا کوردینیێ و وەلاتپارێزیێ ڤەدشارت، هەولا کوشتنا ژنا خوە یا بەردایى ددەت، لێ دەلال ژ ڤێ پرۆسەیا کوشتنێ رزگار دبیت و ڤەدگەریتەڤە سوێدێ. ل سویدێ ژڤانەکى ب هەڤڕا ددانن و رێبەر وەکو عاشقەکى، ب تامەزروویى دچیتە ژڤانى و هەموو خەونا وى ئەوە کو دەلالێ بکەتە هەڤژین و هەڤڕێبازا ژیانا خوە یا مایى.

٢. ئەز و دەلال: ل سەر رێیا ئەڤینێ

پشتى رێبەر و دەلال (جودا جودا) ژ کوردستانا باکوور ڤەدگەرنەڤە سوێدێ، هێشتا تیرێن عەشقا دەلالێ دناڤ دل و دەروونێ رێبەریدا د چکلاندى بوون. ل دەرفەتەکێ دگەریا کو د هەڤدیتنەکێدا رازێن دلێ خوە بۆ ئاشکرا بکەت و بکەتە هەڤژین و هەڤرێباز. دگەل ژنەکا سوێدى (ب ناڤێ کارین)، دەلالێ کارێ هاریکارى یا ژنێن کوردێن ل بن گەفا کوشتنێ دکر. وێ ژنا سوێدى مالا خوە بۆ ڤى کارى کر بوو شەلتەرەکێ ئارام و تەنا، دەلالێ ژى دویفچوونا کەیسێن شەلتەرى دکر ژبۆ دیتنا چارەسەرى یێن قەبوولکرى یێن بێ کوشتن. پشتى چەند دیدارێن کێم و کورت، دەلال دلدارێ خوەیێ پاشەرۆژێ دکێشتە دناڤ ئارێشەیەکا جڤاکێ کوردیدا. کچەکا کورد (ب ناڤێ ئەڤین) د شەڤا بووکینى یا خوەدا دهێتە ترساندن و پاشڤە برن (ژبەر نەبوونا پەردا کچینیێ)، یان چونکو پەردا وێ یا کچینیێ ب ئێکەمین کریارا سێکسى نەهاتبوو دڕاندن. ئەڤین (یان ناڤێ وێ یێ دروست صاریا) خەلکێ کوردستانا باشوور بوو، مالباتا وێ ل ناڤبەرا باژێرێن مووسل و هەلەپچە و سلێمانیێ ژیا بوو، بنەمالا ئەڤینێ ب هشکباوەرى و توندڕەوى، باوەردارێن ئیسلامێ و عورف و عەدەتێن جڤاکى بوون. بابێ وێ د گەنجاتى یا خوەدا هەڤالێ رێبەرێ نڤیسەر بوو. ژبەرکو مام و برا یێن ئەڤینێ ب دویف کوشتنا وێڤە بوون، پەهلەوان ب هاریکارى یا کارین و دەلالێ، کچکێ د رەڤینتە مالا خوە. کەسوکارێن وێ ب سەر هەلدبن و ئەڤینێ ژ مالا رێبەرى د رەڤینن. رێبەر ب خوە ژى دکەفتە دبن گەفا باب و برایێن کچکێڤە. لێ ب شێوەیێ رۆمانێن پۆلیسى، کچک دکەتە قێژى و پۆلیس د هەوارا وێ دهێن و ژ دەستێ مامێ وێ رزگار دکەن. مام دهێتە زیندانکرن و کچک کارەکى دکەت و ب خوەسەرى د مالەکا تایبەتڤە دژیت. پەهلەوان ژى ڤەدگەریتەڤە دەف دەلالێ کو ئەو ژى ئەڤینى یا خوە بۆ ئاشکرا دکەت، لێ داخوازێ ژێ دکەت کو هندەک یێ سەبرین بیت هەتاکو کچێن وێ فێرى زڕبابێ خوە یێ پاشەرۆژێ ببن.

ئەگەر ئەم ژ ناڤێ رۆمانێ دەست پێ بکەین (ئەز و دەلال)، ژ دوو پەیڤان پێک دهێت؛ ئەز کو کەسەکێ نیاس و بەرجەستە کرییە، دەلال ژى کەسەکا دى یا نیاسى و بەرجەستە کرییە. ئانکو ئەزێ نێر (کور) و دەلالا مێ (کچ)، چونکو دەلال سیفەتەکێ جوانیێیە ژبۆ ناڤێ کچان دهێتە بکارئینان. رۆمان هەموو ب جهناڤێ کەسێ ئێکێ هاتییە ڤەگێران کو میناکێ ڤەگێرانەکا هەنۆکەیى ددەتە بۆیەرێن رۆمانێ و ژ ڤەگێرانا چیرۆکەکا بۆرى جودا دکەت. هەموو چیرۆکێن بەرنیاسێن ئەڤینداریێ (مینا مەم و زین، شرین و فەرهاد، خەج و سیابەند... هتد)، د سەردەمێ بۆریدا دهێنە ڤەگێران. هەرچەندە ئەڤ چیرۆکە ژى، ب شێوەیێ چیرۆکێن بەرنیاس هاتییە هاتییە ڤەگێران (ئەز و دەلال، نە ئەز و دەلالەک)، لێ تەکنیکا ڤەگێرانێ جودایە (جهناڤێ کەسێ ئێکێیە). خالا دى یا ڤێ چیرۆکێ ژ چیرۆکێن دى جودا دکەت، ئەوە کو چیرۆکا ئەڤینداریێ ب خوە پشکەکە ژ بۆیەر و گرێ یێن رۆمانێ، نە بابەتێ سەرەکیێ ڤەگێرانێیە، وەکو پڕانى یا چیرۆکێن دى یێن کەتوارى یا جڤاکى. لێ ئەگەر ل ناڤێ لاوەکیێ هەر بەرگەکى ڤەگەرین، دێ بینین کو (من ب تەنێ نەهێلن- بگ١)، ئاماژەیەکا راستەوخۆیە ژبۆ هاریکارى و پاڵپشتى یا کەسەکێ ژ گەفا ب تنێبوونێ دترسیت. دبیت مەرەم پێ دەلال بیت کو پشتى ژ هەردوو مێران دهێتە بەردان و ب تنێ هەڤرووشى ئاستەنگێن ژیانێ و ب خودانکرنا دوو زارۆکان دبیت. دبیت ژى، داخوازا پەهلەوانى بیت کو ژیێ وى یێ ژ چل سالان بۆرى و هێشتا ب تنێیە. ئەڤجا دبیت ئاماژەیەک بیت ژبۆ رزگارکرنا پەهلەوانى (نە دەلالێ) ژ تنێیاتیێ. دەلال ل دەستەکێ دلۆڤان و هاریکار دگەریێت کو بشێت (ب روویەکى سپى!) ژ ئاستەنگێن ژیانا کەتوارى دەرباس ببیت. پەهلەوان ژى ل جێمکێ گیانیێ خوە دگەریێت کو ژیێ مایى دگەل ببۆرینیت و ژ تنێیاتى یا کوژەک رزگار ببیت. ئوو (ل سەر رێیا ئەڤینێ- بگ٢) ژى، دوو رەهەندان ب خۆڤە دگریت؛ یا ئێکێ ئەڤین ئەو کچەیە یا شیاى ژ گەفا عورف و عەدەت و تێگەهێن پاشڤەمایى رزگار ببیت و ببیتە کەسەکا خوەسەر و کارکەر. پەیاما ئاراستەکرى ئەوە کو فەرە ل سەر رێیا ئەڤینێ بین ژبۆ گوهارتنا وان تێگەهێن نەگونجایى دگەل سەردەمێ نۆکە. یا دووێ ژى، ئەڤیندارى یا پەهلەوانییە کو مجدە ل سەر ئەڤیندارى یا دەلالێ و ئەڤ بۆیەرێن دکەڤنە د رێیا ویدا، باجا ئەڤیندارى و گەهشتنا ئۆمێدێیە. نەدوورە، کۆمەکا رامان و رەهەندێن دى ژى هەبن کو دبیتە رەنگڤەدانا فرە رەهەندى یا ناڤەرۆک و بابەتێن ئازراندى یێن رۆمانێ.

کەرەستە و هێڤێنێ هەردوو بەرگێن ڤێ رۆمانێ، نامەنە. د بەرگێ ئێکێدا، دایکا گولێ وەسیەتا هەڤژینێ خوە یێ مرى ب جھ دئینیت و کارتونەکا بەرهەمێن وى یێن نەچاپکرى دگەل نامەیەکا مێرێ خوە دکەتە ددەستێ رێبەریدا: "مێرێ من ئەڤ نامە و ئەڤ کارتۆن بەرى مرنا خوە ژ تەرە هشتنە و تە یا راست بڤێت ئەز نزانم کا چ تێ دە یە...بگ١، بپ٨". یەک ژ وان دەستخەتێن کو دگەل بەرهەمێن بابێ گولێ نامەیەکا بێ ناڤونیشان بوو: "ژ وان کاخەزان یەکێ بالا من پڕ کێشا، لێ چ ناڤنیشانەک ژ بلى یا بابێ گولێ ل سەر زەرفى نەبوو. کاخەز ژى ب کوردیەکا خوەش هاتبوو نڤیساندن، لێ نە کوردى و نە دەستخەت یێن بابێ گولێ بوون... بگ١، بپ٩". ئەڤ نامە ژ دەف ژنەکا ب ناڤێ دەلال هاتبوو (کو بابێ گولێ بکەتە چیرۆک و بەلاڤ بکەت)، لێ ژبەر ئەجەلێ نەگەهشت وى کارى بکەت. ئەڤ چیرۆکا نەکاملان، بۆ ماوەیەکێ درێژ د مەژیێ پەهلەوانیدا دغولغلیت و هزرێ د خودانا نامەیێ و چارەنڤیسێ وێدا دکەت هەتاکو ل خوەنیشاندانەکا ل دژى لێدانا هەلەپچە، کچەکا ئەسمەر یا بەژنکورت خوە نێزیکى وى دکەت و سلاڤ دکەتێ: "مەرحەبا ماموستە، ئەڤ گۆت و دەستێ خوە ژى درێژى دەستێ من کر.. ئەز گەلەک وەختێ تە ناستینم. لێ ئەز دخوازم ڤێ نامەیێ بگەهینم دەستێ تە...ئەز ب لەزم، لێ کو تو نامەیێ بخوینى دێ زانى کا ئەو ژ با کێ هاتیە، وێ ئەو ئاخفتنا خوە گۆت و زوو ژبەر چاڤێن من وندا بوو... بگ١، بپ٣٦". ئەڤ نامەیا دووێ، تەمامکەرا ناما ئێکێ یا دەلالێ بوو. نڤیسەر هەردوو نامەیێن وێ دکەتە چیرۆک و بەلاڤ دکەت. ب ڤێ چەندێ ژى، هەردوو نامەیێن دەلالێ دبنە کەرەستەیێ سەرەکیێ نڤیسینا ڤێ رۆمانێ. ئوو کا چەوا نڤیسەر دگەل پەهلەوانێن خوە دژیت و پشکدارى یا حەز و لڤین و خەونێن وان دکەت (جارنا ژى مایێ خوە د رێرەوا ژیان و هەلوێستێن واندا دکەت)، پەیوەندییەکا ئەڤینى یا گریمانکى دناڤبەرا نڤیسەرێ د رۆمانێدا (رێبەر) و پەهلەوانا چیرۆکا ویدا دروست دبیت. ئانکو پەهلەوانێ نڤیسەرێ سەرەکى، نڤیسەرە و شێوازێ چیرۆکا دناڤ چیرۆکێدا بکارئینایە.

چیرۆکا دناڤ چیرۆکێدا (یان رۆمانا دناڤ رۆمانێدا)، شێوازەکێ کەڤنە و ل دەستپێکێ دناڤ شانۆنامەیاندا هاتییە ئەنجامدان، گەلەک چیرۆکنڤیسان ژى هەمان کریار ئەنجامدایە، کو حیکایەتەکا فولکلۆرى یان چیڤانۆکەکا گەلێرى دناڤ چیرۆکەکا نڤیسایدا بکار دئینن. لێ ئەوا د ڤێ رۆمانێدا هاتییە کرن چیرۆکەکا نڤیسییە دناڤ چیرۆکەکا دى یا نڤیسیدا (ب رێکا نامەیان). وێژەیێ نامەیان ژى، شێوازەکێ دى یێ نڤیسینێیە، گەلەک رەخنەڤانان خوە لێ کرییە خودان و وەکو ژانرەکێ وێژەیى دایە نیاسین. ئەڤا د ڤێ رۆمانێدا هاتییە کرن، نە وێژەیێ نامەیانە و نە بکارئینانا حیکایەتەکا گەلێرییە دناڤ رۆمانێدا، کو ب مەرەمەکا جڤاکى و پەیامەکا ئاراستەکرى یا بارکرى بیت. لێ تێکهەلەیەکێ نوویە ژ هەردوو رەگەزان کو رۆمانەکا فرە رەهەند و فرە پەیام پێ بئافرینیت. ئوو ژ ئەگەرێ ڤێ فرە رەهەندیێ، نڤیسەر نەچاربوویە کو رێبازێن رومانسیێ و کەتوارى یا جڤاکى (ب هەموو چقێن خوەڤە) بکار بینیت. وەسا دیارە کو ئەڤ شێوازێ بکارئینانا نامەیان (وەکو کەرەستەیەکێ سەرەکى) ژبۆ راچاندنا بۆیەرێن رۆمانێ، ل دلێ نڤیسەرى هاتییە و پێ هاتییە پاڵدان کو چیرۆکا ئەڤینێ ژى ب هەمان شێوازێ چیرۆکا دەلالێ ژبۆ سنسلەیا پێڤاژۆیا رۆمانا خوە بکار بینیت. دەمێ دەلال رێبەرى دبەتە مالا کارینێ و وێ کچا نازک و بەهرەمەند د بنداڤا خانیڤە دبینیت، حەز دکەت گوهدارى یا داخوازى یێن وێ بکەت ژبۆ هاریکاریکرنێ. لێ ئەڤین نامەیەکێ ددەتە ڤێ کو هەموو چیرۆکا خوە تێدا نڤیسییە: "ل وى وەختێ من خوەستى بدم پەى خانما کارین ئەو گەهشت من و زەرفەکێ دەڤگرتى خست دناڤ دەستێ من دە و گۆت: ئەڤ بۆ تەیە، لێ ژ کەرەما خوە وێ نۆکە نەخوینە. پاشى وێ ل مالا خوە بخوینە... بگ٢، بپ٥٤". ب ڤێ چەندێ ژى، هەردوو چیرۆکێن دناڤ چیرۆکا سەرەکى یا رۆمانێدا ب رێکا نامەیان هاتینە ئافراندن. هەر دوو چیرۆکێن سەرهاتى یێن پەهلەوانێن لاوەکى، ب دوو چیرۆکێن پاڵپشت ژبۆ چیرۆکا سەرەکى دهێنە هژمارتن و سنسلا بۆیەران بەر ب ئارمانجا دوماهیێڤە دبەن، کو ئەڤینى یا رێبەرى و دەلالێیە.

خالەکا دى یا هەڤبەند ب چیرۆکا دناڤ چیرۆکێدا، نڤیسەرى بابەتێ رۆمانا خوە وەکو ژیانا راستەقینە هەژمارتییە و پەهلەوانێ نڤیسەر دناڤ رۆمانێدا، قالا هندەک چیرۆکێن دى یێن ب رێکا نامەیان دکەت. ناڤێ کاراکتەرێن وان چیرۆکێن دناڤ رۆمانێدا دگوهۆریت و ب هندەک ناڤێن دى ددەتە نیاسین، مینا ناڤێ سەلمایێ دکەتە دەلال، سەداتى دکەتە مەمۆ، عەبدى دکەتە شاهین و صاریایێ دکەتە ئەڤین. ئانکو دڤێت بێژتە مە کو رۆمان ژیانەکا راستەقینەیا کەتوارییە و ئەو چیرۆکێن دناڤدا هاتین، بەرهەمێ نڤیسەرەکینە. ئوو وەکو هەموو نڤیسەرێن نڤیسینا چیرۆکێن راستەقینە و سەرپێهاتییان، ناڤێن کوردى ددانیتە سەر کاراکتەرێن چیرۆکێن ڤەگێرایى. ئەڤە ژى ئاوڕدانەکا شارەزاییانەیا نڤیسەرییە کو رۆمانا خوە بکەتە خۆدیکا ژیانێ.

ئەڤیندارى کلیلا هەموو دەرگەهانە

ئەڤ رۆمانە، سەرەدەریێ دگەل دوو چیرۆکێن ئەڤینى یا پاقژ و بێگەرد دکەت، ئەم دکارین بێژینێ ئەڤینا ژ هەست و دلى؛ چیرۆکا دەلالێ و مەمۆى ل دەمێ سەرەدانا جانێ نۆحى و هەر سێ ئەولیایان، ئەو چیرۆکە ب دیتن و ئاوران و لێدانێن دلى پەیدا بوو (بێى کو کەسەک ژ وان هەردوو عاشقان هزرێ د ئەنجام و چارەنڤیسێ وێ ئەڤینیێدا بکەت)، هەروەکو کورد دبێژن ل دیتنا ئێکێ بوونە عاشقێن هەڤدوو. ئەڤ ئەڤینە ب ئەڤینا گیانى، یان دلى دهێتە ب ناڤکرن، چونکو چ رۆڵێ مەژى و پلانێن هزرکرنێ تێدا نینە. هەرچەندە چوونا سەر چیایێ جوودى و سەرەدانا جانێ نۆحى بەهانەیەکا پەسەندکرییە کو کور و کچ هەڤدوو ببینن و دگەل هەڤ بئاخڤن: "خوە پڕانیا کەچ و کوران نە ژبۆ سەرەدانا جانێ نۆحى و هەرسێ ئەولیایان، لێ ژبۆ کێفا دل و لاشێن خوە دهاتن وێ دەرێ... بگ١، بپ١٤". لێ دیتنا کور و کچان ب شێوەیەکێ دەستنیشانکرى، نە یا پلانرێژکرییە. ل گورەى عورف و عەدەتێن ئایینێ ئیسلامێ و کوردەواریێ، نەدبوو کچ و کور ب هەڤرا باخڤن یان ژ دەرڤەى مالێ هەڤدوو ببینن. لێ سەرەراى قەدەغەکرنێ و جارنا گەفێن کوشتنێ، پرۆسەیا ئەڤینى و ئەڤینداریێ دناڤبەرا مرۆڤاندا هەر یا بەردەوامە: "ئەم وها هاتبوون پەروەردە کرن کو ئەو چەندە کار و تشتەکى قەدەخەیە، گونەهە.. لێ پڕانیێ گوهداریا وان شیرەتان نەدکر و ب دزیکى ڤە، ب ڤەشارکى ئەو دکر... بگ١، بپ١٧". ئەڤینى هێز و هەستکرنا ب خوەشیێ و کاملانیێ ددەتە مرۆڤى. د پڕانى یا کەلتۆر و جڤاکاندا، هندەک چالاکى یێن جڤاکى هەنە کو کور و کچ ب هەڤرا تێدا پشکدار دبن، دبیت مەرەم جەژنەکا ئایینى یان نەتەوەیى یان عورفەکێ جڤاکى بیت، لێ مەرەما سەرەکى ڤێکگەهاندنا خەلکییە کو ب شێوەیەکێ مرۆڤانى و ئەڤیندارى و خۆشى سەرەدەریێ دگەل هەڤ بکەن. ئەڤ میهرەگانا سەرەدانا جانێ نۆحى، عورفەکێ جڤاکیێ جھ و سەردەمێ بۆیەرێن رۆمانێیە ژبۆ سەیرانێ و هەڤدیتنا کەسێن هەمان جڤاک هاتییە دانان. ئەڤ چالاکى یا ئایینێ گەلێرى (کو ئاییردەکێ جڤاکیێ بارکرییە ب تێگەهەکێ ئایینى)، بیرا خواندەڤانان ل ئاهەنگا نەورۆزێ دئینیت کو جەژنەکا نەتەوەیى یا مللەتێ کوردە و مینا نەریتەکێ سالانە هەموو خێزانێن جڤاکێ کوردى بەر ب سروشتیڤە دچن ژبۆ سەیران و شاهى و هەڤدیتنێ. ئانکو زەمینەخۆشکرنەکە ژبۆ ڤێکگەهاندنا کور و کچان، زین و مەم ژى ل رۆژا نەورۆزێ هەڤ دبینن و دەملدەست ل هەڤ عاشق دبن. ئەڤ عەشقا گیانى یا ئەفسانەیى و بێگەرد، مە ب چیرۆکێن عەشقێ ل قەلەم دا کو ئەڤیندارى یا دلى ب تنێیە (کو ئەلەمێنتێ دلینیێ زالە ل سەر هزرکرنێ). دبیت وەکو وێ ئەڤینیێ بیت یا عەرەب دبێژنێ (الحب العذري).

ئەڤ جۆرێ ئەڤینى یا مشت دلینى، ب دیتنا ئێکێ دەست پێ دکەت. نەدوورە ژى، ب بهیستنێ دەست پێ بکەت کو داستانێن گەلێرى یێن ئەڤینداریێ مشتى ڤى جۆرێ بهیستنێنە. ئەڤە ژى بەرێ مە ددەتە چیرۆکا دووێ یا ڤى جۆرێ ئەڤینیێ، کو ئەڤینى یا رێبەرییە دگەل دەلالێ. رێبەرى دەلال نەدیت بوو، لێ ژ نامەیێن وێ ئەو ناسکر بوو، ل دەستپێکێ وەکو هەڤسۆزى و پاشى بەرەبەرە ئەو هەڤسۆزى دبیتە ئەڤیندارى. یەک جار و بۆ ماوەیەکێ گەلەک کورت، مینا سیتافکەکێ کەفتبوو بەر چاڤان و زوو وندا ببوو (لێ من ئەو د سەرێ خوە دە ب ژنەکا بەژنکورت، دێمئەسمەر، پرچدرێژ و پرچڕەش و چاڤڕەش وێنە کر بوو... لێ کو من هزرا هندێ دکر کو ئەز دێ ب راستى دەلالێ ژ نێزیک ڤە بینم، قوتەقوتا دلێ من زێدە دبوو و هەستەکا خەریب ب سەر من دە زال دبوو... بگ١، بپ١٠٧-١٠٨). گەلەک حالەت هەنە مرۆڤى تۆشى دلقوتکێ دکەن؛ ترس، تاگەرم، ئالۆزى و هەیەجان، ئەڤیندارى... لێ د ڤى حالەتیدا دلقوتکا پەهلەوانى ژ ئەگەرێ ئەڤینداریێیە، نەمازە کو ب هەستەکا غەریب یا بارکرییە. پەهلەوان ب بهیستنا چیرۆکا دەلالێ تۆشى دەردێ ئەڤینداریێ دبیت. ئاخفتنەکا عەرەبى هەیە دبێژیت: "مشە جاران گوھ بەرى چاڤى ئەڤیندار دبیت". ئوو ئەگەر ئەم ل کەلتۆرێ کوردەواریێ ڤەگەرین، پڕانى یا چیرۆکێن عەشق و ئەڤینیێ ب بهیستنێ دەست پێکرینە (بەرى چاڤى). لێ دەمێ رۆڵێ چاڤى دهێتە دناڤدا ئەو ئەڤینییە ئێکلا دبیت و موکمتر لێ دهێت. دەمێ رێبەر بۆ جارا ئێکێ دەلالێ (سەلمایێ) ل گرتیگەهێ دبینیت، بێى حەمدى خوە هەستێن وى ئاشکەرا دبن: "وێ دەستێ خوە درێژ کر دەستێ من و بۆ چەند سانییەیان من دەستێ وێ گرت و بەرنەدا، ئەز مام ب چاڤێن وێ یێن مەستکەر ڤە گرێدایى و لەمزێن دلێ من پتر لێهاتن. روویێن وێ ژ شەرمان دە سۆر بوون و چاڤێن من وەرگەرهان سەر یەشارى یێ کو ب حێبەتیبوون ڤە بەرێ خوە ددا مە و گۆت: ما هوون ل سوێدێ نە؟ نێ ل ڤێ دەرێ وەها نابە و نەخاسمە ئەم دگرتیگەهێ دە نە... بپ١٢٧، ئەز نزانم چما، لێ من ژ نشکان ڤە هەست ب لەمزێن دلێ خوە کر زێدە دبن و دەلال د هزرا من دە بوو هەمى تشت... بگ١، بپ١٣٠".

دەمێ مرۆڤ حەز ژ کەسەکى دکەت، هەموو سوحبەت و رەفتار و هزرێن وێ ل دەف مرۆڤى جوان دبن، ئەگەر ساخلەتەکێ نەخواستى ژى هەبیت، ل بەر چاڤێن ئەڤیندارى بەرزە دبیت. دەمێ بۆ جارا ئێکێ دەلال تەلەفۆنا رێبەرى دکەت، پشتى ڤەگەرا وان بۆ سوێدێ، نڤیسەر ب ڤى ئاوایى هەست و دیتنێن پەهلەوانى ل سەر دەلالێ وەسف دکەت:"چ زمانەکێ رەهوان، پڕى بەدەوى، خوەش و نازک و تژى ئاماژەیێن کوور و دوور، پڕ ژ دەلالەتێن فەلسەفى ژ ئالیێ دن یێ تەلەفۆنێ دهاتن... بگ٢، بپ٢٩". د هەمان دەمدا، کەسێ عاشق گرنگیێ ب گۆتن و رەفتار و روخسارا خوە ژى ددەت، کو هەردەم د چاڤێن بەردلکا خوەدا یێ کەشخە و جوان بیت. سەرەراى هزرکرنا بەردەواما پەهلەوانى د پێکئینانا خێزانەکێدا، یان د ئەنجامدانا کریارەکا سێکسى یا حەلالدا، چ جاران تۆشى ئەڤیندارییەکا راستەقینە نەبوو بوو کو گرنگیێ ب روخسارێ خوە بدەت: "من بەرى ناسکرنا دەلالێ قەت هزرا خوە د کەشخەتیێ دە نەکر بوو... بگ٢، بپ٣٣". هەردەم داکۆکى ل سەر جوانکرنا ناخێ خوە دکر، ل شوینا جوانکرنا روخسارى. لێ دەمێ تیرێن ئەڤینیێ د دلێ وى دچکلن، هزرێ دبابەتێ جلکێن شیک و رائێکدا دکەت. ئەڤ هەردوو هەلویستێن دەرڤەیى و نافخۆیى (ئانکو دیتنێن ل سەر خوە و دلبەرێ)، وێ ئاماژەیێ ددەت کو یێ کەفتییە دناڤ ئەڤینییەکا راستەقینەدا. مشە جاران ژى، مرۆڤ وە هزر دکەت کو ئەڤ ئەڤینى یا دژوار قەدەرەکە و ل سەر ئەنیا مرۆڤى نڤیساییە (ئوو چونکو پڕانى یا کوردان قەدەرینە و پتر ب میتافیزیکیێڤە گرێداینە)، لەوما باوەر ژ قەدەرێ دکەن و پتر ب وێ ئەڤینى یا هەلبژاردەییڤە دهێنە گرێدان. ئانکو ئەوا دلێ من حەزکرى، حەزا خودێ ژى دگەلدایە: "من هزرا خوە کر ئەگەر چ هێزەکا یەزدانى ل پشت نەبا، چما ئەو پەیوەندیا مە ب کارتۆنا بابێ گولێ و ب دیتنا دەلالێ ل وێ مەشێ ب داوى نەدبوو... بگ٢، بپ٣٠".

هەژى گۆتنە کو چیرۆکێن دى یێن پێکئینانا هەڤژینیێ (سەرەراى هەبوونا رەزامەندى و هەڤ قەبوولکرنێ و هندەک ئەڤینیێ!)، لێ ژ چیرۆکێن عەشقێ ناهێنە هەژمارتن. بەلکو ب چیرۆکێن شەریکاتیێ و ئولفەتێ و رێزگرتنێ و پەسەندى یا جڤاکى و ئایینى دهێنە هەژمارتن. ئەڤ جۆرە چیرۆکە ژى، ب چوار شێوازان دهێنە دیتن؛

١. ئەڤیندارى یا بەرژەوەندخواز: کو مرۆڤ دخوەیى یا خوەدا هزر دکەت و پلانەکێ بۆ ددانیت ژبۆ ب دەستڤەئینانا ئارمانجەکێ یان تێرکرنا غەریزەیەکا جەستەیى یان دەروونى، هندەک جاران ژى دبیت ژبۆ ڤەحەواندنێ یان ڤەشارتنا هندەک رەفتارێن نەقەبوولکرى بیت. چیرۆکا شاهینى و دەلالێ باشترین نموونەیا ژ ڤى جۆرییە کو پێدڤى یا هەردوو لایان ب پێکئینانا خێزانەکێ یان حەلالکرنا پێکڤەژیانەکا سێکسى و جڤاکى، ئەو بەر ب پێکڤەژیانێڤە پاڵدان: "ئەڤ کەسێ ڤێ جارێ، نە ب چاڤزلکانێ بۆ هەڤالێ من، لێ من ئەو پشتى نێزیکى پێنج مەهێن ب هەڤدو رە دانوستاندنێ بانگ کرە جەم خوە مال. ئەو پڕانیا رۆژان پشتى کارى دهات مالا من، لێ ب شەڤ نەدما. وى دگۆت کو ئەو حەز ژ زارۆکان ناکە، لێ دێ هەول بدە خوە دگەل زارۆکان بگونجینە... بگ١، بپ٣٨". د ڤى حالەتیدا دبیت ئەڤینى دگەل هەبیت و دبیت ژى تنێ رێزگرتن و شریکاتى یا خێزانێ بیت. هندەک جاران، ئەو پێکڤە ژیانە بەر ب ئەڤینى و ئولفەتێڤە دچیت. ئوو ئەڤەیە ئەوا کورد دبێژنێ ئەڤینى پشتى هەڤژینیێ دهێت (کو پتر ئەڤینى و ئولفەت و رێزگرتنە ژ عاشقبوونێ). لێ چیرۆکا دەلالێ و شاهینى وەسا دەرناکەڤیت! چونکو بەرژەوەندییەکا دنیایى ل پشت هەیە.

٢. ئەڤینى یا پەسەندکرى: کو هەبوونا ئەڤینییەکا مشت دلینییە، لێ ژبۆ پێکئینانا خێزانێ مەژ دهێتە دناڤ هەستێن فیرهاییدا و هەست دکەڤنە دبن کونترۆلا هندەک هزرێن لۆژیکى و زانستى و جڤاکیدا. سەرەراى ئەڤینى یا دەلالێ ل هەمبەرى رێبەرى، دەمێ رێبەر داخوازا هەڤژینیێ ژێ دکەت، ئەو ب هزرکرنەکا لۆژیکى بەرسڤا وى ددەت: "ئەز ناخوازم لەزێ بکم و من دڤێ بەرى هەر تشتى ئەز و تو باشتر یەکدوو ناس بکن و تو و کەچێن من ژى باش هەڤدوو ناس بکن. تو دزانى، من نە بەس هەڤال و مێرەک دڤێ، من هەروەها باب و دۆستەک بۆ کەچێن خوە دڤێ... بگ٢، بپ١١١". ئەڤ هەلوێستێ نەپێشبینکرى، دەرئەنجامێ سەربۆرێیە کو نڤیسەرى دڤێت تیۆرا فێربوونێ پێ بپەژرینیت. ل گورەى تیۆرا فێربوونێ؛ کەسەک ژ دایک نابیت یێ ژیرمەند یان ساویلکە، لێ مرۆڤ ب سەربۆران فێرى ژیانێ دبیت، هەر کەسێ سەربۆرێن وى پتر بن ژیرمەندتر و هشیارترە. هەڵویستێ دەلالێ ژ هەردوو لایەنێن جڤاکى و دەروونیڤە، رەفتارەکا قەبوولکرى و هزرکرنەکا کەتوارکییە.

٣. هەڤژینى یا نافخوەیى: ئەو پرۆسەیێن ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندییەکا مەزنتر ژ بەرژەوەندییەکا کەسۆکى یا بەرتەنگ دبنە سەدەمێ پێکئینانا هەڤژینیێ، مینا مارکرنا بویژنا براى، یان هەڤژینى یا دوتمام و پسمامان، یان پێکگوهورکانێ، یان ژى ژبۆ کریارێن پێکهاتنێ و نێزیککرنا دوو لایەنێن هەڤدژ یان هەڤڕک...هتد. هەرچەندە ئەڤ جۆرێ هەڤژینیێ ب تەعدارى یا ل سەر مافێ ژنێ دهێتە هژمارتن، لێ مەرەم ژێ پاراستنا بەرژەوەندییەکا بلندترە، وەکو بەرژەوەندى یا بنەمالێ یان عەشیرەتێ. دەمێ کەسەک ژنبرا خوە مارە دکەت، ژبۆ ب خودانکرنا زارۆکێن وێیە (ئەگەر ژبۆ پاراستنا میراتى نەبیت!). دوتمام و پسمام ژى ژبەر هەمان سەدەمێ ئێکگرتنا میراتى و بهێزکرنا هەیبەتا خێزانێیە. ئەڤ بابەتە هەژى ل سەر راوەستانەکا تایبەت و درێژە، چونکو هەم پشکەکە ژ کەلتۆرێ کوردەواریێ و هەم تەعدارییەکە ل سەر ماف و ئازادى یا ژنێ دهێتە کرن. د ڤان هەموو جۆرێن هەڤژینیێدا، دبیت ئەڤیندارى دگەل هەبیت و دبیت نەبیت، لەوا مە گۆتێ هەڤژینى (نە ئەڤینى!).

٤. هەڤژینى یا نەگونجایى: کو کەسەکێ دەولەمەند دێ کچەکا سنێلە یان ژ خوە بچووکتر مارە کەت. هەرچەندە ئەڤ پرۆسەیە ژى مینا پاراستنا بەرژەوەندى یا بنەمالێ و بەدەلا خوینێ یان پێکگوهۆرکانێیە، لێ دڤى حالەتیدا بێهنا کەیسبازى و فێلبازیێ ژێ دهێت. زەلام کەیسا خوە ل بنەمالەکا هەژار دبینیت و نەچار دکەت کو کچەکا تەمەت زارۆکەکا وى بدەنێ. دبیت کچ ژى حەز بکەت ب هەر رێکەکا هەبیت ژ دەردەسەرى و هەژارى یا مالێ رزگار ببیت. ئەڤ حالەتە دناڤ کەمپێن ئاوارەیاندا د مشەنە، هەم کچ حەز دکەن زوو رزگار ببن، هەم دایباب ژى حەز دکەن کو زوو کچا وان بچیتە سەر ئاڤ و رزقێ خوە. د هەردوو حالەتاندا، بابەت دێ ل سەر حسێبا هەست و خۆشى یا کچێ بیت. دەمێ رێبەر دگەهتە کامپێ، هەر کەسەک ژ لایێ خوەڤە حەز دکەت ژنەکێ بۆ پەیدا بکەت: "ئەگەر تو بخوازى ئەز دکارم ژ تە رە یەکێ پەیدا بکم... تو بەرێ خوە نەدە رەوشا مە و نەبێژە شەرمە کو ئەز پرسەکا وەها ل ڤێ دەرێ بکم. د ڤان کامپێن رەزالەت و پەریشانیێ دە.. هەر رۆژ ژنئانین و مێرکرن و داوەتکرنە... بگ١، بپ٥٥". ل گورەى تێگەهێ زەلامێن کورد، فەرە ژن ژ زەلامى بچووکتر بیت، چونکو ژن پشتى زارۆبوونێ زووتر پیر دبن (هەرچەندە چ بەڵگە یێن زانستى بۆ نینن، لێ کورد وەسا هزر دکەن). هەروەسا داکو بیاڤێ زارۆبوونێ هەر هەبیت و پترترین هژمارا زارۆکان بۆ بینن (ئەڤە ژى بابەتەکێ دى یێ هەژى ل سەر راوەستانێیە). لێ دەمێ جوداهى یا تەمەنى زۆرتر بیت ژ راددەیێ بەرهۆز، هینگى بابەت دکەڤیتە دچوارچۆڤەکێ دەروونیدا؛ دبیت قەرەبووکرنا گرێیەکا دەروونى یا کەڤن بیت، مینا تێرکرنا غەریزە و حەزێن خوە یێن ب جھ نەهاتى ددەمێ گەنجاتیێدا. یان هەوڵدانەکە کو ب مارەکرنا گەنجەکێ، هەست ب گەنجینى یا خوە یا بەردەوام بکەت. دبیت ژى زەلامى نەشازییەکا دەروونى هەبیت مینا نەساخى یا پیدۆفیلیێ، کو حەزەکا خۆنەویستى ل هەمبەرى زارۆکان هەیە. نڤیسەر دوو چیرۆکێن سەرنەکەفتى یێن ژ ڤى تەرزى دکەتە نموونە؛ چیرۆکا نەسرینا کچخالا پەهلەوانى کو ب نەچارى شوو ب ماموستایەکێ ژ خوە مەزنتر کر بوو: "ئەگەر ئەو کاریبوویا دێ وێ خوە بدایا بەردان. لێ ل وەلاتێ وێ ئەو چەند هەم ژ ئالیێ قانوونى و هەم ژ ئالیێ جڤاکى ڤە پڕ زەحمەت بوو...بگ١، بپ١٠٢". دبیت ژبەر وێ چەندێ بیت، کو خەلک ب چاڤەکێ کێم ل ژنا بەردایى دنێریت و رەوشا وێ یا ئابۆرى ژى ب تەمامى ناگەهتێ. دەمێ مێرێ وێ مرى هێژ ژیێ وێ (٣٢) ساڵ بوون و شەش زارۆک هەبوون. هەرچەندە وێ حەز ژ هەڤژییەکێ خوە دکر، لێ ژبەر زارۆکێن خوە نەشیا شوو پێ بکەت و بوونە دوو هەڤال: "پشتى گەلەک هەولێن سەرمەدى، دەرگەهێ هندێ کو ئەو ببە ژنا وى ل بەر گرت و ژێ خوەست کو ئەو بمینن هەڤال و گۆتێ کو ئەو ناخوازە ژ پێخەمەتى خوەشیا خوە ژیانێ ل زارۆکێن خوە ترش و تال بکە... بگ١، بپ١٠٣". نموونەیا دووێ ژى چیرۆکا کاروانێ مەلا ئەحمەدى بوو کو کچەکا بیست سالان ژ خوە گەنجتر ژ کامپەکا ئیرانێ ئانى بوو.

ئەڤ چیرۆکێن لاوەکى یێن ئاماژە پێ هاتییە دان، چیرۆکێن پاڵپشتن ژبۆ پەژراندنا هزر و پەیامێن پەهلەوانى ل سەر هەڤژینییەکا نموونەیى کو هەم دل و دلینى (عەشق) دگەلدا بیت، ئوو هەم هزر و لۆژیک تێدا هەبیت، چونکو پرۆسەیا هەڤژینیێ نە تنێ ئەنجامدانا کریارا سێکسییە ب حەلالى، بەلکو پێکئینانا خێزانەکێیە و بەرهەڤکرنا رڤێشتەکێ نوویە ژبۆ پاشەرۆژێ. لەوا سەرەراى عەشق و دلینى یا وى یا فیرهایى ل هەمبەرى دەلالێ، دەمێ ڤیایى بکەتە پرۆژێ ئێکئینانا خێزانەکێ، ب کوورى هزرا خوە د بابەتیدا دکەت: "هزرا خوە دکر کا دێ چەوا کچێن وێ وى قەبوولکەن و ئەڤا نەشیاى ل سەر دوو مێران روونێت، دگەل من دێ چاوا بت... بگ٢، بپ١٠-١١". ل لایێ دى ژى، دەلال ب کوورى هزرا خوە د رەوشا ڤێ ئەڤینیێدا دکەت: "تو دزانى، من نە بەس هەڤال و مێرەک دڤێ، من هەروەها باب و دۆستەک بۆ کەچێن خوە دڤێ... بگ٢، بپ١١١". ئانکو هەردوو لایەنێن عاشق، هەست و دلینى و ئەڤینا خوە دئێخنە دناڤ تێگەهێن جڤاکى و هزرێن بەرهۆزێن پەسەندکریدا کو عەشق و ئەڤینى یا وان پێ بهێتە دۆماندن و ببیتە بەرهەمێ دل و مەژى هەردوویان. ئوو هەر ئەڤێ هزرا بەرهۆز و بارکرى ب هەستەکا مرۆڤایەتیێ، وە کر کو پەهلەوان خوە ژ ژنئینانا ل کەمپێ دوور بێخیت و ل دویف دل و مەژێ خوە بکەڤیت کو کەسەکا مینا دەلالێ ببیتە هەڤژینا وى. 

زولما ترکان نە کێمترە ژ یا بەعسییان

ژ بەدبەختى یا مللەتێ کورد (یان ژ نەزانین و جیێ جیوپولەتیکیێ نەتەوەیى)، ل سەر چوار وەلاتێن دەردۆر هاتییە دابەشکرن، کو هەر وەلاتەکى خوەسەرى یا خوە هەیە و کورد وەکو دووڤەلانک یان نەتەوەیا دووێ تێدا دژین. د ڤان هەر چوار پارچەیێن ژ ئەگەرێ رێککەفتنناما سایکس- پیکۆ چێبووین، ب درێژاهى یا سەد سالێن بۆرى، هەردەم د شۆرەش و سەرهەلدانێن سڤیل و چەکدارانە دانە ژبۆ ب دەستڤەئینانا ئازادى و خوەسەرى یا خوە. وەکو کارڤەدانا ڤان بزاڤان ژى، دەولدەتێن زاڵدەست مللەتى تەپەسەر دکەن و پێکۆلا ژناڤبرنا وى ددەن. د باشترین رەوشدا، هەولددەن کو کەسایەتى و کەلتۆرا نەتەوا کورد دناڤ کەلتۆر و نەتەوەیێن زاڵدەستدا ببهوژینن. رژێمێن داگیرکەر و ستەمکارێن ڤان هەر چوار وەلاتان، کەسانێن وەلاتپارێز و مەیلدارێن دۆزا کوردى ب خائین و ڤارێبوویى یێن دەولەتێ ل قەلەمددەن. ئەڤجا ژبۆ ترساندن و ڤەچغاندنا کوردێن سڤیل و خۆجهێن باژێر و گوندان، هەردەم ب ڤێ تومەتێ دهێنە تاوانبارکرن و دەستەسەرکرن و ئەشکەنجەدان. ئەڤ بابەتێ ترساندنا لەشى و پاشڤەبرنا دەروونى گەهشتە راددەیەکى، کو هەر کەسەکێ بڤێت کەیسبازیێ دگەل کەسەکێ کورد بکەت، یان بڤێت مال و مولکێ وى ژێ بستینیت، یان ژى ژ هەر بابەتەکێ دى یێ ژیانا رۆژانە لێڤەکەت، دێ تومەتا ڤارێبوونێ (وەلاتپارێزیێ- ب تێگەهێ کوردان) پاڵدەتێ. ئوو نە تنێ کەسێ تومەتبار دێ کەڤیتە بەر ئەشکەنجەدان و گرتنێ، لێ دبیت هەموو بنەماڵا وى بکەڤنە دناڤ دەردەسەرى و کۆژانێن ژیانێدا. کا چەوا کوردێن باشوور ب تومەتا هەڤکارێن پێشمەرگە و شۆرەشا کوردى دهاتنە تاوانبارکرن، کوردێن باکوور ژى، ب تومەتا هاریکاریکرنا گەریلایان دهاتنە تاوانبارکرن. ئوو هەرکەسەکێ ب وێ تومەتێ یان ئەندامبوونا د پارتییەکا نەدەستوورداییدا بهێتە تاوانبارکرن، ئێدى خۆشیێ ب ژیانا خوە و یا خێزانا خوە نا بینیت. مشە جاران کەسانێن بێلایەن و بێگونەھ هاتینە تومەتبارکرن و ئێخستینە دبن دەزگەهێن ئەشکەنجەدانا لەشى و دەروونیدا، هەتاکو دانپێدانێن ب دلێ خوە پێ ددەنە ئیمزا کرن.

کوردستانا باکوور کو ل ژێر دەستەلاتا ترکیایە، هەر ژ دامەزراندنا کۆمارا ترکیا و هەتا سەردەمێ نهۆ، مللەتێ کورد د خەبات و بەرخوەدانەکا بەردەوامدایە. جار ب شێوە یێن چەکدارى و جارنا ب خەباتا مەدەنى یا ناڤ باژێران. لێ چ جاران دەستەلاتا ترکیێ دانپێدان ب هەبوونا مللەتێ کورد نەدایە و زمانێ کوردى ب دەڤوکا ترکێن چیایى ددا نیاسین. حەز نەدکر کوردێن پارچێن دى ژى ب کوردى باخڤن: "کورد و کوردستان تونەنە، ئەو گۆتنێن جداخوازانن تو عیراقى یى و ب عەرەبى د پەیڤى، زمانەک ب ناڤێ زمانێ کوردى تونەیە... بگ١، بپ١٢٢". ب ڤێ چەندێ ژى، زمانێ کوردى ل هەموو دامودەزگەهێن فەرمى یێ رژێمێ هاتبوو قەدەغەکرن. خەلک ژى دگەل وەختى ل سەر راهاتبوو کو ب ترکى دانوستاندنان دگەل هەڤ بکەن: "هندى ئەو د موناقەشەیێ دە کوورتر دچوون و پێ گەرمتر دبوون پەیڤێن کوردى د ئاخفتنا وان دە کێمتر دبوون و داویێ سوحبەتا وان هەمى ب ترکى لێهات../ برا ئەز چ ژ ترکیێ فەهم ناکم، ما چما هوون ب کوردى نا پەیڤن؟!../ کو سوحبەت بچە سەر سیاسەتێ دڤێت ئەم ب ترکى باخڤن، چنکى بۆ پڕانیا مە هێسانترە بۆ کو ئەم دهەڤدو بگەهن.. ژیان هەمى ل ڤێ دەرێ ب ترکییە. ئەڤ ژى مە دترسینە و وەها دکە ئەم زارۆکێن خوە پال نادن کو هینى کوردیێ ببن و هەتا ئەگەر ئەم حەز بکن، ما ئەو دێ ل کى دەرێ هینى وێ ببن؟!... بگ١، بپ٧٧-٧٨". ب درێژاهییا سالێن بۆرى هەموو ناڤێن کوردى ب هندەک ناڤێن ترکى گوهارتن و نەدهێلان کەسەک ناڤەکێ کوردى بدانتە سەر زارۆکێ خوەیێ نووبوویى. ئاکاما ڤێ چەندێ باندۆرەکا مەزن کرە سەر خەلکێ سڤیل و تەنا، تەنانەت کەسێن کوردێن ژ دەرڤەى ترکیایێ ژى، د دوودل بوون کو ناڤێن کوردى ل سەر زارۆکێن خوە بدان، نەکو جارەکێ هەوجەى ڤەگەریانێ ببن: "ل سەر ناڤلێکرنا زارۆکان ژى بۆ شەڕەدەڤا مە. من دخوەست قیزا نووبوویى ناڤەکێ کوردى هەبە و هەروەسا ناڤێ قیزا دن ژى ژ ترکى بکم کوردى. ئەو ل دژى من دەرکەت و گۆت کو چ کوردینى د ناڤان دە نینە و ناڤێ ترکى ژ وان رە پێویستە بۆ هندێ ئەگەر هات و ئەو ڤەگەریان ڤە ترکیەیێ... بگ١، بپ٢١". ئوو هەر لوقەنتە یان بارەکا سترانێن کوردى تێدا هاتبان گۆتن، خودانێ وێ دهاتە گرتن و پاشڤە برن. دەمێ پەهلەوانێ رۆمانێ ل بارەکا دیاربەکرێ داخوازا سترانەکا کوردى دکەت، هەڤالێ وى دبێژتێ: "هەتا بەرى چەند سالان، کو مرۆڤى پەیڤەکا کوردى ل بازارى ب لێڤ کربا دڤیا با مرۆڤى جزا ل سەر دابا.. ئەڤجا تو دخوازى کو ل بار و مەیخانەیان ژى دەنگێ سترانێن کوردى بلند ببە... بگ١، بپ١١٨". لێ هەردەم گەنجێن خوینگەرم خوە ل هێلێن سوورێن حکومەتێ ددا و ل دژى بڕیارێن وێ رادوەستیان، ب کێمى ژبۆ هندێ بوو کو پەیامەکێ بدەنێ و ئاگەهدار بکەن کو ئەم هەینە و زمانێ مە جودایە (ما ئازادیەک بێ سەرگێژى و ئازار تێ ستاندن!.. هەر د وێ نابەینێ دە دەنگێ سترانا "ئەحمەدۆ" بلند بوو و یێن د بارێ دە هەمى گوهشین، پاشى بشکورین و گرنژین ل سەر لێڤان چێ بوون... بگ١، بپ١١٩).

ب ڤێ چەندێ، رەوشا کوردستانا باکوور د سەقایەکێ مشت ژ ترسێ و ئاژاوەییێ و ئالۆزیێدا د ژیا. هەردەمێ جەندرمە و ئەندامێن میتێ ڤیا با، دا ب سەر جهەکیدا گرن و خەلکێ وێ جهى بێى چ تومەتەکا دیارکرى تاوانبار دکرن. ئەگەر چ تومەت نەدیتبان، دا بێژنێ کو هوون هەڤکارى یا گەریلایان دکەن یان ل دژى حکومەتێ کار دکەن، یان ژى ب هێجەتا ئاخفتنا ب کوردى یان سترانەکا کوردى (کو قەدەغە بوون) دا هێنە گرتن و زیندانکرن. ژبلى گرتنێ و ترساندنێ و کەیسبازیێ، جارنا هندەک دکوشتن و گەریلا پێ گونەهبار دکرن. ب شێوەیەکێ گشتى ژیان د کوردستانا باکووردا نە یا ئێمن بوو: "نها مرۆڤ نزانە کا دێ کەنگى گولەیەک ژ کى دەرێ هێت و ب مرۆڤى بکەڤە. تەناهى نەمایە. میت و هێزێن دەولەتێ هەر رۆژ یەکى دکوژن و رۆژا دن دبێژن کو هنەکێن نەنیاس یان هێزێن تارى فلان کەس کوشتیە. کەس ناخوازە گوهداریا یێ دن بکە. کەس ل بەر یێ دن نادەینە و هەمى ل دژى یەکدو نە... بگ١، بپ٧١". سەرەراى ڤێ رەوشا نەئێمن و مشتى کۆژان، حکومەتا ترکیێ کۆمەکا کەسێن کورد دناڤ مللەتیدا چاند بوون و دەنگوباسێن خەلکى دگەهاندنە میتێ. هەروەسا زەمینەیەکا ب پیت ژبۆ کەیسبازان و بەرژەوەندخوازان هاتبوو رەخساندن. کارکەرێ وێ هۆتێلا رێبەر لێ، بێى هیچ پێشەکییەک دبێژتێ: "هوون ل ئەورۆپایا خوە، ب خوەشى و تەناهى دژین و ئەم ل ڤر شۆرەشێ بۆ ئاڤاکرنا کوردستانا مەزن دکن. ئەز دخوینم، کار دکم و شۆرەشێ ژى دکم. دڤێت هوون ئاریکاریا مە بکن. دڤێت هوون پەرەیان بدن مە دا ئەم دۆم بدن تەڤگەر و خەباتا خوە... بگ١، بپ٦٦-٦٧". لێ دەمێ ئەڤ سوحبەتە بۆ یەشارێ شوفێرێ تاکسیێ دهێتە ڤەگێران، بۆ رێبەرى خویا دبیت کو وى کارکەرى درەو لێ دکرن و هەموو ئاخفتنا وى نە وە بوو: "ئەڤ هۆتێل ب خودان و کارکەرێن خوە ڤە جەردە و دز و نەخوەشمرۆڤن. ئەڤ ئاژانێن دەولەتا ترکانن... بگ١، بپ٦٦". پڕانى سیستەمێن شمۆلى و ستەمکار، ڤێ سیاسەتا حەباندنێ و ترساندنێ (ترغیب و ترهیب) بکار دئینن ژبۆ بکارئێخستنا هندەک تاکێن لاواز و قەلس کو ل دژى نفش و مللەتێ خوە کار بکەن. هەتاکو ئەڤ کەسێن خوەفرۆش بەرژەوەندى یێن خوە یێن ماددى و مینەڤى دپارێزن، رژێم دوو مفایان ژێ دبینیت؛ هەم پێزانینێن ل سەر خەلکى و سوحبەتێن رۆژانە بۆ ڤەدگوهێزیت و هەم خەلکى دسەردا دبەن کو تۆشى ئاخفتنێ و کریارەکێ بکەن داکو پاشى بگرن و بکەنە چالاکى. ئەڤ جۆرێن مرۆڤان دناڤ هەموو جڤاک و شۆرەشاندا هەنە و هەردەم ئەو خەنجەرە ئەوا ژ پشتڤە دداوەشیێتە شۆرەشێ.

جۆرەکێ دى یێ خوەفرۆش و بەرژەوەندخوازان هەنە کو وەکو پەهلەوانێن شۆرەشێ دهێنە نیاسین، لێ ئەو ب خوە کەسانێن بەرژەوەندخواز و داردەستێن دژمنینە. ئەگەر ب تەمامى خوەفرۆش نەبیت ژى، باوەرییەکا موکم ب تەڤگەرا دۆزێ نینە، بەلکو هەولدانەکە ژبۆ چێکرنا ناڤەکێ پەسەند و قەبوولکرى. ئەڤجا نە ب تەمامى دکەفتە دناڤ شۆرەشێدا و نە ب تەمامى هەڤبەندى یێن خوە دگەل دژمنى قوت دکەت. ئەم دکارین ناڤێ "پەهلەوانێ تەییسۆک" بدانینە سەر ڤى جۆرێ مرۆڤان. چونکو ناڤدارى یا وى ژ دوورڤە دتەییسیت و بەرچاڤە، لێ دناڤ خوەییێ خوەدا، کەسانەکێ هەرفتى و دوودل و ئالۆزە. پەهلەوانێ تەییسۆک، ئەو کەسەیە یێ خەلک هزرا پەهلەوانەکى بۆ دکەت و دناڤ خوەییێ خوەدا، چ ساخلەتێن پەهلەوانیێ ل دەف نینن، مینا وان کەسێن دکتاتۆر و زۆردار کو ب بەردەوامى بەحسى دادپەروەرى و دیموکراسیێ دکەن، یان ئالاهەلگرێن دۆزا ئافرەتێ و دمالا خوەدا پاشکەفتیترین و توندڕەوترین کەس بن. ئەڤ ساخلەتە د هەموو بیاڤێن ژیانا کوردەواریێدا بەربەڵاڤە. نەدوورە ژ دووانیزما ئیسلامەتیێ هاتبیت، کو مرۆڤ تا سەر هەستى باوەردارێ ئیسلامێ و ئاخرەتێیە، لێ ژبۆ بچووکترین بەرژەوەندا خوەیا دنیایى، هەمى باوەرى و تەقوایا خوە ژبیر دکەت. کەسایەتى یا دووانیزمى، ئەوە کو مرۆڤ دوو هەلویستێن هەڤدژ وەرگریت و ل گورەى بەرژەوەندا لەحزەیا وەرگرتنا هەلویستى رەفتار بکەت: "جارنا من وەها فەهم دکر کو مێرێ من دناڤ خوە دە دوو کەسە گۆتن و هزرکرن و رەفتارا وى یا دناڤ مالێ دە نە وەکى وێ بوو یا دناڤ هەڤالێن وى یێن کورد دە... بگ١، بپ٢١، ... وى دخوەست ئەز ژى مینا وى ل مال ب ترکى ب وان رە باخڤم، بەلێ ل دەرڤەیى مالێ ژى کوردپەروەر و کوردستانچیێ مینا وى نەبوو... بگ١، بپ٢٢". لێ بابەتێ پەهلەوانێ تەیسۆک جودایە ژ کەسایەتى یا دووانیزمى، چونکو دحالەتێ ئێکێدا مرۆڤ ب ئاگەھ و زانیبوون، یان ژبۆ دسەردابرنا خەلکى و ب دەستڤە ئینانا هەژیتى یا جڤاکى و سەرنجراکێشانێ، دوو رەفتارێن هەڤدژ دکەت. مەرەما سەرەکى پێ پاراستنا بەرژەوەندییەکا تایبەتە، یان ب دەستڤەئینانا هەردوو ئالى یێن هەڤکێشا ژیانێ؛ پایەدارى یا جڤاکى و دەستەلاتدارى یا سیستەمى یە. لێ د حالەتێ دووانیزما کەسایەتیێدا، ب ئاوایەکێ نەهۆش و بێئاگەھ بەر ب پاراستنا هەمان بەرژەوەندى یا کەسۆکیڤە دچیت. ئەو دکەڤیتە دناڤبەرا دوو بژاردەیاندا؛ یەک بەرچاڤ و کەتوارییە (دەستەلات/ رژێم)، ئەوا دى یا گیرۆکرى و هەلگرتییە (پایەدارى/ جڤاک). ئەڤ جۆرێ کەسایەتیێ جودایە ژ حالەتێ شیزۆفرینیایێ کو نەساخییەکا دەروونییە و وەهم و هەلوەسە ژى دگەلدانە. مێرێ دەلالێ (مەمۆ- سەدات)، کەسەکێ ژ جۆرێ پەهلەوانێن تەیسۆک و دووانیزمى بوو. وى دخوەست دناڤ کورداندا کوردپەروەر و پەهلەوانەکێ دۆزا مللەتى بیت، لێ دناخێ خوەدا هەر داردەستێ سیستەما زالدەست بوو. وى بەرژەوەندا خوە دناڤ سیستەمێ هەییێ کەتواریدا دپاراست و حەز دکر مینا پەهلەوانەکێ خەباتکەر و شۆرەشگێر ژى بیت. میت و جەندرمە یێن ترکان هەردەم خوە نێزیکى ڤان جۆرە کەسێن دووانیزمى و پەهلەوانێن تەیسۆک دکر کو پەنجێن خوە دناڤ لەشێ مللەتى و بزاڤا رزگاریخوازیێدا ژى بچینن.

رژێما دەستەلاتدار ڤان جۆرە کەسان ب ژیرمەند و کەتواربینى ب ناڤ دکەت و کەسانێن خەباتکەر ژى ب خائین دبینیت. دەمێ هێزێن میتێ ب سەر هۆتێلا عەگیدى دا دگرن، ژ رێبەرى دخوازن کو ل وێ هۆتێلێ نەمینیت، چونکو جهێ خائینانە: "ئەز بەر ب ئۆدەیا خوە ڤە چووم و ژ ترسێ دلەرزیم، ژکەرب و قەهران دحەلیام. "خائین" ئەڤ پەیڤا کو داگیرکەرێن کوردستانێ ل هەمبەر رەنگەکێ کوردان پڕ ب کار دئینن، ئەڤ پەیڤ د سەرێ من دە تێ وەرگەراندن بۆ پەیڤا "وەلاتپارێز". ئو ژبەر هندێ من وەها هەست پێ کر کو ئەڤ هۆتێل ژى یا وەلاتپارێزەکێ کوردستانێ یە و عەگید کو خودانێ وێ یە، ئەو وەلاتپارێزە... بگ١، بپ٨٧". دەمێ میت هەست دکەت کو کەسەک د دلێ خوەدا ژى کوردپەروەرە (ئەگەر چ بەلگە ژى ل سەر نەبن)، هەردەم دێ ئێخنە دناڤ ئارێشەیاندا کو ماندى ببن و دەڤ ژ خەباتا خوە بەردەن، یان نەچار ببن هزرا خوە د پاراستنا ژیان و تەناهى یا خوەدا بکەن. مینا رژێما سەددامى (عیراق)، گەفان ل کەسوکارێن شۆرەشڤانان دکەن کو ب نەچارى (یان ژبۆ پاراستنا مالباتێ) خوە تەسلیمى رژێمێ بکەن و ببنە داردەستێن حەزا وان: "هندى عەگیدە، برایێ وى گەریلایە و ئەو ل ڤان نێزیکانە و ئەو دخوازن ب گرتنا عەگیدى و ئێشاندنا وى، برایێ وى نەچار بکن کو خوە بدە دەستێ حکوومەتێ. وان مەساژەکا وەها گهاندیە مالباتا وى... بگ١، بپ٨٩". هەلبەت هندەک کەس هەنە تەسلیم دبن و بەر ب پەهلەوانى یا تەیسۆکڤە دچن، لێ هندەکێن دى مجدتر لێ دهێن و دگەل گەفێن رژێمێ رادهێن. هەردەمێ مرۆڤ دگەل خەمەکێ یان گەفەکێ رابهێت، باندۆرا وێ گەفێ کێمتر لێ دهێت و رژدى یا مرۆڤى ل سەر دۆماندنا دۆزێ موکمتر لێ دهێت: "ئەو چ بوو شڤێدى قەومى، ئەز هیڤیدارم کو ئەو خەون بوو../ پسمام ئەڤە ژیانا مە یا رۆژانەیە ل ڤى وەلاتى، بسەر مە دە گرتن، لێدان، گرتن و کوشتن و بەرزەکرن و رەزیلکرن د ڤێ دەولەتێ دە بوویە یاسا و کارەکێ پڕ نۆرمال و ئەم ژى ل سەر راهاتنە... بگ١، بپ٨٨".

دەمێ حکومەتا عیراقێ کریارێن ئەنفالان ئەنجامداین (١٩٨٨)، کۆمەکا پێشمەرگە و خێزانێن بێگونەهێن سڤیل ئاوارەى ترکیا بوون و ل هندەک کەمپێن دیارکرى هاتنە جهوارکرن. کوردێن هەر چوار پارچەیان هەمان زمان و کەلتۆر و تێگەهێن جڤاکى و شێوازێ ژیانێ هەیە. ژ لایێ دەروونى و هزرى و ئەخلاقیڤە، نفشێ کوردان ئێکە و ئەگەر توخیب دناڤبەرا واندا هەبن ژى، بێى حەزا کوردان هاتینە دانان و فەرە رۆژەک بهێت، ئەو توخیب بهێنە لادان. دەمێ کوردێن پارچەیەکێ ئاوارەى پارچەیەکا دى دبن، پێدڤى ب چ بڕیارێن فەرمى نینە کو بهێنە قەبوولکرن یان رەتکرن، خەلکێ هەچکوهەیى (بەرى دەستەلاتداران) ب ئەرکێ ڤەحەواندن و هاریکاریێ و دابینکرنا پێدڤى یێن فەر رادبن: "خەلکێ ڤان باژاران و کوردێن ل دەرڤە تشتێ ژ دەستێ وان تێ تەخسیر ناکن... بگ١، بپ٥٣". لێ جەندرمێن ترکان هەم رێگریێ ل ڤان هەولدانێن هاریکاریێ دکەن و هەم چ هاریکارى یێن مرۆڤایەتى ژبۆ کەمپێن فەرمى پێشکێش ناکەن. مەرەما سەرەکى ئەوە کو کوردێن هەردوو پارچەیان تەڤلیهەڤ نەبن و تێکەلى یێن کوردینیێ دناڤبەرا واندا پەیدا نەبن. هەروەسا داکو ژ کۆژان و رەزیلى و دەردەسەرى یا خوە بێزار ببن و ڤەگەرنەڤە بن دەستەلاتا عیراقێ. ژبەر ڤێ چەندێ ژى، ئێخستنە دناڤ رەوشەکا پڕ ب زەحمەت و نەمرۆڤایەتیدا: "حکوومەتا ترکیەیێ تشتەکێ خوارنێ نادە مە، تشتێ کو ئەو دددە ب تەنێ تێرا دو رۆژان دکە،لێ رۆژێن دن ئەم تەڤ برچى و ل بەندا ئاریکاریەکێ دمینن... ئاڤا ڤەخوارنێ نەپاقژە و ئاڤا پیسیتیێ تەڤلى ئاڤا ڤەخوارنێ دبە... چ حەمام یان سەرشۆک ل کامپێ نینن.. گلێش و زبلێ ژ بەر خوارنێ دمینە ل ناڤ کامپێ دمینە و نایێ ئاڤێتن.. مشک ئەو قاس پڕن کو خوارنا مە ژ مە زێدەتر دخۆن.. بەرى ئەز بچم کامپێ ب چەندەکێ گەلەک ژ خوەجهێن وێ ب نانى هاتبوون ژەهرکرن و خویا بوو کو زلامێن سەددامى و رێڤەبەرێن کامپێ ب هەڤ رە ژەهر خستبوو دنانێ پەنابەران دە... بگ١، بپ٥٣-٥٤".

ئەڤ رەوشا نالەبار و مشتى کۆژان، ژبۆ هندێیە کو پەنابەر پتر ب ژیان و ئارێشەیێن خوەڤە مژوول ببن و هزرێ د دۆزا خوەدا نەکەن، پەیامەکە ژبۆ وەلاتپارێزێن باکوور، کو چارەنڤیسێ وان ژى دێ هەمان کەمپێن هەژار و بێ خزمەتگوزارى بیت (ل وەلاتەکێ دى)، دەرفەتەکە ژبۆ قەلسەمێر و کەیسبازێن باکوور (دەستەکێن رژێمێ) کو بازرگانیێ ب ڤی دەردەسەرى یا هەیى بکەن، بیاڤەکە ژبۆ رژێمێ کو داخوازا هاریکاریێ ژ رێکخراوێن مرۆڤدۆستێن بیانى و نەتەوێن ئێکگرتى بکەن و هەڤبەندى یێن خوە پێ خورتتر لێ بکەن. زێدەبارى ڤێ چەندێ ژى، ئاستەنگ بۆ کوردێن باکوور دروست دکرن کو هاریکارى یا کوردێن پەنابەر نەکەن. هەروەسا هەولێن ژێکجوداکرنێ و چاندنا دژمنکاریێ دناڤبەرا کوردێن باکوور و باشووردا دکرن. سەرەراى ڤێ چەندێ ژى، ب هەمان چاڤێ دژمنى و دڕندەییێ، سەرەدەریێ دگەل هەموو نفشێ کوردان دکر. لەوا پڕانى یا هزرمەند و رەوشەنبیرێن باکوور و باشوور وە هزر دکرن کو فەرە ل هەمبەرى ڤی دژاتیکرنا رەهایى یا هەموو نفشێ کوردان، کورد ژى هەڤ بگرن و دەڤ ژ شەڕێن براکوژیێ بەردەن و هەڤکارى یا هەڤ بکەن ژبۆ خوەراگرى و بەرخوەدانا ل دژى هۆڤاتى یا دژمنێ هەڤپشک و دێرین.

نڤیسەر د هەرسێ رۆمانێن ڤى سێتکیدا، هەردەم داکۆکیێ ل سەر مالوێرانى یا هەڤڕکى و شەڕێن نافخوەیى دکەت. ژبۆ ڤێ چەندێ ژى، جار ب هزرێن تیۆرى و جار ب دیالۆگێن دوو قولى و جار ژى ب ئینسێرتکرنا هندەک بۆیەر و روودانێن یەک ئارمانجى یا دۆزێ و دژمنێ هەڤپشک، قالا ڤى بابەتێ گرنگ و چارەنڤیسساز دکەت. د چیرۆکا (سەلیم و خدرى)دا کو یەک ژ باشوور و یەک ژ باکوور بوون، د یەک زیندانێدا بوون و ل بن زولمان هەمان زیندانڤانى بوون: "ئەو ژ ئالیەکێ سیاسى یێ باشوور بوو و ئەم گرێدایى ئالیەکێ دن یێ سیاسى یێ باکوور بوون کو هەردوو پڕ دژى هەڤدو بوون، سیاسەتمەدار و پارتێن مە پێک نەدکر، لێ مە و وى پێک دکر... ئەم یێن راست و چەپ ل کى دەرێ نە، ئەم گرتیێن یەک زیندانێ نە و زیندانڤان ژى ب عەینى چاڤێ کەرب و دژمناتیێ بەرێ خوە ددە مە هەمیان. هەما بلا ئەڤ بەس بە کو دلێن مە بکە یەک... بگ١، بپ١١٤". سەلیم ب تومەتەکا چێکرى هاتبوو گرتن، خدر ژى پێشمەرگەیەکێ پۆستەچى بوو دناڤبەرا سۆریێ و شۆرەشێدا، د دەمێ ڤەگەرێدا ڕێ بەرزە کر و ب شاشى کەفتبوو د دەستێ جەندرمەیاندا. سەلیم ب رێکا بەرتیلان هاتە بەردان و خدر ژى ب رێکا خاچا سوورا سوێدى (پشتى حوکمێ وى تەڤاڤبووى) هاتە رەوانەکرن بۆ سوێدێ و مافێ پەنابەریێ وەرگرت. لێ پێکڤە ژیانا هەردوو وەلاتپارێزێن هەڤدژى هەڤ، ئاسۆیەکێ بەرفرەهێ دیتنێ ل بەر ڤەکر کو بگەهنە وێ باوەرێ کو ئێدى ژبۆ بەرژەوەندێن بەرتەنگێن حزباتیێ نەبن هەڤڕک و دژمنێن هەڤ: "دڤێت ئەم دناڤ خوە دە، وەکى خوەجهێن کوردستانێ، شیددەت و دژواریێ ژبۆ ب دەستڤەئینانا دەستهلاتێ، ل دژى یەکدو ب کار نەئینن، کو دیالۆگ مەتۆدا چارەسەرکرنا پرۆبلەمێن مە یێن ناڤخۆیى بە... مرۆڤ نکارە کراسێ وەلاتپارێزیێ بکە بەر چ پارتەکا د شەڕێ براکوژیێ دە بە... بگ١، بپ١١٦". ئەڤ ب سەرهەلبوونا راستەوخۆ دناڤبەرا دوو لایەنگرێن دوو پارتێن هەڤدژ، ئاماژەیەکا هێمادارە کو پرسگرێکا سەرەکى دناڤبەرا سەرکێش و بەرژەوەندخوازێن حزباندایە، نە دناڤبەرا باوەردارێن دۆزێ و وەلاتپارێزاندایە. هەبوونا خدرى دناڤ زیندانێدا، مینا خدرێ زیندە بوو کو رێکا راست و دروست نیشا رێڤینگێن رێکا درێژا کوردینیێ ددا و ب رەفتارێن هەڤپشک و ب هەڤدەردى یا سەپاندى، هەردوو لا هینى رێکا دروست ببوون.

خالەکا دى یا بەرچاڤ دناڤ هێزێن میتێ و جەندرمەیاندا، ئەوە کو پڕانى یا وان بەرتیلخۆرن و پرسگرێکێن جوداخوازیێ و وەلاتپارێزیێ (ئیخانەتێ ب تێگەهێ وان!) بۆ کوردێن باکوور دروست دکەن ژبۆ نەچارکرنا وان کو پارەیان بدەنێ. هەردەمێ دەرفەتەکا بەرهۆز (معقول) ب دەست هێزێن میتێ دکەفت، دا کەنە بابەتێ جوداخوازیێ کو کەیسێ ل کەسێ گرتى بکەن (ب تایبەتى ئەگەر بزانن کو پارە هەنە)، لێ ئەگەر بزانن کو نەشێت پارەیان پەیدا بکەت، دێ تومەتا جوداخوازیێ یان هەڤکارى یا گەریلایان پێڤەنن و کەنە چالاکى بۆ خوە و دەستەکێن خوە یێن نەمرۆڤدۆست. دەمێ ژ نشکەکێڤە ب سەر هۆتێلا عەگیدیدا دگرن و لێکۆلینێ دگەل رێبەرى دکەن، کۆمەکا پارێن هاریکارى یا کەمپان ڤێ دبینن، یەکسەر ئیشارەتێن تومەتبارکرنەکێ ددەنێ کو وى پارەى ژێ چێکەن: "رەوشا تە نەباشە، وەسا خویایە تو پەرەیان ژ ئەورۆپایێ بۆ گەریلایان تینى و ب رێیا عەگیدى، وان دگەهینى دەستێن گەریلایان...بگ١، بپ٨٥". ئەڤ ئاخفتنە ب تنێ بەس بوو کو بۆ ماوەیێ چەندین هەیڤان بمینتە دزیندانێڤە و بەردان ژى نە یا مسۆگەرە. ئەو و پۆلیس هەردوو ڤێ چەندێ دزانن، لێ ئەفسەرێ میتێ ڤیا بینتە بیرا وى: "تە پاسپۆرتا سویدى هەیە، لێ ئەم دزانن کو تو ب وى پرچێ خوە یێ رەش ڤە نە سوێدى یى... دڤێت تو بزانى ئەگەر هات و تو کەتیە ناڤا حەبسێن مە و ئەگەر مە نەڤێت تە بەر بدن خودێ ژى بهێت تە ژێ خلاس ناکە، بەس ئەز نها دشێم ئاریکاریا تە بکم... ئەز ب خوە ئەڤسەرێ میتێ مە و دڤێت ئەز ئەفسەرێ پۆلیسان قاییل بکم کو چ کارێ تە ب ڤێ پرسێ ڤە نینە و بۆ کو ئەز وى قاییل بکم دڤێت ئەز پەرەیان بدمێ...بگ١، بپ٨٥-٨٦". هەروەسا دەمێ یەشار و رێبەر ب سەرخۆشى ڤەدگەرنەڤە مال، دکەڤنە د بویسەیەکا هێزێن میتێدا و دهێنە گرتن. دەمێ ئەفسەرێ میتێ رێبەر نیاسى کو جارا پێشیێ ژى ب هەمان بەهانە هاتبوو گرتن و ب بەرتیل بەردا بوون، دیسا هەمان تومەتێ پاڵددەتە وى و هەڤالێ وى (نە گرنگە کو پەیوەندیا وە ب جداخوازان هەبە، لێ یا گرنگ ئەوە ئەم دبێژن کو هوون جداخوازن و مە هوون گرتنە و راستى دێ ئەو بە یا ئەم دبێژن... بگ١، بپ١٢٥). ب ڤان رێکێن نەیاسایى و نەئەخلاقى، خەلکى دترسینن و پاشى بەرتیلان ژێ وەردگرن. هەرچەندە دبیت کەسەک بێژیت ما بۆچى بەرتیلان ددەن؟ ئەگەر بەرتیلدەر بەرتیلان نەدەت، بەرتیلخۆر ژى نەشێت وێ داخوازێ ژێ بکەت؟! لێ کەسێن د ڤان رەوشاندا چ رێکێن دى نینن ژبلى بەرتیلدانێ، ژیان و بەرتیلدان دبنە دوو جەمسەرێن تەرازوویەکا ل بەر ئالیسەنگبوونێ. رێبەر د هەولدانەکا بێ بەرهەمدا دبێژتە ئەفسەرى:"ئەز هەڤوەلاتیێ سوێدێ مە و ئەز داخوازا پەیوەندیێ ب سەفارەتا سوێدێ دکم../ قالا هندێ نەکە، وەکى مە ل هوتێلێ کرى، لێ ڤێ جارێ دەهقاتى هندێ../ لێ نە من تشتەکێ خەراب کریە و نە ژى من ئەو پەرە هەنە../ هەڤالێ تە ئەو پەرە هەنە، ئەز نوکە وە هەردویان دبم جەم هەڤ.. پشتى چەندەکێ ئەو ئەفسەر هات و ب ئینگلیزى پرسیار ژ من کر کا ئەم ل هەڤ هاتن یان نا... وى گۆت مانێ خویشکا یەشارى ل ڤرە، ئەم وێ بەر ددن، بلا ئەو بچە پەرەیان بینە، وێ گاڤێ ئەم وە بەر ددن... بگ١، بپ١٢٦". ب ڤێ چەندێ ژى، نیڤەکا مال و سامانێ کوردێن باکوور ژبۆ بەرتیلدانێ دچیت. خۆ ئەگەر کەسەکى پارە نەبن و بهێتە گرتن ژى، هینگى خزم و کەسوکارێن وى پارەیان بۆ کۆم دکەن و ل دویف دگەریێن هەتاکو ب بەرتیلان دهێتە بەردان. دبیت ئەڤە رێکەکا دۆشتنا مللەتى بیت کو هەردەم ب کاریڤە بهێتە مژوولکرن و پاشى ئەو پارە ژێ بهێتە ستاندن، دا هەردەم هەژار و د ترسیایى بن، یان ژى ببنە داردەست و دەستەکێن وان هێزێن ستەمکار. وەکو هەر زۆردارەکێ شەهنازیێ ب زۆردارى و هێزا خوە دبەت، ئەفسەر دبێژتە رێبەرى: "ئەز دزانم کو وە چ تشتەک نەکریە لەوما ئەز ڤى شانسێ ددم وە... بگ١، بپ١٢٧". ئەڤە ژى، پەیامەکا ئاشکرایا تەعداریێیە ژبۆ نیشادانا هێز و دەستەلاتا رەهایى، ئوو گەفەکا دەروونى یا ترساندن و ڤەچغاندنێیە (ترهیب) ژبۆ تەپەسەرکرنا هەڤوەلاتى یێن بێ دەستەلات د دارستانەکا بێ یاسادا، دبیت ژى داخوازەکا ڤەشارتى و هێمادار بیت کو لایەنێ حەباندنێ (ترغیب) ب پەژرینن و بکەڤنە دناڤ داڤێن دەستەلاتێدا.

نامووس شووشتن!

نامووس شووشتن کریارەکا کوشتن و بەرزەکرنا ئافرەتێیە، ب ناڤێ پاراستنا روومەت و شەرەفا بنەمالێ دهێتە ئەنجامدان، ب عەرەبى دبێژنێ (غسل العار). د پڕانى یا وەلات و جڤاکێن ئیسلامیدا، ئەڤ شێوازێ کوشتنێ بەربەلاڤە و سزا یێن وێ ژى د یاسایێدا سڤکترن. دجڤاكێ كوردەواریێدا و ژ ئەگەرێ باندۆرا توندڕەوێن ئیسلامیخواز، وەسا دهێتە هزركرن كو شەرەف و نامۆسا هەر بنەمالەكێ دكۆشا مێ یێن وێ بنەمالێدایە و هەردەمێ ئەڤ کەسا مێ كارەكێ سێكسی یێ نەرەوا بكەت، سزایێ وێ كوشتنە. د هندەك جڤاكێن ئیسلامی و رۆژهەلاتا ناڤیندا، هندەك قانوونێن مەدەنی و شەریعەتی هەنە كو سزایێ ڤان جۆرە تاوانان كێمترە ژ تاوانەكا دی، چونكو ڤێ كریارێ دئێخنە دجغزا پاراستنا ئەخلاقێ باش و هەژیتى یا جڤاكیدا! لەوا مشە جاران، ژن سەرا مال و مولکەتى یان ژبەر هەر سەدەمەکێ دى یێ پاراستنا بەرژەوەندییان دهێتە کوشتن و ل دادگەهێ ب کوشتنا (غسل العار) ددەنە نیاسین، کو سزایێ وان یێ قانوونى کێمتر لێ بهێت. دگەل وەختی و سەرەدەرى یێن نۆرمالێن رۆژانە، ئەڤ كریارە هشكتر و نازكتر لێ هات، كو هەر ئافرەتەكا ئەڤینیێ بكەت یان دگەل زەلامەكێ بیانی باخڤیت، دهێتە كوشتن. ل ڤى سەردەمى، ژن سەرا چاتکرنێ و بەلاڤکرنا وێنەیێن خوە د فێسبووکێ یان سناپچاتێدا دهێنە پاشڤەبرن و نەدوورە ژى بهێنە کوشتن. هندەك جاران ژی، ژبەر كو زەلامی چەوتییەكا مەزن كرییە و ئافرەت وێ شاشیێ قەبوول ناكەت، ب ساناهیترین رێكا لالكرن و تەپەسەركرنا وێ، گونەهباركرنا وێیە ب بابەتێ لێدانا شەرەفا بنەمالێ، مینا پێکولێن سەداتى (مەمۆى) ل دژى ژنا خوە یا بەردایى دکرن کو ب ناڤێ پاراستنا شەرەفێ تۆڵا خوە ژێڤەکەت، یان ژیانا وێ نەخۆش بکەت (بگ١). بەرى بەردانێ ژى، هەمان رەفتارێن زەلامەکێ رۆژهەلاتى و تێگەهێن جڤاکێ ژێ هاتى دگەل هەڤژینا خوە (ل سوێدێ) دکرن: "ئەڤە یەک ساڵ و نیڤ بوو من سەکس نەکرى و... وى هەر رۆژ یان هەر چەند رۆژان ب ژنێن دۆستێن خوە رە سەکس دکر.. ئەگەر ئەز ب کەسەکى رە راکەتبام و وى پێ زانیبا، بێ گومان دێ ئەز کوشتبام... دڤێت ئەز نامووسا وى بپارێزم... بگ١، بپ٢٩". زەلامێ کورد وەسا هزر دکەت کو هەموو کار و کریار ژبۆ وى د دەستوورداینە، ژبۆ ژنێ ژى تنێ کارێ نافمالێ و ب سەخبێرکرنا زارۆکانە. ئەڤە ژ پاشخانەکا پەروەردەیى یا ل سەر تێگەهێ جێندەرى یا جڤاکى هاتییە کو هەر ژ زارۆکینیێ ڤان رۆڵێن جێندەرى هینى زارۆکێن کور و کچ دکەن، دەمێ مەزن دبن دبیتە پشکەک ژ کەسایەتى یا وان یا جڤاکى. ئەڤجا خەلک ل گورەى ڤێ پاشخانا ل سەر راهاتین، سەرەدەریێ دگەل رەفتارێن هەڤ دکەن.

سیاسەت و حكومەتێن دەستەلاتدار ژى، ب شێوەیەكێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ پشتەڤانی یا ڤان جۆرە رەفتاران دكەن یان ب كێمی چاڤێ خوە لێ دنقینن. دبیت ژ لایێ تیۆریڤە پالپشتێن پێشکەفتنێ و ئازادى یا کەسۆکى بن، لێ چونكو ئەو ژی پشكەكن ژ جڤاكی و پاشخانەكا پەروەردەیى یا هەمان جڤاك هەنە، نەچارن كو ئەو ژی وەكو جڤاكی رەفتارێ بكەن داكو ژلایێ جڤاكیڤە قەبوولكری بن. دەستەلات مایێ خوە د هەموو هوورهوورکێن ژیانا خەلکیدا دکەت (چ بۆ باشترکرنا رەوشێ و چارەسەرکرنا ئارێشە یێن وان بیت، یان ژبۆ تەپەسەرکرن و کونترۆلکرنا وان بیت)، خەلک ژى وەکو چاڤلێکەرێ دەستەلاتێ و رەفتارێن جڤاکەکێ کوللەکتیڤ، مایێ خوە د هەموو هوورهوورکێن بنەمال و ژیانا ئێکودوودا دکەن: "خەلکێ نیاس مایێ خوە د هەر تشتى دە دکر و دگۆت دایک و بابێ من کو دڤێت ئەو وەها روو و ڕێ نەدن زارۆکان... بگ٢، بپ٦٢". ئوو چونکو نێرینێن خەلکێ دەردۆر گرنگى یا خوە هەیە، خەلک نەچارە ژبەر ئێکودوو هندەک رەفتاران بکەن، دا د چاڤێن دەردۆراندا هەژى و قەبوولکرى بن. نەدوورە بابەتێ کوشتنا ژبۆ نامووس شووشتنێ ژى، هەر ژ ڤى تەرزێ رازیکرنا جڤاکى بیت. گەلەک جاران، دایباب هەست ب بێگونەهى یا کچ و ژن و خویشکێن خوە دکەن، لێ ژبەر چاڤێن خەلکى نەچار دبن کو بکوژن داکو خەلک ب خرابى و ڤارێبوویى لێ نەنێریت. د هەڤبەرکرنەکا جەڤەنگى یا دناڤبەرا هەردوو جڤاکێن کوردستانێ و ئورۆپایێدا، نڤیسەر ڤى بابەتێ مایتێکرنێ دئێختە بەر دانوستاندن و تێهزرینا خواندەڤانى کو ب ئاوایەکێ لۆژیکى هزرا خوە تێدا بکەت و بڕیارا خوە ل سەر بدەت: "هەگەر کور و کەچەکێ ل باژارەکێ رۆژهلاتێ موسلمان وەها هەڤدو دناڤ خەلکى دە راموساند با و مژاند با، کێم تشت هزار تف و لانەت هەگەر نە کەڤر و قوتان و کوشتن دێ پێ کەتبان... بگ٢، بپ٧". ئەگەر هەر خواندەڤانەک پرسیارێ ژ خوە بکەت، کو ئەگەر ئەڤ دەمێ خەلک ب مایتێکرنێڤە دبەت، ب خواندنێ یان ب هزرکرنا داهێنانەکێڤە ببەت، دێ چ ل هەڤبەندى و تێگەهێن جڤاکى هێت؟ ئەرێ دێ بەر ب هەلوەشیانێڤە چیت، یان دێ بەر ب ئازادى یا کەسۆکى و داهێنانێڤە چیت؟ هەر خواندەڤانەک ل گورەى هزر و پاشخانا خوە یا پەروەردەیى، دێ هزرێ تێدا کەت و بڕیارێ ل سەر دەت.

بابەتێ دۆزا ژنێ و شووشتنا نامووسێ و پرسگرێکا رۆلێن جێندەرى د کوردستانێدا، بابەتەکێ درێژە و کۆمەکا بەرژەنگێن دەروونى و جڤاکى- ئایینى و تەرزێن پێکهاتەیا کەسایەتیێ پێڤە گرێداینە. هەر چقەکێ ڤى بابەتى، کۆمەکا رەهەندێن هەمەجۆر ب خۆڤە دگریت کو ڤێرە نە جهێ پێداچوونەکا تێروتەسەلا ڤان تێگەهانە. لێ دێ هەولدەین کو هندەک ئاماژەیان بدەینە وان بۆیەرێن رۆمانێ ئازراندین و کرینە بابەتێن بەرگومانکرنێ و تێهزرینەکا هەلسەنگاندنەیى یا بەرهۆز (معقول)، مینا بابەتێ مایتێکرنێ و گەلەک بابەتێن دى یێن کو ب درێژاهى یا هەرسێ رۆمانێن ڤى سێتکێ ئەم ژێ خەبەر ددەین، هاتینە ئازراندن.

* بزاڤێن ئیسلامیخوازى یا توندڕەو: ب هێزكەفتنا بزاڤ و چالاكی یێن ئیسلاما هشکباوەر و نەتێگەهشتنەكا هووربینانە یا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ، ب شێوەیەکێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ، پالپشتى یا تەپەسەرکرن و پاشڤەبرنا ئافرەتێ دکەت. هەبوونا تێگەهێ كو ئافرەت كێمدین و ئاقلكێمن، بەسە كو زەلام هەڤسارێ ب رێڤەبرنا ئافرەتێ بكەتە ددەستێ خوەدا و ل گورەی حەزێن خوە یێن كەسۆكی و تێگەهشتنێن خوە یێن توندڕەوانە ب هاژۆت و هندەک جاران ژى بازرگانیێ پێ بكەت. مالباتا ئەحمەدێ سلێمانى، مالباتەکا ئاییندارا هەچکوهەیى بوو ل باژێرێ مووسل، باوەرییەکا موکم ب ئایینێ ئیسلامێ هەبوو و ژیانەکا هەچکوهەیى دناڤ جڤاک و دەردۆرێ خوەدا دبۆراند، هەتاکو مالباتا برایێ وى محەمەدێ سلێمانى هاتینە دەف وان. محەمەد برایێ مەزنە و باندۆرەکا مەزن و کاریگەر ل سەر برایێ خوە و خێزانا وى هەبوو. لەوما مایێ خوە د هەموو لڤین و رەفتارێن ژنبرا و برازایێن خوەدا دکر و برایێ خوە ژى ئێخستبوو دناڤ هشکباوەرى و توندڕەوى یا ئایینیدا (دڤێت ئەو وەها روو و ڕێ نەدن زارۆکان...بگ٢، بپ٦٢). یەک ژ سیمایێن وێ هشکباوەریێ سمبێل تراشین و بەردانا ریهان بوو: "رۆژەکێ ب کەن ڤە گۆتە بابێ من کا بۆ چ وى رها خوە بەردایە، بابێ من ژى گۆتێ ئەو سننەتە، پێخەمبەر وەها بوویە، رھ بەردانە و سمبێل تراشینە... وى زەمانى ئەگەر نە هەمیان هەما پڕانیا مەزن چ موسلمان و چ نە مسلمان رهدار بوون، ژبەر کو ئامرازێن رهتراشتنێ نە وەک نها بەردەست بوون و یا دى ژى مسلمانا سمبێلێن خوە تراشین دا بکارن د شەران دە دژمنێن خوە ب سمبێلان ناس بکن... بابێ من لێ کر قێرى و گۆتێ کو نە ئەو بە کو ئەو ئێدى وێ سوحبەتێ جارەکا دى بکە... بگ٢، بپ٦٥". چونکو باب ب شێوەیەکێ نەهۆشى و رەهایى کەفتییە دناڤ ڤى تێگەهێ سوننەتێدا و چ راڤەیێن بەرئاقل بۆ وێ رەفتارێ نینن، ئێدى ناهێلیت ژنا وى هزرکرنەکا لۆژیکى د وێ رەفتارێدا بکەت.

ئەو ب خوە، هەردەم ئاییندارێن شۆپپارێز و هشکباوەر، هەموو رەفتار و ئاییردە و بابەتێن هەڤبەند ب ئیسلامەتیێڤە ب پیرۆزى یا قورئانێ پیرۆز دکەن و ناهێلن کو کەسەک هزرا خوە تێدا بکەت. ئەگەر گۆتنا (لا تسألوا في الخالق، بل اسألوا في الخلق) ژبۆ پرسیارێن دەربارەى چییاتى و چەوایەتى یا خودێ تەعالا هات بیتە گۆتن، ئیسلامى یێن هشکباوەر ل سەر هەموو ئیسلامەتیێ و تێگەهێن پێڤەگرێداییڤە گشتاندییە. ئوو هەر کەسەکێ هزرێ دئایینیدا بکەت (نە پێگیرییەکا کوورانە)، ب کەسەکێ گونەهکار و ڤارێبوویى دهاتە هژمارتن. هەر ژبەر ڤێ ترسێیە کو کەسەک نەوێریت پرسیار بکەت کا بۆچى هەرسێ خەلیفەیێن راشیدینێن موسلمانان هاتنە کوشتن؟ ئەگەر ئەو د چوارچۆڤێ پیلانێن دژمنێن ئیسلامێ دابن، پا گونەها وان باوەردارێن ل شەڕێن جەمەل و صەفین هاتینە کوشتن چ بوو؟ یان ئەو شەرە بۆچى هاتنە کرن و سەرا چ بوون؟ یان چەوا و بۆچى ل سەردەمێ یەزیدى و پاشى عەبدلمەلک بن مەروانى، کەعبەیا قیبلەگەها موسلمانان هاتبوو مەنجەنیق باراندن؟!...هتد. ئەگەر هزرکرنەکا ب ڤى تەرزێ بەرهۆزیێ هاتبا کرن ژى، ب دزیکیڤە بوو یان ژ چوارچۆڤێ دوو کەسێن جهێ باوەریێ دەرنەدکەفت: "دایکا من گەلەک جاران کو ئەز و ئەو ب تەنێ بوونا، بەحسى هندێ دکر کو ئەڤ رەنگێ موسلمانتیێ ل بەر وێ تشتەکێ خەریبە و دگۆت کو ئەو ژ مالباتەکا خودێناس و مالمەلایە... بابێ وێ ل مالا خوە پۆشى و عەبا ب سەر ژنان دە نەدسەپاند.. ئەو ل دژى هندێ بوو کو مرۆڤ دینى و خودێ تەڤلى سیاسەتێ بکە و وى هەر دگۆت سیاسەت یانى دەرەو و دین یانى راستگۆیى و پاکى... بگ٢، بپ٦٤". 

تەڤلیهەڤ کرنا ئایینى و سیاسەتێ، دوو مەرەمێن سەرەکى ب خۆڤە دگریت؛ یا ئێکێ ب دەستڤەئینان و پاراستنا دەستەلاتا هەیى یە، چونکو چەند هەڤوەلاتى نەزانتر و غەیبیتر بن، هێزا دەستەلاتێ موکمتر و گەلەنپەریترە. یا دووێ ژى، هەر ئۆلدارەکێ هشکباوەر د مالا خوەڤە دبیتە دەستەلاتدارەکێ خوەسەر و هەمان کریارێن دەستەلاتێ ل دژى ئەندامێن خێزانا خوە و بنەمالا خوە دکەت. کا چەوا دەستەلات ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندا خوە خەلکى ب ڤاڕێبوونا ئایینى و بێ رەوشتیێ تاوانبار دکەت، سەمیانێ مالێ ژى ئەندامێن خێزان و بنەمالا خوە ب هەمان ڤاڕێبوونا سنج و ئایینى تاوانبار دکەت کو هەر خودانێ بڕیارا ئێکلاکەر بیت. ب ڤێ چەندێ ژى، ژن و زارۆک و هەموو مال و مولکەت و هەست و کەسایەتى یا ئەندامێن بنەمالێ، مینا شتۆمەکان لێ دهێن و دکەڤنە د بن دەستەلاتا سەمیانێ مالێدا. ئەڤە ژى دبیتە خۆدیک و رەنگڤەدانا دەستەلاتێ دناڤ بچووکترین یەکە یا جڤاکیدا، کو خێزانە. ئوو ژبەر نەزانینا رۆلێ گرنگێ ئافرەتێ دخێزانێدا، كو ب هەبوونا هندەك عورف و عەدەتێن جڤاكی یێن پاشكەفتی و تۆزگرتیڤە دهێتە پشتەڤانیكرن، کو زەلام سەمیانێ مالێ و ژێدەرێ سەرەكە یێ پەیداكرنا ژیارا مالێیە (فەرە نەهێتە ژبیركرن ژی كو هێزا زەڤلەكان دجڤاكێ کشتوكالیێدا رۆلەكێ كاریگەر و سەرەكە دبینیت). دگەل وەختى و پەژراندنا ڤى رۆلێ جێندەرى، ژن دبیتە کەسەکا بێ هێز و بێ دەستەلات د ناڤ بنەمالێدا: "ژبەر بێ ملکیێ ژى من خوە ل هەمبەر بابێ تە ددیت لاواز و بێ چارە... بگ١، بپ١٠٤".

ئەگەر زەلام پشتبەستنێ ب وێ گۆتنا ئیمام عەلى بکەن کو ژن کێمدین و کێمئاقلن، ئەو گۆتنە دوورە ژ زانستى و راستیێ، چونکو ئەگەر کێمدینى ژبەر بێنڤێژى یا وێ یا هەیڤانە بیت، ئایینى ئەڤ ئارێشە ب قەزاکرنێ چارەسەرکرییە. ئوو ئەگەر کێمئاقلى یا وێ ژى بابەتەکێ هەڤبەرکرنێ بیت دگەل ژیرمەندى و زیرەکى یا زەلامى، جڤاکناس ددەنە خویاکرن کو ل گورەى تیۆرا فێربوونێ (مرۆڤ ب سەربۆر و ئەزمۆنێن خوە یێن ژیانێ فێرى شارەزایى یێن هەمەجۆر دبیت). ئەڤجا کێمئاقلى یا ژنێ (ئەگەر وە بیت)، ژ ئەنجامێ تەپەسەرکرن و پاشڤەبرن و نە ئازادى یا وێ بۆ پەیدا بوویە (نە ساخلەتەکێ قنێتیێ پێکهاتەیا ژنێیە). لێ ئەڤ گۆتنە بوویە خەتێ قورئانێ و پڕانى یا موسلمانێن شۆپپارێز کار پێ دکەن و ب ناڤێ ئایینى، ژنان تەپەسەر دکەن و دمالڤە زیندان دکەن. ژبۆ پەژراندنا ڤێ هزرا پاشکەفتى، نڤیسەر رەوشا خێزانەکا بەنگلادشى دکەتە نموونە و خویا دکەت کا چەوا خودانێ مالێ هەموو زارۆکێن خوە یێن کچ و هەڤژینا خوە دمالڤە زیندانکرینە و تنێ ڕێ ددەتە کورێ خوە یێ ئێکانە ب دەرکەڤیتە بەردەرگەهێ خانى. ئەو زارۆکە ژ جیرانان دخوازیت کو ڕێ بدەنێ سەحکەتە بەرنامەیێن تێلەفزیۆنێ، چونکو بابێ وى تێلەفزیۆنێ و بەرنامەیێن زارۆکان ب حەرام دبینیت، زارۆ دبێژیت: "مە تەلەفزیۆن ل مال نینە. مە بەس تەیپ هەیە و بابێ من ژ تەیپێ گوهێ خوە ددە قورئانێ ب تەنێ. مە بەس کاسێتا قورئانێ هەیە... بگ٢، بپ٣٧". دبیت باب ژ وان شۆپپارێزان بیت، یێن هزر دکەن کو هەموو زانین و زانست د کتێبا پیرۆزدا هەنە. ئوو داکو ئیمانا وى کاملان ببیت، فەرە ڤەگەریتەڤە سەر رەوشت و عەدەتێن سەردەمێ پێغەمبەرى و ئەصحابییان، لەوا: "هەمى قەنەپە و تەلەفزیۆن و رادیۆ و کورسیک و ماسەیێن دناڤ مالا خوە دە فرۆتنە. وى مالا خوە ب مەحفوورەکێ راخستییە، ئەو دبێژە دڤێت ئەم ڤەگەرن بۆ عادەت و رەوشتێن ئیسلاما سەردەمێ خەلیفەیان.. دڤێت ئەم هەر تشتێ دنیایى باڤێژن... بگ٢، بپ٣٨-٣٩". لێ ل هەمبەر ڤى تێگەهێ ئایینى (ئەو ل ڤێ دەرێ چ کارەکێ سپى ناکە. پەرەیێن ئالیکاریا ژیانێ ژ فەرمانبەریا ئالیکاریێن جڤاکى دستینە.. پەرەیێن زارۆکێن خوە ژى ژ دائیرەیەکا دى دستینە و چ ژێ نادە زارۆکان.. کارەکێ رەش ژى دکە و معاشێ وى کارى گەلەک قەلسى ل سەر مال و زارۆکێن خوە دمەزخینە.. ڤان هەمى پەرەیان ددە سەر هەڤ و وان دشینە جەم بابێ خوە ل بەنگلادێشێ بۆ کو ئەو ل وێ دەرێ ژێ رە خانیان پێ بکڕە و دکانان پێ ڤەکە... بگ٢، بپ٣٩). ئەڤ هەردوو رەفتارێن ڤی کەسێ ئیسلامیێ هشکباوەر، نموونەیەکا بەرچاڤا کەسایەتى یا دووانیزمییە، چونکو د هەردوو حالەتاندا هەست دکەت یێ پابەندیێ ب رێبازا ئایینێ خوە دکەت، بێى کو هەست ب کەمتەرخەمیێ یان پاشکەفتنێ بکەت. ئەو یێ شۆپا جڤاک و بابکالکێن خوە دپارێزیت. رەفتارێن وى یێن دگەل خێزانا وى ژى، بەرکار و بەرهەمێ وێ هزرا وى یا مەندە. لێ ئەگەر ئەم ب ئیسلاما شۆپپارێزڤە نە گرێدەین، دێ بیتە بابەتێ نەگونجان و هەڤڕکى یا دناڤبەرا دوو جڤاکاندا. ئانکو مرۆڤ جڤاکێ خوە ب هەموو تێگەھ و ئاییردە و ئەخلاقیاتڤە دبەتە دناڤ جڤاکەکێ دى یێ جودادا. لێ نە دشێت جڤاکێ خوەیێ رەسەن بپارێزیت و نەدکاریت خوە دگەل جڤاکێ نوو بگونجینیت. دئەنجامدا دێ تۆشى سەرپێچى یێن یاسایى و ڤاڕێبوونێن جڤاکى بیت.

هەژى گۆتنە کو ئەڤ نەگونجانا جڤاکى دناڤبەرا گوندى و باژێرى یێن هەمان جڤاکدا ژى روو ددەت. ژ ئەگەرێ مشەختبوونێن بەردەوامێن خەلکێ گوندان بەر ب باژێرانڤە (نەمازە ئەو گوندى یێن ژ نەچارى مشەخت دبن)، ل دەستپێکێ تۆشى ڤێ نەگونجانا دگەل هندەک رەفتار و تێگەهێن باژێرى دبن. نەبوونا هشیارییەكا جڤاكی یا مەدەنی و پێشكەفتنخواز ل سەر ئاستێ جڤاكی و رەفتارێن كەسێ تاك و تێگەهشتنەكا دروست یا ئایینی، مرۆڤى بەر ب ڤەدەرى و قورنەتگیریێڤە دبەت. کۆمەکا خێزانێن گوندەکى یان خێزانێن کۆمەکا گوندێن عەشیرەتەکێ ل یەک گەرەک خرڤە دبن، ژبۆ پاراستن و هەڤکاریکرنێ و چێکرنا گوندەکێ بچووک دناڤ کەلواشێ باژێریدا. لێ ژبۆ کارکرنێ و سەرەدەریکرنێن رۆژانە، نەچارن کو دگەل خەلکێ باژێرى و مشەختێن ژ عەشیرەتێن دى تێکهەل ببن. تێكهەلبوونا گوندی و باژێرییان و زالبوونا تێگەهێن گوندیاتی و عەشیرەتیێ ل سەر رێكخستۆكا باژێری، هندەك عەدەتێن دی یێن نیڤ نیڤە دناڤبەرا باژێرگەرایەتیێ و گوندیاتیێدا پەیدا كرییە و دەرزەكا بەرچاڤ كەفتییە دناڤ هەڤسەنگی یا شێواز و ناڤەرۆكا تێگەھ و نۆرم و كەسێن جڤاكیدا. ئەڤە ژى، بوویە ئەگەرێ وێ چەندێ کو مرۆڤێ کورد تۆشى کەسایەتییەکا دووانیزمى ببیت، یان فێرى رەفتارەکا نەسروشتى یا سەرەدەریکرنێ ببیت، وەکو رەفتارا (نەشازى یا جڤاکى)* کو دبیتە ئەگەرێ بەردەوامى یا پاشکەفتنێ، یان ب کێمى پرۆسەیا پێشکەفتنێ گیرۆتر لێ دکەت.

* پەردا کچینیێ: ئێکە ژ هەستدارترین و گرنگترین تێگەهێن دناڤ کەلتۆرێ جڤاکێ کوردیدا. هەرچەندە پەردا کچینیێ ب پاکیزەیى و ئەخلاقێ کچێڤە گرێدایە، لێ تێگەهێ وێ پتر جڤاکییە ژ هندێ کو ئایینى بیت. د ئایینێ ئیسلامێدا، بابەتێ زناکاریێ ب ئاشکرایى هاتییە روهنکرن و چ ئاماژە ب پاکیزەیى و پەردا کچینیێ نەهاتییە دان. خەلکێ گزیرتەیا عەرەبى (کو ژێدەرێ سەرەکیێ پڕانى یا تێگەهێن ئیسلامێیە)، ژبۆ مسۆگەرکرنا زارۆبوونێ ژنێن پێشتر ب زک کەفتین، ل سەر کچێن پاکیزە و کچین دچێتراندن. لێ دگەل بۆرینا وەختى، پەردا کچینیێ دبیتە نیشانەکا بەرهەست ژبۆ پاکیزەیى یا کچا کچین. ئەڤ پەردەیە یەک جار و دگەل ئێکەمین کریارا سێکسى دهێتە دڕاندن. هەردەمێ د شەڤا بووکینیێدا ئەو پەردەیە نەهاتە دڕاندن، رامانا وێ ئەوە کو بەرى هینگى ب کریارەکا سێکسى هاتییە دڕاندن. پڕانى یا ئۆلدار و دیندارێن ئایینی، ئالاهلگرێن پاراستنا ئەخلاقینە و ژبۆ ڤێ مەرەمێ ژی هندەك بریار و گۆتارێن گەرمێن تەییسۆك ل سەر ئەخلاقى پێشکێش دکەن و د پڕانى یا جاراندا ئەخلاقێ ئایینى ب نەزەرێ و کریارێن سێکسیڤە گرێددەن. ئوو چونکو زەلام زاڵدەستە (الرجال قوامون على النساء) و ژن دارێ شکەستییە و کێمدین و کێمئاقلە (ناقصات عقل و دین...)، ئۆبالا زناکاریێ دکەڤتە دستوویێ ژنێدا و چاڤ ل کریارێن زەلامى دهێتە نقاندن. ئەڤین د نامەیا خوەدا دبێژیت: "ئەگەر ئەز کور بووما، نە پرۆبلەمەک بوویا کو ل گەل کەچەکێ یان ژنەکێ رابکەتاما و من سەکس ل گەل بکرا، ژبەر کو ل گۆر سیستەما وێ جڤاکێ هەر تم شاشى یا کەچێ بوو و چ ب سەرێ کورى نەدهات... بگ٢، بپ٦٧". ئەڤجا دگەل بۆرینا وەختى، تێگەهێ ئەخلاقى ب نامووسێڤە هاتە گرێدان و نامووس ژى کەفتە دناڤ کوشا ژناندا و ژن بوونە شەرەف و نامووسا بنەمالێ. خویاکرنا ئەنجامدانا کریارا سێکسى ل دەف ژنان، کریارەکا گرچن و ب زەحمەتە، ئایین ب خوە ژى داکۆکیێ ل سەر هەبوونا شاهدان و راستگۆییێ دکەت. لێ ژبۆ کچێن تازە شووکرى، کریارەکا هێسان و بەرهەستە، هەردەمێ پەردا کچینیێ نەهاتە دڕاندن و خوین نەهاتە دیتن، بێى هیچ دویفچوونەکا زانستى کچ دهێتە گونەهبارکرن و پاشى دهێتە کوشتن.

نڤیسەرى ئەڤ بابەتە ب شێوەیەکێ هونەرى یێ جوان ئازراندییە، دانوستاندنێن هەچکوهەیى یێن نێرێن بنەمالێ دگەل هزر و تێگەهێن چارەسەرکرنێ (ڤەشارتنا فهێتیێ)، ب شارەزایى تێکهەلکرینە کو ببیتە بابەتێ رۆمانەکا جوان و هەژى خواندنێ. ئەڤ شێوازێ خوە دوورکرنێ ژ پەیامێن راستەوخۆیێن ئاراستەکرى و حزوورا نڤیسەرى وەکو شیرەتکار و کەسێ ڤەشارتى، جوانییەکێ ددەتە دەقێ وێژەیى کو ببیتە رۆمان و ژ چیرۆکێن ریپۆرتاژکى بهێتە جوداکرن. خەزوورێ کچێ (کو بڕیاردەرێ بنەمالێیە) ب هەلچوونەکا بێ هزرکرن، ب نۆچەیا خوین نەهاتنێ دئازریێت و بڕیارا کوشتنا کچکێ ددەت. هەم وەکو پێگیرییەک ب تێگەهێ خوەیێ ئایینیێ هشکباوەر کو پاقژکرنا ئوممەتا ئیسلامێیە ژ کچەکا زناکار و دسەرداچوویى، هەم ژبۆ خەلکێ دەردۆر کو ب کەسەکێ هەژى و نامووسپارێز و پاقژکەرێ نامووسێ (نامووس شووشتن) بهێتە هژمارتن. بابێ کچکێ دبێژتێ: "باشە مرۆڤ هنەکێ د ڤێ پرسێ دە ل سەر خوە بە و لەزێ نەکە. دڤێت مرۆڤ هشیار بە و نە حەقیێ نەکە و ب نەحەقى زیان نەگەهە ڤێ تفالێ، لەوما بەلکى باش بە مرۆڤ پرسیارا دۆکتورەکى بکە... لێ مامێ وێ دبەرسڤێدا، ب هەلچوونى لێ ڤەدگەرینیت: پرسیارا دۆکتورەکى؟! کورۆ کیژ مەلایى نسحەتەکا وەها کریە دا ئەم بکن! من هەر ترسەکا وەها ژ کەچێن تە دکر... تو دخوازى سەرێ مە ل بەر خەلکى شۆر بکى، ئەز دێ چ بێژم خەلکى؟ ژنا کورێ من، برازا یا من، نە کەچ بوو و ژبەر هندێ کورێ من ئەو بەردا؟ ئەز تەحەموللا ڤێ چەندێ ناکم و دڤێت ئەم وێ بکوژن... بگ٢، بپ٧٣". د پڕانى یا جاراندا کریارا نامووس شووشتنێ ژبۆ خەلکێ دەردۆر دهێتە کرن، چونکو ئەگەر ئەڤ فهێتییە برینەکا کوور بیت، ئەو برینە ب کوشتنا ژنێ سارێژ نابیت، بەلکو کوورتر لێ دهێت. ئانکو تنێ خوە پاقژکرنەکا تەیسۆکە دچاڤێن خەلکێ دەردۆردا، ئەم دبێژنێ تەیسۆک، چونکو ئەو بنەمالا ئەڤ کارەساتە ب سەرى دهێت، سەرەراى کوشتنێ، هەر د چاڤێن خەلکیدا لەکەدار دمینیت و خەلک ب بستەهى خزمانیێ دگەل وان ناکەت. خالەکا دى یا گرنگ هەیە، ئەگەر کچ نەهێتە کوشتن (ژبلى خودانێن پرسگرێکێ) کەس چ ژێ نزانیت. لێ دەمێ دهێتە کوشتن هینگى هەموو خەلک پێ دزانن کو کەچا وان شاشییەک کرییە و گونەهبارە. ئانکو ئەگەر ئەم ب تێهزرینەکا لۆژیکى لێ بنێرین، کوشتنا ب ناڤێ نامووس شووشتنێ، لەکەدارکرنا بنەمالێ و بەربەلاڤکرنا بێ نامووسیێیە، نە شووشتنا وێیە.

ئەگەر هزرا خوە د ئامارەکا ساکاردا بکەین و حساب بکەین کا ژ هەر سەد بۆیەرێن کوشتنا ب ناڤێ نامووس شووشتنێ، چەند ژێ کچێن شێخ و ئاغا و بنەمالێن رەوشەنبیر و دەولەمەندن؟! هەلبەت رێژەیەکا گەلەک کێمە. ئەرێ ما تنێ کچێن هەژار و نەخوێندەواران ڤێ کریارێ دکەن؟! ژلایێ لۆژیکیڤە فەرە هەموو بنەمال و تەخێن جڤاکى (ب ئاستێن جوداجودا) ڤەگریت، چونکو ئەڤینى و ئەنجامدانا سێکسى کریارەکا مرۆڤایەتییە و چوکلەکێ گرنگێ سێگۆشەیا غەریزەیێن مرۆڤییە، دبیت هەر کەسەکێ نۆرمال و ب هەست بەرئاتاڤى ڤێ کریارێ ببیت. ئەگەر دەنگ ژێ هات و کچ هاتە کوشتن، دێ بیتە فهێتى و لەکەدارى بۆ بنەمالێ هەمیێ. لێ ئەگەر دەنگ ژێ نەهات، دێ هەتاهەتایێ ڤەشارتى مینیت. هندەک بنەمال دناڤ خوەدا چارەسەر دکەن و ب بێدەنگى دبۆرینن، نە کەسەک پێ دحەسیێت و نە بنەمال لەکەدار دبیت و نەدوورە بهێتە ژبیرکرن ژى: "کەسێ ژبلى مە ئاگەھ ژ ڤێ پرسێ نینە و ئەم دکارن دەنگى ژێ نەئینین... گەلۆ چ رێیەکا دى ژبلى کوشتنێ نینە، ئیللەھ کوشتن! ما هایا کێ ژ بلى مە ژڤێ مەسەلەیێ هەیە، ما ئەم نەشێن چارەیەکا دى ببینین؟.../ لۆ براوو، هەما ژ کەرەما خوە بلا ئەو وەک کوشتنێ نەبە. بلا وەک تەسادوفەکێ بە. بلا وەک بوویەرەکا کەتنا ژ بالکونێ یان کەتنا بن ترۆمبێلەکێ دە بە... بگ٢، بپ٧٣-٧٤". ئەڤ هەردوو رێکێن نڤیسەرى ل سەر زارێ بابێ کچکێ پێشنیاز کرین، باشترین رێگە چارەیێن نامووسپارێزیێنە، چونکو نە یاخیبوونە ل سەر عورفەکێ هەییێ ب هێز (خوە ئەگەر شاش بیت ژى، سەنگەکا مەزن دناڤ جڤاکیدا هەیە)، ئوو نە پابەندبوونەکا رەهاییە ب وى عورفێ هەییڤە. دەمێ نڤیسەر پێشنیازا کوشتنا ب تەسادوف یان بۆیەرەکێ هەچکوهەیى دکەت، هەوڵدانەکە کو بۆیەرێ کوشتنێ ژ ناڤتێدان و زەلامینیێ و شەهنازی پێکرنا ب نامووس شووشتنێ دوور بێخیت و بکەتە بابەتەکێ بەرتەنگێ هەڤبەند ب بنەمالەکا دیارکریڤە. ئەڤە ژى قۆناغەکا دەستپێکییە ژبۆ سڤککرنا باندۆرا بۆیەرى ل سەر دەروونێ بنەمالێ و ڕێخۆشکرنەکا بەرهۆز و لۆژیکییە ژبۆ گوهارتنا ڤى عورفێ نەخواستى کو ل داویێ ب عورفەکێ دى یێ نەکوشتنێ بهێتە گوهۆرین. ئانکو نڤیسەرى دڤێت بێژتە خواندەڤانێ خوە، گوهۆرینا عورف و تێگەهێن کۆمێ ب ئاوایەکێ بەرەبەرەییێ ل سەر ئاستێ تاکان دهێتە ئەنجامدان. ئەڤە ژى دگەل تیۆرا گوهۆرینێ دگونجیت کو ل دەستپێکێ ژ تاکان دهێتە دەستپێکرن و پاشى دەرباسى کۆمێ دبیت. هەر گوهۆرینەکا ل سەر ئاستێ کۆمێ بیت، سەردەمى ژى ب خۆڤە دگریت، ئەڤجا عورفەکێ نوو دێ دسەردەمەکێ نوودا جهێ عورفێ کەڤن گریت و عورفێ کەڤن ب عورفێن سەردەمێ چوویى دهێتە نیاسین.

پێشنیازا دى یا چارەکرنێ، دەنگ ژێ نەئینانە و ڤەشارتنا پرسێیە دناڤ بنەمالەکێدا. ئەڤە ژى ب هەمان شێوەیێ پێشنیازا بۆرى، بەرتەنگکرنا فهێتیێیە کو چ بێهن و دەنگ ژێ نەهێت. هەر د ڤى بیاڤیدا، نڤیسەرى ئاماژە ب رەفتارەکا دى یا بێدەنگکرن و چارەسەرکرنا پرسێ کرییە و پشتبەستن ب تێگەهەکێ بۆرى یێ جڤاکى کرییە، هەرچەندە بۆ من یا نوویە و من دناڤ دوکیۆمێنتێن گەلێریدا نە دیتییە (حەیرانۆک/ پاییزۆک، داستان و ستران، سەرپێهاتى، چیرۆک و چیڤانۆک...هتد). لێ هەژى تێهزرین و ل سەر راوەستانێیە: "دایکا من دناڤ سوحبەتێن خوە دە بەحسى گوندێ داپیرا خوە دکر و دگۆت کو ل گوندێ وێ چ کەچ د ژیێ پشتى چاردە سالیێ دە ب پەردەیا کەچینیێ نەبوون. وێ دگۆت کەچ ب کوران رە دچوون بەر بێرێ و ب زەلامان رە ل ناڤ بیستانان و ل چیایى کار دکر و ئەو زوو دناڤا وان تێکلیێن رۆژانە دە ژ کەچینیێ دکەتن. لێ کەسێ کەچێن خوە نەدکوشتن و دایووبابان ل شوونا هندێ چارەیەک پەیدا کربوو کو دگۆتنێ پێگوهۆرکانێ یان بەردێلى. یانى دایووبابێن دزانى کو کەچێن وان ژ کەچینیێ کەتنە، کەچێن خوە ددان کورێن کەسێن کو کەچێن وان ژى ژ کەچینیێ کەتنە، ئەو ژى ل هەمبەر هندێ کو وان ژى کەچێن خوە دابانا کورێن وان و وەها هەر تشت بێ دەنگ دەرباس دبوو وان وەها نامووسا خوە، ب تاداریەکا دن، بێ خوینرژاندن دپاراست و دەڤێن پڕبێژان دهاتن گرتن... بگ٢، بپ٦٧-٦٨". ئەگەر ئەڤە راست بیت، رامانا وێ ئەوە کو عورفێ کوشتنا ئافرەتێ ب هێجەتا نامووس شوووشتنێ، نە رەفتارەکا رەسەنا جڤاکێ کوردییە و یا هاتییە وەرگرتن (ب رێکا چاڤلێکرنێ!). ئوو کوردان ب مەژییەکێ ڤەکریتر سەرەدەرى دگەل پاراستنا نامووسێ کرییە، چونکو نامووس ب ڤێ رێکا سەتراندنێ دهێتە پتاراستن، نە ب کوشتن و هەتکبرنێ. ئوو بەرێ مە ددەتە بابەتەکێ دى یێ گرنگ، کو ل گورەى تێگەهێ کوردان نامووس نە تنێ ب کوشا ژنێڤە گرێدایە، بەلکو فەرە هەموو بنەمال (ب ژن و مێرڤە) پشکداریێ د ڤێ پاراستنێدا بکەن. دەمێ کورەک کچەکا ژ کچینیێ کەفتى مارە دکەت، نامووسا خویشک و بنەمالا خوە پێ دپارێزیت. لایێ دى ژى، هەر ب هەمان پرۆسە و ب هەمان تێگەھ وێ نامووسپارێزیێ پەیرەو دکەت. هەروەسا رەفتارا ژێکجوداکرنا کچ و کوران ژى شرۆڤە دکەت کو دگەل خورتبوونا تێکەلى یێن کورد و عەرەبان هاتییە دناڤ جڤاکێ کوردیدا. چونکو ل گورەى بەڵگەیێن جڤاکى یێن بەردەست، هەردەم کچ و کوران ب هەڤرا کار کرییە، مینا شەڤەڕۆکێن دستار هێرانێ و زبارەیان و مزەیتان و گەلەک کارێن دى یێن هەڤبەند ب ژیانا گوندانڤە. جڤاکێن هەڤسوى و ئەوێن نێزیکى ئێک، رەفتاران ژ هەڤ وەردگرن و دگەل وەختى مینا رەفتارێن جڤاکێ رەسەن لێ دهێن. نەدوورە ژى، عەدەتێ میسرییان کو پیرەژنەک د شەڤا بووکینیێدا، ب تبلێ پەردا کچێ ددڕینیت، هەمان کریارا ڤەشارتنا نەبوونا پەردا کچینیێ و پاراستنا نامووسێ بیت.

ئەڤا بۆرى هەموو ل سەر وێ مگرتیێ هاتییە دانان کو ئەگەر کچێ ب کریارەکا سێکسى یا نەرەوا پەردا خوە یا کچینیێ ژ دەستدا بیت. لێ گەلەک جاران کچ ژ ئەگەرێ گومانەکا نەپشتراستکرى ژى هاتییە کوشتن. بۆ نموونە دەمێ کچەک تۆشى نەساخى یا فایبرۆما دبیت، دێ زکێ وێ وەرمیت و مەزن بیت (مینا ژنێن دووگیان دیار دبیت)، یان ئەگەر پەردا وێ یا کچینیێ ژ جۆرێ (مەتاتى) بیت کو هەتا ئێکەمین زارۆبوونێ ناهێتە دڕاندن، یان ژى دبیت ژبەر هەر ئەگەرەکێ دى یێ فیزیکى بیت (مینا بۆیەرێن برینداربوونێ یان ژ ئەنجامێ کریارا دەستپەڕێ). ئەڤ حالەتێن ژێگۆتى، کچێن بێتاوان و بێگەرد بەر ب مەرگیڤە دبەن. حالەتێ کاراکتەرا رۆمانێ ژى ئێکە ژ ڤان حالەتێن کچ پێ دبیتە قوربانى یا هندەک عورف و عەدەتێن پاشکەفتى. نڤیسەرى بوێرانە خوە ل بابەتێ دەستپەڕا کچان دایە (کو دبیت هەتا لەحزەیا ڤێ نڤیسینێ ژى، هندەک نەزانن کو کچ ژى مینا کوران دەستپەڕێ دکەن): "ئەز جارەکێ د وارێ سەکسى دە هند ئاریام. من دەریێ ئۆدەیێ ژ ناڤ دە گرت و ئەز ب تلیێن خوە کەتم بەر پەرخاندن و تێخەبتاندنا ئەندامێ خوە یێ مێیینیێ و پشتى چەندەکێ من هند زانى خوەشیا من هات. لێ کو چاڤێ من ب چەرچەفا ئەز ل سەر رازایى کەت.. چەند چبکێن خوینێ ل سەر بوون. من زانى کو من ب تلیێن خوە، خوە بریندار کر... پشتى وێ هەر کو ئەز ژ ئالیێ جنسى ڤە دئاریام، من ب دەستێ خوە، خوە رەحەت دکر... گەلەک کەسێن نیاس هاتن خازگینیێن من و دایک و بابێ من خوەستن من بدن شوو، لێ ئەز نەوێریام شوو بکم ژبەرکو کور و زەلام د جڤاکا من دە ب پەردا کچینیێ د زەوجن و من هەست ب هەبوونا پەردەیەکا وەها ل جەم خوە نەکر... بگ٢، بپ٦٧". رازیبوونا وێ ب پسمامى، دبیت ژبەر هندێ بیت کو ب هیڤى بوو ژێ باوەر بکەت و هەتکا وێ نەبەت، چونکو پسمامە و ژ خوینا وێیە. لێ شێوازێ هشکباوەرى یا ئایینى، بیاڤێن هزرکرنەکا لۆژیکى و کەتوارى ل دەف نەهێلا بوو. هەروەسا مایتێکرنا خەزوورێ توندڕەو ژى کارتێکرنەکا مەزن ل سەر بڕیارا پسمامى هەبوو. 

ل سێ جهێن دى ژى، نڤیسەرى ب شێوەیەکێ کەتوارى (نە ئیدیالى یا رۆمانێن پێشین)، سەرەدەرى دگەل پەهلەوانێ رۆمانێ کرییە و وەکو مرۆڤەکێ نۆرمالێ ناڤ ڤى جڤاکى دایە نیاسین (نە وەکو قەهرەمانێ زاهد و بێ خەتا). دەمێ ل کەمپێ زوزان دکەڤیت و ئەو هاریکارى یا وێ دکەت، هەستێن وى یێن نێراتیێ دلڤن و دلێ وى خوە بۆ دقوتیت: "ئەز ژى وێ گاڤێ ب وان رە چووم. من نەزانى کا چما ئەز ب وان رە دچم، لێ تشتەکى ئەز ژ ناڤ دە بەر ب وێ کەچێ ڤە دکێشام. د وان گاڤان دە ئاخفتنێن سەلمانى هاتن بیرا من و هزرا من خستە سەر ژنێ و ژنئینانێ... بگ١، بپ٥٩". هەروەسا دەمێ بۆ جارا ئێکێ ئەڤین دیتى، تۆشى هەمان هەستێن نێراتیێ دبیت: "دەستەکێ نەرم و گەرم دەستێ من هێدى راهژاند و چاڤێن وێ یێن پڕى مێیینى، لەمزە یێن دلێ من بێتر کرن. من دەستێ وێ بەرنەدا هەتا ئەز باش کەتم ناڤا سەرداڤێ. پاشى هایا من ژ من هەبوو کو هێژ دەستێ وێ د دەستێ من دەیە... بگ٢، بپ٤٨". ئوو دەمێ ئەڤین ل مالا پەهلەوانى دنڤیت، خەیالێن وى ل لاشێ وێ یێ جوان خراب دبن (هەرچەندە کێشەدارە و ئێمانەتە ل دەف وى)، لێ هزرێن وى بۆ هندێ دچن کو ژ قەستا یا خوە نڤاندى و حەز دکەت مێیاتى یا لەشێ خوە بێختە بەر چاڤان: "من چاڤێن وێ، دێمێ وێ نەددیتن، لێ ژ بنێن پێیان و هەتا سەر کماخ و دەرپیێ وێ ژى ل بەر چاڤێن من بوون. وى دیمەنى ئەز ئاراندم و لاشێ من نقۆیى هەست و کارتێکرنێن جۆر ب جۆر کر.. کماخێن وێ یێن مێبار و سەکسى مێرانیا من هار کر و حەزەکا خەریب بۆ خوە ژێنێزیکرنێ ژ وێ ئاریا و ب سەر من دە زال بوو... من کر و نەکر ئەز نەشیام رێ ل بەر شەهوەتا خوە یا سەکسى بگرم... بپ٩٠، ... لەوما ئەز زوو و بێ یەک و دو کەتم هوندرێ ئەدەبخانە و سەرشۆیا خوە... ب دەستێ خوە دەهبەیێ خوە رەحەت کر و سەرێ خوە شووشت... بگ٢، بپ٩١". دبیت خواندەڤانەک هزر بکەت کو ئەڤە رەفتارێن نۆرمالن و چ پێدڤى ب ڤێ پەرەگرافێ نەدکر. لێ من وەکو نموونەیەکا زێندى ئینا، کو ببیتە خالا جوداهى یا ڤێ رۆمانێ دگەل رۆمانێن دى یێن دوکیۆمێنتکارى و ئاراستەکار. دپڕانى یا جاراندا، نڤیسەرێن کورد (یێن عەرەب ژى دگەلدا)، کاراکتەرەکێ ئیدیالیێ مینا پەهلەوانێن داستان و چیڤانۆکێن گەلێرى دکەنە لڤینەرێ هەموو بۆیەران و هەلوەشێنەرێ هەموو ئاستەنگان. ئەڤ لەقتە یێن ژێگۆتى، پەهلەوانى ژ کاراکتەرەکێ نموونەییێ زاهد و دایلان (خارق)، بەر ب کەسەکێ جوامێرێ جڤاکیڤە دبەت. پەهلەوان کاراکتەرەکێ هەچکوهەییێ ناڤ رۆمانەکا نڤیسییە و رۆمان خۆدیکا ژیانەکا کەتوارییە.

* شەلتەرێ ڤەحەواندنا ژنێن کێشەدار: پڕانى یا دەستەلاتێن دیموکراسیخواز و ئەوێن باوەرى ب ئازادى یا کەسۆکى و مافێن مرۆڤى هەین، ل دژى هەر کریارەکێنە کو ببیتە ئەگەرێ گەفێ ل سەر ژیانا مرۆڤان. هەر مرۆڤەکى (چ نێر بیت چ مێ)، ماف هەیە کو ب ئازادى بژیت و ب ئازادى بڕیارێ ل سەر چارەنڤیسێ خوە بدەت و رێبازا ژیانا خوە دەستنیشان بکەت. لێ د جڤاکێن پاشکەفتى و نە دیموکراتدا، کەسێن هێزدار ئەوێن لاواز و بێچارە کونترۆڵ دکەن و مایێ خوە د رێرەوا ژیانا واندا دکەن. د جڤاکێن ئیسلامى و کوردیدا، ژن و زارۆک بێ دەستەلاتترین ئەندامێن جڤاکینە. ئەڤجا سەمیانێ ماڵێ وى مافى ددەتە خوە کو دەستێوەردانێ د هەموو هوورهوورکێن ژیانا واندا بکەت. ژبۆ پاراستنا ڤان هەردوو تەخێن گرنگێن جڤاکى، رێکخراوێن جڤاکێ سڤیل، ب ئاوایەکێ خێرخوازى و ل بن سەرپەرشتى یا سیستەمێ وەلاتى، دەستێ هاریکاریێ بۆ درێژ دکەن و هەولددەن کو ئارێشەیێن وان چارە بکەن، یان سڤکتر لێ بکەن. ئارێشێن ژنان بەرچاڤتر و زەقترن، ب تایبەتى ل وەلاتێن ئورۆپایى، چونکو کوشتنا ب بەهانەیا نامووس شووشتنێ، زیندانکرنا ئافرەتێ دماڵڤە، دانە شوویا ب زۆرى، قوتان و لێدان و هەر کریارەکا دى یا تەپەسەرکرنا فیزیکى یان مینەڤى، رەفتارێن نامۆ و نە قەبوولکرینە (ل گورەى یاسایێ). لێ سازى یێن حکومەتێ و رێکخراوێن جڤاکێ سڤیل، بێى هاریکارى یا ژنێن کورد، نەشێن سەرەدەرییەکا بەرهەمدار دگەل ڤێ پرسێ بکەن. لەوا نەچارن کو پشتبەستنێ ب کۆمەکا ژنێن خودان سەربۆر و شارەزا بکەن. دەلال یەک ژ وان ژنان بوو کو پشتى بەردانا خوە، دگەل رێکخراوا خاچا سوور و کومیتەیا سوێدێ ژبۆ پاراستنا مافێن کوردان کار دکر: "من گەلەک تەپەسەرى و دەردەسەرى ل سەر دەستێ مێرێ خوە یێ یەکێ مەمۆیى دیتن. ژبلى وێ هەمیا ب سەرێ من هاتى، هایا من باش ژێ چێبوو کو گەلەک کەچ و ژنێن کورد ل سوێدێ هەڤرووشى تەلەدینیا زەلام و مالباتێن خوە بوونە... من و چەند ژنێن سوێدى و یێن کورد و ب ئالیکاریا هنەک رێکخستنێن خێرخواز، دمالا ژنەکا پڕ قەنجیخواز یا دەولەمەند دە، مالەک ژبۆ ئالیکاریا کەچ و ژنێن بێچارە و پەریشان یێن کورد چێکر... بگ٢، بپ٤٣". 

مەرەم ژ هەبوون یان دانانا شەلتەرى، ئەوە کو ژنێن ل بن گەفێ تێڤە بحەوینن و دەستێ هاریکاریێ بۆ درێژ بکەن، پاشى هەولدانا چارەسەرکرنا ئارێشەیێن وان بکەن. ژ چیرۆک و سەرهاتى یێن دهێنە ڤەگێران، کو مشتن ژ نەزانین و هۆڤاتى یا زەلامان ل دژى ژنان، هەستەکا دژمندارى یا هەموو نێران بۆ چالاکڤانێن نە شارەزا و نە رەوشەنبیر دروست دبیت (ب تایبەتى ل جڤاکێن ژێ هاتین). ل کوردستانێ کۆمەکا شەلتەرێن حکومى یێن ڤەحەواندنا ژنان هەنە و کۆمەکا بزاڤێن فێمنستى ژى هەنە کو داکۆکیێ ل مافێن ژنان دکەن. لێ جوداهى یا ڤان بزاڤان ئەوە کو ژن خوە وەکو رکابەر و دژمنێن زەلامى دبینن. هەروەسا پڕانى یا وان ژنێن تێدا کار دکەن، باوەرییەکا موکم ب دۆزا پاراستنا ئافرەتێن گەفلێکرى نینە (ژبلى ئەوێن سەربۆر ب سەرى هاتین). لەوا دەلال ب زەلالى دبێژتە رێبەرى: "ئەڤ رێکخستنەکا خێرخوازى یا سەربخوە یە و نە ل دژى مێرانە، لێ ژبۆ لهاوارهاتنا وان کەچ و ژنانە یێن دبنە قوربانا شدەتا مێران... بگ٢، بپ٤٦". دوو مەرەمێن نەبەلیکرى ب ڤێ ئاماژەیا بلەزا نە دژایەتیکرنا مێران هەیە؛ یا ئێکێ ئەوە کو رێکخستنەکا خێرخوازى یا راستەقینەیە و چ مەرەمێن فێمینستى یێن سیاسى پێ نینە. یا دووێ ژى، دانپێدانەکا نەراستەوخۆیە کو ئەڤ پرسە، دۆزا ژن و مێران هەردوویانە و فەرە مێر ژى بهێنە دناڤ رێکخستنێدا کو پروسەیا هاریکاریێ پێ کاملان ببیت. هەرچەندە رێبەر نڤیسکارە و مەرەما وى یا سەرەکى ب دەستئێخستنا بابەتەکێ سەرنجراکێشە ژبۆ نڤیسینێ: "بەلێ دەلال، تو دزانى ئەز نڤیسکارم و نڤیسکارێ چیرۆک و سەرهاتییانم و من سەرهاتیا تە ب خوە کر بوو چیرۆک و بەلاڤ کر... بگ٢، بپ٤٥". لێ نڤیسکارێ سەرهاتییان، نە تنێ ڤەگوهێزەرێ بۆیەرانە، بەلکو چێکەرێ بابەتانە و ئازرێنەرێ ناڤەرۆکا تێگەهانە، ئانکو دبیتە بەرەڤانێ دۆز و ناڤەرۆکا سەرهاتیێ. پەیام ئەوە کو بەلاڤکرنا سەرهاتى یێن دلسۆژ دبیتە سەربۆر و وانەیێن ژێ فێربوونێ بۆ وان کەسێن د بن گەفێدا و ئەوێن گەفدار ژى.

خالەکا دى یا هەڤبەند ب ئازادیێڤە، هلپەقژینا بەهرەیانە. هەموو بەهرە و شیانێن مرۆڤێ تەپەسەر، ب تەپەسەرى و ڤەشارتى دمینن. لێ ئەگەر بیاڤەکێ ئازادیێ بۆ بهێتە رەخساندن، نەدوورە کۆمەکا بەرهەم و هزرێن داهێنەرانە ژێ پەیدا ببن. دەمێ ئەڤین د رەڤیت و دگەهتە مالا کارینێ (کو پشکەک ژێ کر بوو شەلتەر)، د ماوەیەکێ کورتدا فێرى هەموو وان حەز و ئارەزوویان دبیت کو د مالباتا وێ یا رەسەندا قەدەغە بوون. وێ حەز ژ خواندنێ و ژەنینا کەمانچێ دکر، لێ مالباتا وێ ئەو بیاڤ بۆ دابین نەدکر کو ئارەزوویا خوە پێ تاقى بکەت. ل مالا کارینێ ئەو بیاڤ بۆ هاتە رەخساندن: "من د ڤان چار مەهێن ب ئازادى دە گەلەک ئالیێن خوە کفش کرن. من ب دەهان پرتووکێن جۆر ب جۆر و یێن ل سەر مژارێن جودا خوەندن. ڤی خانمێ ماموستەیەکێ تایبەتى یێ زمانێ سوێدى و ئینگلیزى ژبۆ من ئینا. من دمالا وێ دە حەزکرنا خوە یا موزیکێ پێشدە بر و من پێچێبوونا لەیستنا موزیکێ ل با خوە هلشکافت. ئەز نیگارکێشیێ ژى دکم و د وەختێن ڤالا دە رەسمان چێدکم... قەدەخەیێن بابێ من و دەردۆرێ ئەز ئیفلیج کر بووم. لێ د دەمەکێ وەها کورت یێ ئازادیێ دە، ل مالا ڤێ خانمێ، ئەڤ هەمى شیانێن من هلپەقژین و من خوە و پێچێبوونێن خوە ناس کرن... بگ٢، بپ٨١". پەیام ژ ئازراندنا ڤێ مژارێ ئەوە کو مرۆڤ د سەقایەکێ ئازاد دا دکاریت داهێنانێ بکەت، ئەڤجا فەرە هەموو دایباب بیاڤەکێ ئازادیێ بۆ زارۆکێن خوە برەخسینن و گرنگیێ ب حەز و ئارەزوویێن وان بدەن. ئازادى یا کەسۆکى مژارەکا گرنگە و پێدڤى ب تێهزرینەکا کوور و ل سەر راوەستانێ هەیە. ژیان و گوهۆرین مینا رووبارەکێ بێ راوەستانە، ئەو ئاڤا ئەڤرۆ د رووباریدا دهێتە دیتن، نە هەمان ئاڤا دوهییە. ئوو ئەگەر ئاڤا رووبارى د گۆمەکا مەند دا بهێتە راگرتن، نەدوورە گەنى ببیت و پاشى چ مفا ژێ نەهێتە دیتن. ژلایەکێ دیڤە ژى، هەر کەسەکى هندەک شیانێن ڤەشارتى هەنە، ئەگەر بیاڤەکێ ئازادى یا کەسۆکى بۆ هەبیت، نەدوورە ببیتە ژێدەرێ داهێنانەکێ کو پڕانى یا جڤاکى ژێ مفادار بیت.

* خۆکوشتن: خۆکوشتن حالەتەکێ گرچنە و ب درێژاهى یا دیرۆکێ بوویە جهێ سەرنجراکێشانا نۆژدار و جڤاکناس و دەروونناس و هزرمەند و فەیلەسۆفان، فەیلەسۆفێ فرەنسى ئەلبێر کامۆ د "ئەفسانە یا سیزیف"دا وەسا ددەتە خویاکرن کو خۆکوشتن پرسەکا سەرەکى یا فەلسەفێیە. مرۆڤ ل وى دەمى پەنایێ دبەتە بەر خۆکوشتنێ کو هەموو ڕێ یێن ژیانەکا هەژى ل بەر بهێنە گرتن و هەست ب گرنگى یا هەبوونا خوە نەکەت. نۆژدارێن دەروونى ددەنە خویاکرن کو رەفتارا خۆکوشتنێ دناڤ نەساخێن دەروونیدا بەربەڵاڤە و هەر کەسەکێ هەولا خۆکوشتنێ بدەت یان ئەنجام بدەت، نەساخیەکا دەروونى یا دەستنیشانکرى لێ هەیە یان لێ هەبوویە. نەساخى یا خەمۆکیێ ئێکە ژ وان نەساخى یێن مرۆڤى بەر ب خۆکوشتنێڤە دبەت، چونکو مرۆڤێ خەمۆکى دکەفتە دناڤ بێئۆمێدییەکا دژواردا، باوەرى ب کەسێ نینە و هەست ب تنێیاتیێ دکەت، هەست ب بێ بەهاییێ دکەت و خۆنرخاندنەکا نزم ل دەف هەیە. هەروەسا هندەک نەساخى یێن مینا شیزۆفرینیا و ئالۆدە بوویى یێن هۆشبەران ژى، دبنە ئەگەرێ دروستبوونا هزرێن خۆکوشتنێ. ئەگەر ل هندەک ئامارێن رێکخراوا ساخلەمى یا جیهانێ (WHO)* ڤەگەرین، دێ زانین کو خۆکوشتن ئێکە ژ سێ هۆکارێن سەرەکى یێن مرنا وان کەسێن دناڤبەرا ژیێ (١٥- ٣٥) سالیێدا. د هەر (٣) چرکەیاندا کەسەک هەولا خۆکوشتنێ ددەت. هەر حالەتەکێ ئەنجامدانا خۆکوشتنێ، ب کێمى کاریگەریێ ل سەر شەش کەسێن دى دکەت. ئەنجامدانا خۆکوشتنێ دناڤ کەسێن نێردا پترە، لێ هەولدانا خۆکوشتنێ ل دەف مێیان زێدەترە.

پشتى ئەڤین ژ دەستێ مام و پسمامێ خوە درەڤیت و ل مالا ژنەکا سوێدى بنەجھ دبیت، سەرەراى پویتەدان و دابینکرنا پاراستن و پێدڤى یێن ژیان و ئارەزوویێن وێ، لێ هەر چوار بەرەژەنگێن سەرەکى یێن خەمگینیێ دناڤ ناخێ وێدا هەنە؛ بێئۆمێدى، تنێیاتى، هەستکرنا ب بێبەهاییێ و بێ هاریکاریێ. نڤیسەر ب شێوەیەکێ زانستى، ئاماژە ب ڤان هۆکار و بەرەژەنگێن خۆکوشتنێ ددەت: "من گەلەک هزرا خوە د وێ پێکولا خوە یا خوەکوشتنێ دە کر و گەهشتم وێ باوەریێ کو ئەو ئەنجاما بێزارى، بتنێتى، بێهەڤالتى و بێپشتگرى، بێچارەیى و ژ هێزکەتنێ بوو، ژ بێباوەریا بخوەبوونێ بوو... بگ٢، بپ٨٠". هەروەکو مە گۆتى کو هۆکارێن کریارا خۆکوشتنێ گرچن و ئالۆزن، بەرى ئەڤ بۆیەرە ب سەرێ ئەڤینێ بهێت، چ نیشانێن نەساخییەکا دەروونى ل دەف نەبوون، لێ دەمێ هەڤرووشى ڤێ پرسگرێکێ بوویى، پێکولا خۆکوشتنێ کر. ئەو ب خوە، کەسایەتى یا جڤاکى یا مرۆڤى ژ سێ چوکلێن سێگۆشەیەکێ پێک دهێت (هەست، هزر، رەفتار)، دەمێ هندەک هەستێن رەشبینیێ خوە ب سەر دلینى یا مرۆڤى داددەن، هزرێن رەشبینى ژێ پەیدا دبن و بەر ب رەفتارەکا نەخواستیڤە دهێتە هاژۆتن. ئەگەر ئەم هزرێن پەیدا بوویى ژ هەست و پێحەسیانێن ئەڤینێ (د سەرداڤا کارینێ ڤە) بدەینە بەرئێک، کو هزرا پەیدا بوویى بدانینە بەرانبەر هەر هەستەکا هەیى، دێ ب ڤى شێوەیێ ل خوارێ بیت:

-  خەمگینى: "خۆزى ئەز مربام، یان خۆزى ئەز یا مرى بام و من هۆسا خوە نەدیت با"

-  هەستکرنا ب تنێیاتیێ: "ئەز ب تنێمە، من شیانێن چ تشتان نەماینە و نەشێم چ بکەم!"

-  بێپشتگرى: "کەسەک هاریکارى یا من ناکەت و نەشێم زێدەتر خوە ل بەر ڤێ گەفێ بگرم"

-  بێئۆمێدى: "من هەموو تشت ژ دەستدان و یا بوویمە بارگرانى ژبۆ خێزان و دەردۆرا خوە"

-  هەستکرنا ب بێبەهاییێ: "چ رامان ژبۆ ژیانا من نەماینە و دبیت خەلک ب مرنا من دلخۆش ببن"

ژ ئەگەرێ ڤان هەستێن بۆ چێبوویى و هزرێن ژێ پەیدا بوویى، ئەڤین بەر ب کریارا خۆکوشتنێڤە دچیت و پێکولێ دکەت کو خوە دبالکونا مالێدا بهاڤێژیت. لێ بەرى خوەهاڤێژتنێ، کارین وێ رزگار دکەت. ل ڤێرە ژى، نڤیسەرى ب شێوەیەکێ هونەریێ هێمادار سەرەدەرى دگەل رێگرتنا خۆکوشتنێ کرییە. ل شوینا کارین بێژتێ؛ (ما تو ژ خودێ ناترسى؟ ما کێ هاى ژ تە هەیە و دێ بۆ کێ خوە کوژى؟ پاشى بۆ وێ بەحسى ئاگرێ دۆزەخێ و تۆڕەبوونا خودێ بکەت، یان بۆ بێژیت کو فەرە گرنگیێ ب کەسێ نەدەت و ئاخفتنێن خەلکى پشتگوھ پاڤێت، ژیان جارەکە و فەرە مرۆڤ خۆشیێ ژێ ببینت، یان کۆمەکا دى ژ ڤان شیرەتێن هشک و زوها...). ئەو کار ل سەر هەستێن وێ یێن رەشبین دکەت کو ب هندەک هەستێن دى یێن گەشبین بگوهۆریت: "تەماشا بکە ئەڤ چ دیمەنەکێ خوەشک و رەحەتبارە، بنێرە بێ کا ئەگەر ئەم بخوازن ئەم چەند دکارن ژ خوەزایێ فێر ببن. بنێرە ڤان داران، چ بهێ سەرێ وان، گەرم و سەرما، بهار، پاییز، زڤستان و هاڤین ب هەمى کارتێکرنێن خوە یێن جۆر ب جۆر دادکەڤن سەر وان، وان ژ پەلان، ژ فێقیان رووت دکن، ئاڤێ ددن وان، ژێ دستینن، لێ ئەو دەڤ ژ ژیانا خوە بەرنادن... ژبۆ خوە راگرتنێ خوە بێتر د ئاخێ دە دادهێلن و جهێ خوە موکمتر دکن.. ل رۆناهیێ و ل ژیانێ دگەرن. فکر بکە کو مرۆڤ ژى وەک وان خوەدى ئیرادە و هێز و بڕیار بە، خوە ل بەر هەمى رەوش و تەنگاڤیان رابگرە، دێ چەند شاناز و دلخوەش بە... بگ٢، بپ٧٩-٨٠". کا چەوا هزرێن رەشبین ژ هەستێن رەشبین پەیدا دبن و دبنە ئەگەرێ رەفتارێن نەپەسەند، ب هەمان شێوە ژى هەستێن گەشبین دبنە سەدەمێ هزر و رەفتارێن گەشبین. ئەڤە پشکەکە ژ تەکنیکێن چارەسەرى یا دەروونى ژبۆ نەهێشتن و رێگریکرنا ل کریارا خۆکوشتنێ. وەسا دیارە کو نڤیسەرى دویفچوونەکا زانستى ژبۆ بابەتێ خۆکوشتنێ و چەواتى یا چارەسەرى یا وێ کرییە، هەتاکو شیاى ڤان پێزانینێن مفادار بێختە دناڤ بۆیەرێن رۆمانا خوەدا. گەلەک جاران مە گۆتییە و دبێژینەڤە کو مەرەما سەرەکى ژ خواندنا دەقێن وێژەیى خۆشى و مفایە. هەرچەندە خۆشى ب خوە ژى مفایەکێ دەروونیێ چێکرنا ئارامیێ و خۆشى یا ب سەرهەلبوونێ ددەتە وەرگرى، لێ هەبوونا مفایەکێ ئەپستمى یان زانستى، مفایێ خۆشى یا دەروونى موکمتر و پتر لێ دکەت.

د پێڤاژۆیا ڤان هەموو بۆیەر و ئازراندنا هندەک تێگەهێن جڤاکیدا، مشە جاران ب نەچاریڤە جڤاکێ خوەیێ رەسەن دگەل جڤاکێ سوێدێ هەڤبەر دکەت، هەم ژبۆ بەرچاڤکرنا پاشڤەمایینا جڤاکێ ژێ هاتى و هەم ژبۆ هەولدانا گوهۆرینێن تێگەهێن پاشکەفتى ب هندەک نوویێن پێشکەفتى و بەرئاقل. دبیت ژى ئاماژەیەک بیت ژبۆ فێربوونێ و چاڤلێکرنێ. د وارێ گرنگى یا خواندنێدا دبێژیت: "هەر جارا ئەز ل ترێنێ سوار دبووم پرتووکەک ژبۆ خوەندنێ ژى ب من رە بوو... بگ٢، بپ٦". لێ د جڤاکێ مەدا خواندنا پەرتووکان نەکارەکێ پێشینە د ژیانا رۆژانە یا گەنجاندا. دبیاڤێ چاپکرن و کڕینا پەرتووکاندا: "ئەز نکارم گەلەک د نڤیسکاریا خوە دە پێش بکەڤم... پێویستیا من ب ئاوڕدان و تێبینیێن خوەندەڤانان و رەخنە یێن رەخنەگران هەیە، ئەو ژى ناهێن کرن ژبەرکو پرتووکێن من نەهاتنە چاپکرن و نەهاتنە خوەندن... بگ١، بپ٧". هەرچەندە ئەڤ گۆتن یا بابێ گولێ یە (ل سوێدێ)، لێ ئاماژەیەکە ژبۆ نە کڕینا کتێبان و نەخواندنا وان. ئەگەر کتێب بهێنە فرۆشتن، هینگى نڤیسەر دێ شێت ب نڤیسکارى یا خوە ژیت و دێ ب بەردەوامى کتێبێن خوە گەهینیت چاپێ. پەهلەوان ژى، زێدەبارى نڤیسینێن وێژەیى و زمانەڤانى و چیرۆکان، کارەکێ فەرمى ل پۆستەگەهێ دکەت، داکو پێدڤى یێن ژیانا خوە پێ دابین بکەت. د لەقتەیەکا دیدا، ئاماژە ب پرۆسەیا کارکرنێ ددەت کو (ژیانا ڤێ دەرێ وەهایە، مرۆڤ دناڤبەرا کار، ژن، زارۆک و مژوولاهیێن ناڤمالێ دە بەرزە دبن... بگ٢، بپ٨). ئانکو ئیشارەتەکە ژبۆ پیرۆزى یا کارى و خێزانێ. دهەڤبەرکرنەکا دى یا دناڤبەرا چایخانەیێن جڤاکێ مە کو مشتى گەنجن و هەردەم دومینێ و پەرکانێ سەرا تکە و چایێ دکەن، لێ ئەو ب کارکرنێڤە مژوولن و کافێ یێن وان ژى ژبۆ جڤین و دیدار و بێهنڤەدانێن قەهوەڤەخوارنێ دهێنە بکار ئینان.

هەر چەوا بیت، نڤیسەر د ڤى سێتکێ رۆماناندا، شیایە رەوشا جڤاکێ کوردى و بزاڤێن رزگاریخوازى یا کوردى ل هەردوو پارچەیێن باکوور و باشوور دوکیۆمێنت بکەت و دناڤ کەلواشێ چیرۆکەکا ئەڤینداریێدا بچینیت کو میناکێ رۆمانێ ب خۆڤە بگریت و ژ ریپۆرتاژێن دوکیۆمێنتکارى دوور بێخیت. بکارئینانا بۆیەرێن دیرۆکى ژبۆ نڤیسینا رۆمانێ، سەرەراى وێ چەندێ کو مەرەم پێ دوکیومێنتکرن و نڤیسینا رۆمانەکا دیرۆکییە، لێ کارەکێ نەهێسانە کو هەموو نڤیسەر بشێن وێ هەڤسەنگى یا دناڤبەرا بۆیەرێ دیرۆکى و بۆیەرێ رۆمانێدا بپارێزن و دەقەکێ رۆمانکیێ جوان و وێژەیى ژێ چێکەن. د رۆمانا (ئەڤین شەوات) دا، کاراکتەرەکێ رۆمانێ بەر ب رۆژئاڤایا کوردستانێڤە دچیت. ئوو د رۆمانا (ئەز و دەلال)دا، ئاماژە ب چیرۆکا پیرەمێرەکى ددەت کو کچەکا سنێلە ژ کامپەکا ئیرانێ بۆ خوە دخوازیت و ئەو کچە ژیانا وى یا هەڤژینیێ، ب نازدارى و هندەک عورفێن جڤاکێ کوردەواریێ نەخۆش دکەت. نزانم کا مەرەم پێ ئەوە د رۆمانێن بهێتدا کەرەستەیێن ئاڤاکرنا رۆمانێن خوە ژ رۆژهەلات و رۆژئاڤایا کوردستانێ وەرگریت، یان تەسادوفەکە و دێ د سەر را بۆریت. ئەگەر ڤان هەردوو ئاماژەیێن ژێگۆتى بکەتە بابەتێ دوو رۆمانێن دى و دناڤدا ئیشارەتێ بدەتە کوردێن ئازەربێجان و ئەرمەنستانێ ژى، دێ ناڤونیشانێن ڤێ نڤیسینا مە (خەبات و دەردەسەرى یێن کوردان و کوردینیێ) پێ کاملان بیت. ئوو دێ بیتە بابەتەکێ کاملانێ دۆزا کوردان و کوردینیێ دناڤ رۆمانەکا وێژەیى یا چەندین بەرگدا.