ئازادی.. دیسا ئازادی
(ئاستەنگێن دكەڤنە د رێكا ئازادی یا دەربڕینێدا)
هەر جڤاكەك د ڤێ جیهانا پان و بەرینا پێكڤەگرێدایڤە، داب و نەریت و هزر و بوچوون و باوەریێن خوە یێن رێكخستی و قالبدای هەنە (چ پۆزەتیڤ بن یان نێگەتیڤ)، ل بن سیبەرا پاراستنا خێزانێ و هەڤبەندی یێن بەرهەمهێنانێدا كار دكەت. ئوو كەس (هەر كەسەك بیت دجڤاكیدا) پابەند و گرێدایێ ڤەرێژ و هزر و كلتۆرێ جڤاكێ خوەیە و ئازادی یا وی یا كەسۆكی ب ئازادی یا كۆمێڤە گرێدایە. رەفتارێن مرۆڤى وەكو كاردانەوە یا پرۆسا سەرەدەریكرنێ، مانێ، پاراستنێ و داهێنانێ... ل بن شاپەڕێن دەستەلاتا جڤاكیڤە گەشە دکەن و كریارا هزركرنا كەسۆكی یا داهێنەر ب هزرا هەیی یا جڤاكیڤە پابەند د بیت و د بازنێ قالبەكێ چێكریدا زڤریت. ئەڤ هزرە مە دگەهینتە وێ باوەرێ كو داهێنان ل گورەی ڤی تێگەهێ بەهانەكرن و هۆدۆزی یا كریارێن هەیی، دهێتە ئەنجامدان. ئەگەر ئەڤ میناكێ ژێگۆتی تشتەكێ سروشتی بیت بۆ جەماوەرێ هەچكوهەیی، هەلبەت بۆ نڤیسەرێ رەوشەنبیر گرێیەكا گرچنە و خالا دەسپێكا گرێدانا پێنگاڤێن وییە. چونكو ئەڤ كریارا ناڤبری جڤاكی دهێلتە دناڤ گۆمەكا مەند دا و كەسێن رەوشەنبیر و داهێنەر ژی ل هەمبەری ڤێ كریارێ ل سەر جەوسەرێ پێشداچوون و گوهورینێ سەمایێ دكەن. ئەڤجا تشتەكێ هەربەتییە كو دوورییەكا بەروەخت دناڤبەرا رەوشەنبیری و جڤاكیدا پەیدا ببیت و رەوشەنبیر تۆشی گرێیەكا گرچنا یاخیبوونێ ببیت.
یا خویایە كو هەر نڤیسەرەك سەردەریێ دگەل جڤاكی دكەت و دبن ئاكاما جڤاكیڤە دژیت و مەزن دبیت. هەروەسا ئەو ژی ب هەمی هەلگرتیێ خوە یێ ئەپستمۆلۆژیڤە دكاریت (ب رێكا پێشەنگی یا خوە یا سروشتی بۆ جڤاكی) ئاكامێ ل سەر جڤاكی بكەت، چونكو ئەو یێ د جڤاكی گەهشتی و یێ ژێ بوری. ئەڤجا كا هێزا دەستەلاتا جڤاكی چەند كار دكەتە سەر رەفتارو هەلوێست و بڕیارێ، هەروەسا ئەو ژی ل دویف شیانێن خوە یێن جڤاكی و ئەپستمۆلۆژی، دكاریت وەك رەنگدانەڤە یا جڤاكی، كار بكەتە سەر و پێشەنگ بیت دكریارا ب رێڤەبرنێ و سەرەدەریكرنێدا.
تشتەكێ زۆر یێ سروشتییە كو نڤیسەرێ رەوشەنبیر سنوورێن هزركرنا جڤاكی ببڕیت و ژێ دەرباز بیت و تیۆرێن هەیی بەرگومانكەت. ئەڤ بەرگومانكرنا تشتێن هەیی ژی، مەژی یێن ساڤا و قاییل ب رەوشا هەیی ئالۆز دكەت و رووبارێ ژیانێ مشتی جۆكێن هەمەجۆر دبیت. ئوو ژبەركو ئەڤ جۆكێن نوو، تەنێن بیانینە د لەشێ جڤاكیدا، لەوا ب ساناهی سەرەدەری دگەل نا هێتەكرن. نە دوورە ژی دژاتی یا رەوشێن نوو پەیدابوویی بهێتە كرن. ل ڤێرە ژی هاوكێشا گوهورین و پێشداچوونا جڤاكی دمینتە دناڤبەرا رەوشەنبیری یا كەسۆكی و كاردانەوە یا كۆما جڤاكیدا. ئەنجامێ ڤێ هاوكێشێ ژی ژ خوەییێ كەسی دەست پێ دكەت كو هێڤێنێ هەر گوهورینەكێیە و ب قاییلبوون و كەهیبوونا جڤاكی ب دوماهی دهێت كو دبیتە سەدەمێ گوهورینا ل سەر ئاستێ دەمی.
ئاستەنگێن ئازادی یا دەربڕینێ
گرنكترین هۆكارێن سەركەفتن و كاریگەری یا هەر ناڤگینەكا راگەهاندنێ و بەلاڤكرنا رەوشەنبیریێ، ئازادی یا هزركرنێ و دەربڕینێیە. هزركرن یا ئازاد نابیت، ئەگەر دەربڕینا وێ هزرێ یا ئازاد نەبیت. هەروەسا دەربڕین ژی یا كاریگەر و راستگۆ نابیت، ئەگەر ژ مەژیەكێ ئازاد و ڤەكری دەرنەكەڤیت. چونكو هزر (هەر هزرەك بیت) هێزەكا كاریگەرە ژهێزێن مەژی و بیركرنێ، ئەگەر ئەڤ هێزە د ناڤ خانەیێن مەژیدا بهێتە گرێدان و زیندانكرن، دێ كاركەتە سەر رەفتار و كریارا هزركرنێ ل جەم كەسی و د ئەنجامدا ئەڤ پەستا گرێدان و زیندانكرنێ، دێ بیتە سەدەمێ ئالۆزی یێن دەروونی و پاشكەفتنێ و پاشڤەزڤرینێ. نڤیسەرێ ب ناڤ و دەنگێ میسری (سلامە موسا) دبێژیت: "ئەم یان نڤیسەرێن هەر مللەتەكێ دی. دێ نە كاریگەر و نە داهێنەر بین، ئەگەر جڤاك ب هێزا یاسا و كاودانێن جڤاكی و تیتال و رەوشتان. هزركرن و دەربرینێ گرێدەت و نەهێلیت هزرێن نوو بهێنە بەلاڤكرن." ب ئاوایەك رۆهنتر، نڤیسەری دڤێت بێژیت كو رێگرتنا ئازادی یا هزركرنێ و دەربڕینێ بیاڤێ تێهزرینا مرۆڤی چوارچوڤە دكەت و قالبێ هەییێ جڤاكی دهێلتە دناڤ گۆمەكا مەند و راوەستایدا. نموونە یێن دیرۆكێ خویا دكەن كو هەر ژ رۆژا بوونێ شەهوەتا وەرار و پێشداچوونێ ژی دگەل مرۆڤی دبیت. ئەڤ شەهوەتە، دگەل بەرفرەهبوونا بیاڤێ تێگەهشتن و ئەپستمۆلۆژیا مرۆڤی مەزنتر و كاریگەرتر لێ دهێت، هەتا دگەهتە وی راددەی كو مرۆڤ خوە قوربانی بیروباوەرێن خوە یێن ئازاد بكەت. نموونە یێن ڤی جۆرێ خوەگوریكرنێ ژی د دیرۆكا مرۆڤانیێدا دپڕن، ڤێرە جهێ رێزكرنا وان نینە. لێ د سەرهندێ را، فەرە نەهێتە ژبیركرن كو گرێدانا هزرێ و هزركرنێ ب هەبوونا سانسۆرێن جڤاكی یێن ل سەر دەربرینێ، نە تشتەكێ نوویە، بەلكو ئارێشەیەكا كەڤنا دێرینە و دگەل وەرار و پێشكەفتنا جڤاكی وەرار كرییە.
مرۆڤێ كەڤن پشتی ژ قوناغا لاهۆتیێ دەرباز بوویە قوناغەكا پێشكەفتیتر، ژیانا وی ب دلخۆشی و دلتەنگی یا خوداوەندانڤە هەڤبەند بوویی، یێ گرێدای گەلەك پیرۆزییان بوو، ئەڤ پیرۆزییە ژی ل نك وی د رەهایی بوون و نەدكاری ژ چوارچووڤێ ڤان پیرۆزییان دەركەڤیت. ژیانا وی یا مشتی تشتێن پیرۆز و قەدەغەكری بوو، هەر ژ هوورترین پێدڤی یێن ژیانێ و هەتا دگەهتە هەڤبەندی یا وی دگەل خوداوەندان. دكەڤندا ڤان تشتێن پیرۆز و قەدەغەكری دگۆتنێ تابۆ، ئوو هەر تشتەكێ تابۆكری با، نە دبوو كەسەك نێزیك ببیت یان ببەزینیت. ئوو ل گورەی بوچونێن هەیی یێن جڤاكی، نە دبوو كەسەك تشتێ تابۆ كری بشكێنیت یان رەخنەكا دژ لێ بگریت یان ژی بەرگومانكەت. ژ بلی تابۆ یێ، تەوتەم ژی هەبوون، هەر هۆزەكێ یان عەشیرەتەكێ جەڤەنگەك بۆ خوە دادنا و دپڕانی یا جاراندا، هزر دكر كو رەگەزێ سەرەكیێ وێیە و ل دویڤ سۆز و رێزگرتنا بابینیێ، نە دبوو كەسەك خوە نێزیك كەت یان زەرگەهان بگەهینتێ. مشە جاران ئەڤ تەوتەمە ئاژەل بووینە و بەرەبەرە ڤی ئاژەلی پیرۆزییەكا رەهایی وەرگرتییە، وەكو پیرۆزی یا چێلێ ل نك هندۆكان و دوور نینە نەكوشتنا حاجی رەشكان ل جەم كوردان ژی سەدەمەكێ ئەفسانەییێ ژ ڤی بابەتی بیت!
د قوناغێن پێشكەفتیترێن وەرارا مرۆڤانتیێ دا، دەستەلاتا تابۆ یێ و پیرۆزی یا تەوتەمان كێمتر لێهات، لێ ب ئاوایێ ئایین و ئولداریێ پەیدا بووڤە، ب تایبەتی دەمێ ئایین ب یاسا یێن جڤاكیڤە هاتییە گرێدان و بوویە دەستەلاتا روحی و دونیایی. ل ڤێرە ئەم دكارین بێژین كو دینی ب ئاوایەكێ پێشكەفتیتر و نووتر سەرەدەری دگەل تابۆ یێن جڤاكی و تەوتەمان كرییە. لێ دین ل گورەی هزرا پێشكەفتی یا جڤاكی ژ تابۆ یێ بەرفرەهتر و تەڤاییتر بوو، نەمازە، دەمێ بوویە پشكەك ژجڤاكی و بەرپرسیاری یا هەمی لایەنێن ژیانا رۆژانە یا جڤاكی وەرگرتی. ئوو ئەڤە بوو، بوویە سەدەمێ سەرەكیێ بكارئینانا ئایینی ژلایێ دەستەلاتێڤە وەكو چەكەكێ كاریگەرێ هاویشكرنا نەرازیبوونێن جڤاكی. ئەڤ كریارە ژی ل هەر جھ و هەردەمەکى هاتییە بكارئینان. چونكو چەند هەڤبەندی یا ئایینی و جڤاكی ب هێزتر لێ دهات، دا دەستەلاتا ل سەر جڤاكی ژی بهێزتر كەڤیت. میكافیللی دبێژتە میری (هەر میرەك بیت، ئو ل هەر جھ و هەر سەردەمەكی بیت): "فەرە ل سەر هەر میرەكی، حاكمەكی، ئایینی بپارێزیت، خوە ئەگەر باوەری پێ نەبیت ژی، چونكو ب رێكا ئایینی میر دێ شێت دەستەلاتا خوە ب هێزتر ئێخیت و صنگەپێ كەت!"
ئەڤ گۆتنا میكافیللی وێ چەندێ خویا دكەت كو پیرۆزی و دەستەلاتا تابۆ یێ ل دەمەكێ دی و ب میناكەكێ دی پەیدا بووڤە.
لێ ژبۆ لڤاندنا تێهزرینێن جڤاكی و بەرپاكرنا نووكرنێن گونجایی، كەسانێن ژیرمەند و پێگەهشتی ل هەر جھ و هەر سەردەمەکى هەنە و هەر هەبووینە. ئوو ژبۆ ڤێ ئێكێ ژی، چوارچووڤێ هزركرنا خوە یا هەیی بەزاندییە و بەرەف ئاسویەكێ بەرفرەهتر و پێشكەفتیتر هزركرینە. هەلبەت ئەڤ كریارە ژی ناهێتەكرن هەتاكو مرۆڤ د ژیوار و جڤاكێ خوەیێ هەیی نەگەهیت و ب لێنێڕینەكا هەلسەنگاندنەیی نە هێڤكەتێ. پشتی ڤێ چەندێ مرۆڤ دكارن پێشەنگی یا جڤاكی دپرۆسا گوهورین و نووكرنێدا بكەن. ئەڤ پرۆسا هە، ل هەمبەری دەستەلاتێ و جڤاكی نە پرۆسەیەكا ئێكانەیە، هەرچەندە ئەڤ هەڤڕكی یا دێرینا گوهورین و نەگوهورینێ، سەدەمێ سەرەكیێ پەیدابوونا گەلەك تیۆر و فەرمەسیۆنی و هزركرنێن جودا جودا بوویە. لێ د ئەنجامدا هەر ئەڤ هەڤڕكییە بوو، بوویە ئەگەرێ پێشڤەچوون و وەرارا مرۆڤانتیێ. دەستەلات ب خوە ژی وەك پێشەنگا ب رێڤەبرنا جڤاكی بەرەڤ ئاسویێن دیاركری ب رێكا هەبوونا پرۆسەیەكا دی كار دكەت. ئەم دكارین بێژینێ پرۆسا هەبوونا سانسۆری، كو ل دویف نەخشەیەكا دیاركری یا نووكرنێ (ئەوا بۆ هاتییە دانان) ژبۆ پاراستن و جێگركرنا دەستەلاتێ كار دكەت. ئەڤ پرۆسا دەستەلاتێ هەمبەری پرۆسا هزركرنا كەسۆكییە. چونكو هەتا نهۆ ژی كریارێن تابۆ یێ و سنوورێن قەدەغەكری یێن دەستەلاتا ئایینی د جڤاكێن دیموكراسی و پێشكەفتنخوازدا ژی ب ئاوایەكێ دی یێ هەڤچەرخ دهێتە بەرچاڤكرن.
پرۆسا هەبوونا سانسۆرێ دەستەلاتێ هەروەك مەریوان وریا قانع دبێژیت: "ل بن سیبەرا دوو سیستەمێن چاڤدێریێ كار دكەت، چاڤدێری یا دەرەكی و چاڤدێری یا ناڤخۆیی." چاڤدێری یا دەرەكی درێكا میكانیزما قەدەغەكرنا هندەك بابەتێن جڤاكی یێن ترسناكدا كار دكەت، وەكو بابەتێن سێكسی و ئایینی و رامیاری، كو سێگۆشەیا قەدەغەكرییە دپڕانى یا وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤیندا. ل هندەك جهێن دی ژی ب رێكا میكانیزما جوداكرنا راستیێ ژ نەراستیێ دهێتە كرن. ئانكو دەسنیشانكرنا تشتێن راست و ماقویل و باش هەمبەری تشتێن نەراست و نەماقویل و خراب. ئەڤ میكانیزمە ژی دبنەكۆكا خوە دا بەرپاكرنا هزر و تیۆرێن رەهایینە، ب ئاوایەكێ هەڤچەرخ و نووژەن دجڤاكیدا. ئەڤ رەهاییكرنا باوەری و راستییان ژی، رێكەكا مودێرنا پاراستنا جڤاكێ هەیییە ژ پێنگاڤێن گوهورین و نووكرنێ. هەروەسا سیستەمێ چاڤدێری یا ناڤخۆیی ژی، كو بەرێخودانەكا مرۆڤانتی یا تەڤایی یە ژ ئالیێن رەوشەنبیری و جڤاكی و یاسایێن هەیی یێن هەڤبەند ب جڤاكیڤە. ل ڤێرە ژی خوەییێ مرۆڤی دبیتە سانسۆرێ پێنگاڤێن وی.
ب كورتی، جارەكا دی، ئەم هەمبەری بەرێخودانێن بابەتی و خوەیی دبین بەرامبەری هەمی لایەنێن ژیانا هەیی، ئوو پرۆسا داهێنان و نووكرنێ ژی پشكەكە ژ ڤێ ژیانێ. ب ڤێ چەندێ و ل گورەی ڤی پیڤكێ ژێگۆتی ئەم دكارین كار و بەرهەمێن داهێنەر دەسنیشانكەین و پێناسا رەوشەنبیریێ بكەین، چونكو ب هزرا من، رەوشەنبیرێ داهێنەر ئەو كەسەیە یێ ڤان سیستەم و میكانیزمێن قەدەغەكرنێ و سانسۆران دبەزینیت و ب رێكا فڕینێ د ناڤ ئاسمانێ نە دیاریێ و نەقاییلبوونێدا هزرێن نووتر ڤەدژینیت و چێدكەتەڤە ژبۆ بەرپاكرنا ئاسۆیەكێ بەرفرەهتر و گونجاییتر دگەل هەڤبەندی یێن جڤاكی و بەرهەمهێنانێدا. سوكرات د بەرەڤانیكرنا خوەدا ل بەرانبەری دادوەران رادوەستیت و دبێژیت: "چ كەسەكی ماف نینە باوەرییەكا دیاركری ل سەر كەسەكێ دی بسەپینیت، یان ژی رێ ل هزركرن و بوچوونێن وی یێن تایبەت بگریت." هەروەسا بنەمایێن دانەزانا مافێن مرۆڤی ئەوێن ژ هێڤێنێ شوڕەشا فرەنسی ١٧٨٩ هاتینە وەرگرتن و بەلاڤكرن، گرۆڤەكێ دەنگدارێ پێگەهشتن و تێگەهشتنا هزرا مرۆڤی و مرۆڤانتیێنە. دەمێ رۆخێنەرێن زیندانا پاستیل بریارێ ددەن كو: "ئازادی یا هەلبژارتنا ئایینی و ئازادی یا رۆژنامەڤانیێ و گۆتارخواندنێ، مافێ هەمی هەڤوەلاتییانە."
ئەگەر ئەم نموونە یێن خەباتا دویر و درێژا ئازادیخوازیێ و نووكرنێ كۆمكەین، گەلەك د زۆرن و ب هزاران شەهیدێن راستیێ و نووكرنێ شەڤا هزركرنا مرۆڤی رۆهنكرینە. لێ د سەر هندێرا ژی، هەڤڕكی دناڤبەرا گوهورین و نەگوهرینێدا یا بەردەوامە و دێ هەر یا بەردەوام بیت. ئەڤ هەڤڕكی یا سەرمەدی ژی كریارەكا ساخلەمە د تێهزرینا مرۆڤانتیێدا. ئوو ئەڤ كریارا ساخلەم ژی سەدەمێ سەرەكیێ وەرار و پێشڤەچوونا مرۆڤانتیێیە. لێ ل ڤێرە پرسیارەك د سەرێ مرۆڤیدا دلڤلڤیت، ئەرێ بۆچی ئەڤ هەڤڕكییە بەردەوامە؟
هەرچەندە د پڕانی یا سەربۆراندا، ئەنجامێن ڤێ هەڤڕكیێ د قوناغێن بۆریدا د ئاشكرا كرینە! ژبۆ بەرسڤدانا ڤێ پرسیارێ ژی دڤیا ئەم ل سەدەمێن هەڤڕكیێ بزڤڕین و بزانین كا هەڤڕكی بۆچی، چەوا، ئوو ژ چ ڕایە؟ ل ڤێرە ژی دێ هەولدەین هندەك هزرێن خوە یێن كەسۆكی، ب پوختە و كورتی، ل سەر فاكتەرێن ڤێ هەڤڕكیێ پێشكێشی خواندەڤانێن گراڤی كەین:
:١-جڤاک
مرۆڤ دناڤ جڤاكەكیدا دبیت و مەزن دبیت و سەرەدەریێ دگەل دكەت. ئوو هەر تشتەكێ وەرگریت، دێ دبن ئاكاما جڤاكیڤە بیت. ب ڤێ چەندێ مرۆڤ دگەل داب و نەریت و تیتال و هزر و بیروباوەرێن جڤاكی رادهێت و كەهی دبیت، هەتاكو دبیتە پشكەك ژ كەساتی یا جڤاكێ كاریگەر ب هندەك هزروبیرێن دیاركری. ژیانا مرۆڤی ب ژیانا بابكالكێن ویڤە دهێتە گرێدان و ب ڤێ چەندێ ژی، ژیان ب ساناهی دكەڤیت. چونكو هەموو پێدڤی یێن ژیانا وی دكووراتی یا جڤاكیدا دچاندینە و چ پێدڤی ب رەنجێن زێدەتر نینە كو گوهورینێ بكەت. ئەڤجا هەر تشتەكێ نوو پەیدا ببیت، دێ یێ بیانی بیت و دێ ل سەر حسێبا خۆشی و ئارامی یا كەسی راوەستێت. لەوا ب هەمی شیان و بەهانەیان، بەرهەلستی یا ڤی تەنێ بیانی دهێتەكرن و هەمی هەولا مرۆڤی ژبۆ پاراستنا جڤاكییە، كو پێنگاڤێن بلەزێن بیانی و نووكەر سیستەمی نە هەرێفن. جارنا ب رێكا پاراستنا سنج و رەوشت و تیتالێن جڤاكی و جارنا ب رێكا ئایینی و جار ژی ب رێكا پاراستنا رەسەناتیێ و پاراستنا گیانێ نیشتمانی و نەتەوەپارێزیێ، هەرچەندە ئەڤ رێكا داویێ بەهانەیەكا لاوازە ل هەمبەر گوهورینێ، چونكو هەر گوهورینەكا ببیت ژبۆ هندێیە كو گیانێ وەلاتینی و رەگەزێ نەتەوەپارێزیێ بهێزتر بێخیت. بەرگومانكرنا هەر پیرۆزییەكێ ژی ژبۆ بەرپاكرنا پیرۆزییەكا دی یا كاریگەرترە، داكو ژێیاتی و وەلاتینی و نەتەوەپارێزی خورتتر و باشتر بهێتە پاراستن.
٢- سیستەم
هەر سیستەمەكێ دجڤاكیدا هەبیت، ئەنجامێ بەرژەوەندی یێن تایبەتێن كۆمەكا خەلكینە و ئەڤ بەرژەوەندی یا تایبەت بەرەبەرە بەرفرەھ دبیت، هەتا ب بەرژەوەندی یا دەستەلاتێ و جڤاكیڤە دهێتە گرێدان. ئەڤجا كەس ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندی یا خوەیا تایبەت، دێ بەرژەوەندی یا دەستەلاتا جڤاكی پارێزیت و نەدوورە بەرژەوەندی یا دەستەلاتێ دوور بیت ژ بەرژەوەندی یا وى یا كەسۆكی. ب ڤێ چەندێ ژی، سیستەمێ نەگۆرێ پاراستنا بەرژەوەندی یا دەستەلاتا جڤاكی دبیتە ئاستەنگەك د رێكا ئازادی یا هزركرن و دەربڕینێدا.
٣- سەربۆرا كەسوكی
مرۆڤ چەند پتر بخوینیت و سەربۆرێن زۆرتر هەبن و مەژیێ وی ڤەكریتر بیت، دێ بیاڤێ هزركرنا وی ژی فرەهتر و تەڤاییتر بیت. د ڤێ تەرازی یا بیرتیژی و چەنداتی یا پێزانین و سەربۆراندا، كەسێ نەزان و كێم رەوشەنبیری و سەرڤەسەرڤە، یێ بێ دەستەلاتە و نەكاریت پشكداریێ د گوهورین و ئاڤاكرنێدا بكەت. ئوو چونكو ژێ ناهێت ڤێ پشكداریێ بكەت، ئەڤجا وەك كاردانەوەیەكا سروشتی یا مرۆڤی، دێ دژ راوەستیت و ژبۆ بەهانەكرنا كێم بهایی یا گوهورینێ دێ گرۆڤێن عەقلی و نەقلی هینیت و هەمی هەولا وی دێ ئەو بیت كو زیانێن گوهورینێ بەرچاڤ كەت. نە زانین هەروەك د. علی الوردی دبێژیت: "هزرا مرۆڤی چوارچوڤە دكەت و ناهێلیت مرۆڤ ژ بەرامبەر خوە وێڤەتر چ تشتێن دی ببینیت." ئانكو مرۆڤی دێ بیاڤەكێ دیاركرییێ هزركرنێ هەبیت و هەر هزرەكا ژ دەرڤەی ڤی بیاڤی دێ چەوتی و گونەهباری بیت. ب كورتی كەسێ نەزان بیاڤەكێ دیاركریێ تێهزرینێ هەیە و ژێ نابۆریت، لەوا نەشێت تشتێ نوو قەبوولكەت یان ژی پشكداریێ تێدا بكەت. ئەڤ فاكتەرە ژی تەڤاڤكەر و هەڤبەندێ هەردوو فاكتەرێن دی یێن ژێگۆتینە.
٤- ترسان ژ نەدیاریێ
هەر ژ كەڤندا ترسان ژ نەدیاریێ دگەل مرۆڤی ژیایە. ژبۆ چارەكرنا ڤێ ترسا كوژەك، هەر ل دەسپێكێ مرۆڤی هەولدایە كو دگەل تشتان ببیت و بێ ترس دگەلدا بژیت. ئەڤجا مرۆڤ (هەر مرۆڤەك) دگەل جڤاكێ خوە مەزن دبیت و رادهێت و كەهی دبیت و دبیتە پشكەك ژ جڤاكی و هەر تشتەكێ نوو یێ نە دگەل ژیانا وی یا رۆژانە بیت، بیانییە. تشتێ بیانی ژی نەدیارە و هەر وەك مە خویا كری كو مرۆڤ ژ نەدیاریێ دترسیت. بۆ نموونە: د میتۆلوژیا كوردیدا هێژا خەلیلێ جندی دبێژیت: "كوردان باوەری ب ژیانەكا دی یا ل بن دونیایێ هەبوویە، لێ سەر هندێ را گەلەك ژ مرنێ دترسیان، چونكو مرن وەغەرەكە بەرەف نەدیاریێ، ئانكو ترس ژ نەدیاریێیە، نە ژ خوەییێ مرنێیە."
هەروەسا هەژی گۆتنە كو گەلەك بیروبوچوونێن ئەفسانەیی هەنە مرۆڤی ب جڤاكیڤە گرێددەن و هەر لادانەك ژڤان بیروبوچوونان گەفا ل ژیانا هەیی دكەن. ئەڤجا ژبۆ پاراستنا ژیانا خوە مرۆڤ نە وێریت خوە لێ بدەت.
ژبلی ڤان فاكتەرێن مە گۆتین و ب پوختی شرۆڤەكرین، دوور نینە گەلەك فاكتەرێن دی ژی هەبن. لێ ب هزرا مە، ئەڤێن مە گۆتین فاكتەرێن سەرەكینە دبنە ئاستەنگ د رێكا ئازادی یا هزركرنێ و دەربڕینێدا. ئوو دئەنجامدا، رێ ل تێهزرین و هەلسەنگاندنا تشتێ هەیی دهێتەگرتن و جڤاك دمینتە دناڤ گۆمەكا مەند و راوەستایدا.
دهۆک/ ٢٠٠٤
د. عارف حیتۆ