بیرهاتنێن ترۆمایى و پەراوێزکرنا شۆرەشگێران

شەڤێن پراگ*، رۆمانەکا رۆماننڤیسێ دوورە وەلات (حەسەن ئیبراهیم)ییە، ئێکەتى یا نڤیسەرێن کورد ل دهۆکێ (ب سنسلەیا ١٣٧ یا چاپکرنا کتێبان)، چاپکرییە و وەشاندییە ناڤ قادا وێژەیێ دەڤەرێ. ئەڤ رۆمانە ژ ١٧ پشکێن پێکڤەگرێدایى یێن مشتى فلاشباک و خەون و دیاردە و تێگەهێن دوو جڤاکان پێک دهێت. ب ڤەگێرانەکا تامەزروویى بەحسى روودانێن بۆرى و نها دکەت، هندەک جاران ژى، ئاماژە ب پاشەرۆژا وەلاتێ دایک ددەت. ئوو دناڤ ڤەگێرانا بۆیەراندا، کۆمەکا پەیامێن ئاراستەکرى ل سەر نەخۆشى و زەحمەتى یا غوربەت و غەریبیێ ددەتە خویاکرن. وەکو هەر نڤیسەرەکێ کەتوارى یا جڤاکى، داکۆکیێ ل سەر خالێن نەرێنى یێن جڤاکى دکەت و پەهلەوانێ خوە یێ ل غەریبیێ، بەر ب تەنگەزارى و بەرزەبوونێڤە دبەت. هەردەم ب رەشبینانە سەرەدەریێ دگەل جڤاکێ نوو دکەت. د هەمان دەمدا، هزرێن رەشبیناوى ل سەر جڤاکێ دایک ژى هەنە. لێ ب شێوەیەکێ سەرەکى، سەرەدەریێ دگەل دووبارەبوونا نیشانێن پەستا پشتى ترۆمایێ دکەت. کۆمەکا شێواز و تەکنیکێن چارەسەرکارى یا دەروونى دناڤ رێزکاندا پێشکێش دکەت، کو هەم پێزانینێن زانستینە و هەم خۆشییەکا وێژەیى ژى ژ ڤەگێرانا بۆیەران پەیدا دکەت.

حسێن و حەسەن دوو هەڤاڵن، هەردوو ل غەریبیێ دژین و هەر ئێکى کارێ خوە هەیە. هندەک جاران سەرا هەڤ ددەن ژبۆ ب هێزکرنا هەڤبەندى یێن جڤاکى و ژبیرنەکرنا کەلتۆرێ پێکڤەگرێدانا خێزانێن پەنابەر. د سەرەدانەکا وان یا خێزانیدا، هەردوو بڕیارێ ددەن کو ژن و زارۆکان بهێلنە ل مال و وەغەرەکێ بەر ب باژارێ (پراگ)ڤە ببەن. مەرەما سەرەکى یا ڤێ وەغەرێ ئەو بوو کو دەمەکێ خوەش دگەل کچێن گەنج و سێکسى یێن باژێرێ پراگ ببۆرینن. دەمێ دگەهنە پراگ، بیرا حسێنى ل کوشتنا هەڤالێن وى (ئازاد هەولێرى و عەلى نەجەفى) دهێت کو بەرى دەمەکى د بارودۆخەکێ مژداردا هاتبوونە کوشتن. ژ رێرەوا ڤەگێرانا بۆیەرى، وەسا دیار دبیت کو هەر سێ شۆرەشگێرێن ئازادى یا عیراقێ، ژ کۆمبوونەکا سیاسى دڤەگەریان و سیخورێن رژێما بەغدا ئەو کوشتن. ب ڤێ بیرهاتنێ، حسێن دکەڤیتە دناڤ دووبارەبوونا هندەک نیشانێن ترۆماییدا و وەسا دیار دبیت کو ئەو ب خوە د حالەتەکێ پێشێلبوونا پەستا پشتى ترۆمایێدا بوو. لێ دگەل ڤان بیرهاتنان تۆشى ترۆمایەکا دى یا سڤک دبیت، کو ترۆمبێلا وى ژى دهێتە دزین. خەم و فهێتى یا  دزینا ترومبێلێ و ڤەگەریانا نیشانێن پێشێلبوونا پەستا پشتى ترۆمایێ، وى بەر ب تێکچوونەکا دەروونى، بایولۆژى و جڤاکیڤە دبەت. ئەڤ رەوشا نوو، ئاکامێ دکەتە سەر هزر و دلینى و رەفتارێن وى. د ئەنجامدا، دبیتە کەسەکێ تەنگەزار و نەبەرهەمدار د جڤاکیدا. ئەڤ حالەتێ داویێ ژى، وى بەرەف بەرزەبوونێ و ئارێشێن پترڤە دبەت.   

بەرى بچینە سەر بابەتێ ترۆمایێ و خوەئازاردانا پەهلەوانێ سەرەکى، دێ تبابەکێ ل سەر ناڤێ رۆمانێ و پەهلەوانێن وێ راوەستێین. شەڤێن پراگ، ناڤەکێ بەرنیاس و دیارکرییە، کا چەوا دبێژین سێڤێن بەروارى بالا یان هنارێن ئەرمشتێ، هەموو تێ دگەهن کو پەسن و سیفەتەکێ تایبەت هەیە، هەروەسا دەمێ ببێژین شەڤێن پراگ، میناکەکێ دیارکرى دمەژێ مرۆڤیدا دهێتە نەخشاندن. دبیت ئەو میناکە یێ مشتى کچێن جوان و سێکسى بیت: "خەملا کچ و ژنا، سەرنج راکێشە، مێیاتیا وان یا ئاشکرایە، ژ دوور گازى دکت...بپ٧١،... ب ساناهى سەردا دبەردن، زوو رازى دبن، زوو سل دبن، مارا وان جگارەک و پەرداغەکا بیرێ یە... بپ٧٢". نەدوورە ژى میناکێ شەڤێن پراگ یێ مشتى فێلبازى و دزى و درەوکرنێ بیت. هەر مرۆڤەکێ لێ ببیتە مێڤان، فەرە ئاگەھ ژ خوە و بەریکا خوە هەبیت: "هشیار بە تەلەفۆنا خوە نەهێلە دبەر قاییشا خوەرا و هشیارى پارێن خوە بن، ئەڤە باژێرێ دزایە... بپ١٧". ئوو دبیت ژى، شەڤێن پراگ جهێ بیرەوەرى یێن نەخۆش و ئازاردانێ بیت (بۆ پەهلەوانێ رۆمانێ)، چونکو بۆیەرەکێ نەخۆش دبیردانکا ویدا چاندییە و دیتنا جهى دبیتە سەدەمێ ڤەگەرانا هەستێن بێچارەییێ و خەمساریێ و خوە گونەهبارکرنێ: "هەکەر من زانیبا ئەز دێ هێمە ڤى جهى، چەند جوانێن پراگ ل هیڤیا من بان، ئەز نەدهاتم!... بپ١٠".

هەروەسا هەلبژارتنا ناڤێن پەهلەوانان ژى، هندەک ئاماژەیێن ئایینى و سیاسى و جڤاکى تێدا هەنە. هەردوو پەهلەوانێن سەرەکى ب ناڤێن حسێن و حەسەن هاتینە ب ناڤکرن، یێ ئێکێ ب ئێکەمین شۆرەشڤانێ سەردەمێ ئیسلامێ دهێتە هژمارتن و ل داویێ ب دەستێ هەڤالبەندێن خوە دهێتە کوشتن. یێ دووێ برایێ مەزنێ حسێنى بوو، پشتى کوشتنا بابێ خوە (ئیمام عەلى) بۆ ماوێ سێ هەیڤان دبیتە خەلیفێ موسلمانان و پاشى ب پێکهاتنەکا سیاسى دەست ژ خیلافەتێ بەرددەت و بۆ معاویەیێ کورێ ئەبو سفیان دهێلیت. مەرەم و ئەگەرێن هەردووان چ بن و چەوا بن (ڤێرە نەجهێ دویفچوونا کووراتى یا ڤى بابەتییە)، ئەم دشێین ب رەوشا هەردوو پەهلەوانانڤە گرێدەین؛ حسێن پێشمەرگەیەکێ شۆرەشڤان بوو، ژبەر نەدادپەروەرى یا هەڤالبەندێن خوە یێن شۆرەشگێر مایە ل غەریبیێ، حەسەن ژبەر هەر ئەگەرەکێ دى یێ هەڤبەند ب تەناهى و خوەدانەپاشا ژ هەڤڕکییان و چێتراندنا ژیانا بێ قەرقەشە (مینا حەسەنێ کورێ عەلى)، وەلاتێ غەریبیێ هەلبژارتییە و لێ دژیت. دبیت ئەڤە بیت سەدەمێ وێ چەندێ کو د گەلەک پەرەگرافێن رۆمانێدا، حەسەن و حسێن ب ئاشکرایى ناهێنە دیارکرن کا کى حسێنە و کى حەسەنە. نەدوورە ئەڤە شێوازەکێ ل جهدانانێ بیت، ژبۆ مەرەم پەیامەکا دیارکرى. دبیت ژى، ژبەر تەرکیزکرنا نڤیسەرى ل سەر وەسفکرنا بۆیەرى و گەهاندنا پەیامێ، ئەڤ تەڤلیهەڤییە روودا بیت.

پەهلەوانێن دى یێن لاوەکى ژى، عەلى نەجەفى کو عەرەبەکێ شیعەیە و ئازاد هەولێرى کو کوردەکێ کومونیستە (ئومەمییە)، ئاماژەیەکە ژبۆ هەڤگرتنا هەڤدەردیێ و شۆرەشا مرۆڤایەتیێ ل دژى دکتاتۆرەکێ ستەمکار و خوینڕێژ. ئەگەر بابەتێ رەشیدێ جەزائیرى تێدا نەبا، دبیت مە هزرا ئێکپارچەیى یا عیراقێ کربا، لێ نڤیسەر ژ ئاستێ وەلاتەکێ دیارکرى دبۆریت و هەموو مرۆڤایەتیێ دئێختە دناڤ پەیاما خوە یا ئاراستەکریدا، کو شۆرەش پرۆسەیەکا وەلاتینى و جڤاکییە، ل سەر هندەک بنەمایێن مرۆڤایەتیێ دهێتە دانان. ژلایەکێ دیڤە ژى، نیشانا هەڤکارى یا دناڤبەرا نفشێ مرۆڤاندایە. رەشید د بەرسڤا سوپاسى یێن حەسەن و حسێنى دا دبێژیت: "بەرى چەند هەیڤەکا، ئەز ژى ل ئەلمانیا تۆشى نەخۆشیەکێ ببووم، کابرایەکێ کورد ژ باژێرێ هەوە.. ل من بۆ خودان، ئەز ژ دەستێن پۆلیسان رزگارکرم و بهایێ پلیتا من ژى دا. ئانکو ئەڤە قەنجیا وى کورێ کوردە، ئەز نهۆ ل سەر خوە رادکم... بپ٦٨". ئەڤ هەڵوێستە نیشانا هەستا مرۆڤایەتیێیە دناڤبەرا مرۆڤاندا، ب نەمازەیى دەمێ هەڤدەرد و هەڤدۆز بن. ئەڤ ئاماژەیێن بلەز، وێ چەندێ بۆ مە خویا دکەت، کو رۆمانا "شەڤێن پراگ" ژ بلى سەرەدەرى یا راستەوخۆیا دگەل بابەتێ ترۆمایێ و حالەتەکێ پێشێلبوونا پەستا پشتى ترۆمایێ، کۆمەکا بابەتێن دى یێن هەڤبەند ب کەتوارى یا جڤاکیڤە ل سەر شۆرەشا ل دژى رژێما عیراقێ، ئەزمۆنا هەرێما کوردستانێ، ژیانا پەنابەریێ، حەزێن ڤەگەریانا وەلاتى و کۆمەکا هەستێن مشت دلینى یێن مرۆڤایەتیێ ژى ب خۆڤە دگریت.

ترۆما و بیرهاتنێن ترۆمایى

ترۆما وەكو ئیدیۆم، پەیڤەكا گریكى یا كەڤنە و رامانا برینداربوونێ ددەت. بۆ وان برینێن لەشی یان مەژی دهێتە گۆتن، ئەگەر ژ ئەنجامێ هێزەكێ پەیدا ببن. د نۆژداریێدا؛ ئەڤ ئیدیۆمە (ترۆما) رامانا وێ رەوشێ ددەت ئەوا ژ برینداریێ پەیدا دبیت. د دەروونناسیێدا؛ رامانا سەربۆرێن دلینیێ، یان هەلنگفتنێ ددەت كو ل داویێ هندەک ئاكام و بەرەژەنگێن دەروونی ژێ پەیدا دبن. ترۆمایا دەروونی پالێنەرێن سەربۆرێ دگوهوریت، یان ژی پێشێلبوونێن دلینیێ و/ یان مەژی زێدەتر لێ دكەت. لێ ل گورەى بەرگێ چوارێ یێ کتێبا ئەمێریکى یا ئامار و دەستنیشانکرنا نەساخى یێن دەروونى (DSM-IV)، پێناسەكرنا ترۆمایێ ئاشكراترە و تایبەتمەندیەكێ ب خۆڤە دگریت؛ "بۆیەرەكە یان چەندین بۆیەرن د سەربۆرا مرۆڤیدا، كو ب سەری وى دهێن یان دبینیت، زەرگەھ پێ دگەهنێ و/ یان دبیتە ئەگەرێ گەفێن مرنێ، یان ژی دبیتە ئەگەرێ قرۆمبوونا وی یان كەسەكێ دی". هەرچەوا بیت، ئەڤ بۆیەرێن ژێگۆتی دهێنە هژمارتن كو پالدەرێن ترۆمایێنە. ئەگەر كاردانەوە یا مرۆڤێ بەرئاتاڤ یا پڕ بیت ژ ترسا دژوار و هەستکرنا ب بێ هاریكاریێ و ڤەچغاندن و پاشڤەبرنێ، هینگى دێ تۆشى پێشێلبوونێن فسیولۆژى و دەروونى بیت.

شرۆڤەکرنا ترۆمایێ* ب تێگەهشتنێڤە هەڤبەندە، ئانكو ل شوونا شرۆڤەکرنا خوەییێ بۆیەرى، حالەتێ مەژی د دەمێ ترۆمایێدا شرۆڤە دكەت. ل گورەی تیۆرا فروید؛ "هەر بۆیەرەکێ دەزگەهێ دەماران نەشیا ب رێكا هزركرنا هەڤبەند یان ژی ب كارتێكرنێن لڤاندنێ، سەرەدەریێ دگەل بكەت"، ب بۆیەرێن ترۆمادار دهێنە هەژمارتن. ئانکو حالەتەكە مەژی دئێختە دبن پالدەرەكێ ب هێزدا داكو ب شێوەیەكێ نۆرمال و سروشتی سەرەدەریێ دگەل بكەت.

ب کورتى، ئەم دکارین بێژین کو کۆمەکا هزرێن جوداجودا ل سەر شرۆڤەکرنا ترۆمایا دەروونى هاتینە دناڤ دەروونناسیێدا، لێ خالا هەڤپشکا هەموو پێناسەیان ئەوە كو ترۆما بۆیەرەكێ دیاركرى یێ هەڤبەندە ب كاردانەوەیا مرۆڤیڤە بۆ وی بۆیەری. ئەڤە ژی وێ چەندێ دگەهینیت كو ناڤەرۆكا راستەقینە یا بۆیەری هند یا گرنگ نینە وەكو رامانا خوەییێ بۆیەری بۆ كەسێ بەرئاتاڤ. ئانا فروید، ئەڤ هەردوو ئەلەمێنتە بکاردئینان ژبۆ شرۆڤەکرنا ترۆمایێن زارۆکان. ب ڤێ چەندێ، ئانا فروید وەسا هزر دكەت كو هەر بۆیەرەكێ نە د هزرا مرۆڤیدا و ب سەری بهێت، دبیتە ترۆما. نەمازە ئەگەر د شیانێن ویدا نە بیت كو د ڤی بۆیەری بگەهیت یان ژی سەرەدەریێ دگەل بكەت و خوە دگەل بگونجینیت. ئەڤجا سەرەراى هەموو شەر و دیتنا شەهیدێن بزاڤا رزگاریخوازیێ (چ ترۆما بۆ پەهلەوانى دروست نەکرن)، ئەڤ بۆیەرێ ژ نشکاڤە و نە ل هزرا پەهلەوانى، کو هەڤاڵێن وى ل باژێرێ پراگ بهێنە کوشتن (نە ل سەنگەرێن بەرەڤانیێ)، دەروونێ وى تێکددەت و بەر ب ترۆمایەکا دەرووونیڤە دبەت. دەمێ سەربۆرا مرۆڤی یا پێشین نەشیا سەرەدەریێ دگەل بۆیەرێ نوویێ ترۆمایى بكەت، ئەزا وى (Ego) دێ قورمچیت و دێ هندەک نیشانێن هەمەجۆرێن پێشێلبوونا دەروونى ل دەف پەیدا بن. لێ دگەل وەختى و سەرەدەریکرنا دگەل جڤاکێ دەردۆر، مرۆڤ دشێت دگەل رابهێت و ئەو بۆیەرە دبیتە هێز و بەرگرى ژبۆ هەر ترۆمایەکا  دى.

هندەک جاران، بۆیەرێ ترۆمایى دمینتە دبیردانکا مرۆڤیدا و هەردەمێ بۆیەرەکێ دى یێ ترۆمایى ب سەرى بهێت، بیردانک دێ بۆیەرێ کەڤن ژى ئینتە دناڤ ئاگەها مرۆڤیدا و سەر ژ نوى نیشانێن ترۆمایێ پەیدا دبنەڤە (دبیت توندتر بن ژى). نڤیسەرى ب شارەزایى هەردوو بۆیەر تێکهەلکرینە (بۆیەرێ هەنۆکەیى و بۆیەرێ بیردانکێ): "ئەڤە هێشتا ترومبێلا وێ ژنێیە، ئەڤە هێشتا ئەو بچووکێ دگەل دایکا خوە یاریا دکن، ئەڤە ئەو جهە... ئها ل ڤى جهى بوو، ئەڤە هێشتا شوون گوللێن وانن، ئەڤە جهێ گەوزکا عەلى نەجەفییە، ئەڤە جهێ کەلەخێ ئازاد هەولێرییە... ئها کەتن ڤى جهى... بپ٢١". ئەڤ بیرهاتنە ب بۆیەرێ ترۆماییێ دزینا ترۆمبێلێ هاتینە ئازراندن و سەر ژ بۆیەرێ ئازراندنەر دستینیت و دکەڤتە دناڤ نیشانێن ترۆمایا پێشیندا.

بیرهاتنێن ترۆمایى، ئەو بیرهاتنن یێن ژ ئەگەرێ ترۆمایەکا دەروونى دناڤ مەژێ مرۆڤیدا چێبووین. ژ ئەنجامێ کاردانەوەیا مرۆڤى بۆ هەر بۆیەرەکێ ترۆمایى، کۆمەکا کارلێککرنێن ئالۆز دناڤ پشکێن مەژیدا روو ددەن و دچنە دناڤ بیردانکا مرۆڤیدا. ساخلەتێن بیردانكێ و جۆرێن پێزانینێن هلگرتی، ل گورەی كارێ تایبەتێ جهی یان سیستەمێ مەژى ژێکجودانە. ب ڤێ چەندێ ژی، چوار جۆرێن بیردانكێ دهێنە نیاسین: "بیردانكا تێگەهشتنێ كو ژ دەمێ فیربوونێ پەیدا دبیت. بیردانكا لڤۆك كو ژ دەمێ لڤلڤینێ پەیدا دبیت. بیردانكا دلینیێ كو ژ دەمێ سەربۆرێن دلینیێ پەیدا دبیت. بیردانكا حالەتی كو ژ دەمێ چالاكیان د حالەتەكێ رێكخستنا پشكێن مەژیدا پەیدا دبیت". ئانکو بیرهاتنێن ترۆمایى ل گورەى ڤان هەر چوار جۆرێن بیردانکێ دڤەگەریێنە دناڤ ئاگەها مرۆڤیدا. دەمێ بیرهاتنا بۆیەرێ کەڤن ب بۆیەرێ نوو سەرهەلداى، هەر چوار جۆرێن بیردانکێ ل دەف پەهلەوانى چالاک دبن و ڤەدگەریێتە دناڤ بۆیەرێ ترۆماییێ کەڤندا.

ل سەر ئاستێ تێگەهشتنا مرۆڤى بۆ دەردۆر و بۆیەرى، بیرا وى ل سۆز و پەیمانێن وى دهێت دەمێ داینە هەڤاڵێن خوە یێن شەهید و ب جھ نەئیناین: "تو مرۆڤەکێ درەوین و بێ وەفایى.. تە هەڤالێن خوە ژبیرکرن، تە گۆتبوو ئەز چ جاران هەوە ژبیر ناکم، ئەز چ جاران ناهێمە پراگ. پراگ ل من حەرام بت، تە گۆتبوو ئەز دێ چمە ماڵێن هەوە، ئەز دێ دایک و بابێن هەوە بینم، دێ راستیێ بۆ وان بێژم../ بەس درەوا بکە، تو ژى وەک هەمیان یێ فێرى درەوا و خۆشیێ بووى... بپ٧٧". ئوو ژ ئەگەرێ ڤێ بیرهاتنا ژ نشکانڤە، بەر ب خوەدادگەهکرنێ و خوە ئازاردانێڤە دچیت. ئەڤجا ب تەڤاڤى ڤەدگەریتەڤە دناڤ بۆیەر و روودانێن سەردەمێ ترۆمایێدا و بیرا وى ل نهێنى و ئێمانەتێ هەڤاڵێن وى دهێت: "دەستێ خوە برە وێ بەرووکا ئێمانەتێ عەلى نەجەفى تێدا، هەروەکو کورەمارەکێ بریندار خوە تێدا ڤەشارتى.. ژ وێ رۆژا بڕیار داى، هەمى نهێنیێن هەڤالێن خوە باش یپارێزت، ماف نەدا خوە چو تشتان دیار بکت.. زانى دەرمانێ سەرئێشا وى ئەو نهێنینە... بپ١٣١". ئانکو ژ ئەگەرێ هەلگرتن و ڤەشارتنا ڤێ نهێنیێ، یێ تۆشى حالەتەکێ دەروونلەشى بووى. حالەتێن دەروونلەشى ژ هندەک نیشانێن لەشى یێن وەک سەرئێشێ پێک دهێت، کو ژ ئەگەرێ ئازارێن دەروونى یێن ڤەشارتى پەیدا دبن. حالەتێن سایکوسۆماتیک (دەروونلەشى) ب پرۆسەیا تەپەسەرکرنا هندەک بیرهاتنێن نەخۆش پەیدا دبن و چارەسەرى یا وان، تنێ چارەسەرکرنا ئارێشا دەروونییە.

ل سەر ئاستێ لڤینێن جەستەیى و دەردۆرێن بۆیەرى؛ دەمێ پەهلەوان جهێ روودانێ دبینیت، هەموو هوورهوورکێن کریارا بۆیەرێ تەقەلێکرنێ دهێتە بیرا وى: "ئەڤە هێشتا شوون گوللێن وانن، ئەڤە جهێ گەوزکا عەلى نەجەفییە، ئەڤە جهێ کەلەخێ ئازاد هەولێرییە... ئها کەتن ڤى جهى... بپ٢١". ئوو هەمان لڤینێن لەشى بۆ دزڤرن (وەکو ددەمێ رووودانێدا ب سەرى هاتین): "رەجفکا دەستێن وى زێدەبوو، چاڤێن وى زێدەتر لێ هاتن، لێڤێن وى دلەرزین... بپ١٢".

ل سەر ئاستێ دلینیێ ژى، هەردەم هەست ب تاوانباریێ و کەمتەرخەمیێ دکر. پشتى بیردانکا وى ب دیتنا جهێ بۆیەرى هاتییە ئازراندن و ب هەموو هەست و نەستێن خوە یێن هەلگرتیڤە، ڤەگەریایە سەردەمێ قەومینا بۆیەرى. هەستا وى یا ب گونەهباریێ خورتتر لێ دهێت. هەردەم خوە ڤەدەردکەت و تۆشى کابیسک و خەونێن ب ترس دبیت. دخەونەکا خوە یا ب ترسدا دبینیت: "شوورێ ئیمام عەلى یێ ددەستێن کورێ وى دا، وەکو عاشۆرایێ خوە ددنە بەر مست و قامچیان و ل دۆر کەلەخێ وى زکرى دکن.. تە چەوا کەلەخێ بابێ مە هێلا ل غەریبییان؟... بپ١٠٨، ئەرێ هەر دگۆت ئەو من ناهێلنە ب تنێ، دێ من پارێزن، ئەو هەڤالێن مان و نەمانێ نە!.. وى نەزانى برایێ وى، دێ کەلەخێ وى ل غەریبییا ڤەشێریت و دێ بتە ئێخسیرێ نێراتیا خوە... بپ١٠٩". خوە ددەمێن کەیف و خۆشیاندا ژى، ئەو هەستا دلینیێ ب رێکا هەستەوەرێن دیتنێ و بهیستنێ (یان هەلوەسەیان)، ئەو خۆشییە لێ تێکددا: "چەند جارەکێ ژ دل کەنییە، یان دگەل هەڤالان گەڕیانەکا خۆش کریە، گەڤزکا ئازاد دناڤ خوینا عەلیدا هاتیە پێش چاڤان... بپ٩". ئەڤ ئالۆزى و ترسا ژ خۆشیێ پەیدا دبیت، رەفتارەکا جڤاکى یا کەلتۆرێ کوردییە. هەردەمێ مرۆڤ گەلەک بکەتە کەنى یان دەمەکێ خۆش ببۆرینیت، ئێکسەر دێ بێژیت "خودێ خێرکەت": "خێر بیت، ئەڤە دەمەکێ درێژە ئەز هۆسا ژدل نەکەنیمە... بپ٢٩". نەدوورە کو ئەڤ ترسیانا ژ خۆشیێ، ژ ئەنجامێ ترۆمایێن دەروونى یێن دۆمدرێژ هات بیت. مللەتێ کورد ب درێژاهى یا ژیانا خوە یا کەتوارى، هەردەم دبن گەڤێن مرنێ و ڤەچغاندنێ و پاشڤەبرنێدا ژیایە، ئەڤجا یێ دگەل خەم و کوڤانان راهاتى و کەنى (خۆشى) یا ل دەف بوویە رەفتارەکا سەیر. پەهلەوان ژى، ژبۆ خۆشیێ و دەمبۆراندنێ دچیتە پراگ و خۆشى د تێگەهێ ویدا گونەهەکە، لەوا خوە گونەهبار دبینیت و د نەهۆشا خوەدا، خوە دادگەھ دکەت: "دادوەرێ دینى رابوو سەرخوە، جهێ تە جەهنەما سۆرە، تو زناکەرى. مرۆڤێ زناکەر دێ هەتاهەتایێ ب ئاگرێ جەهنەمێ سۆژت. دادوەرێ رەوشتا رابوو.. لێ دژیانا خوەدا دێ مرۆڤەکێ روو رەش و شەرمەزار بت. دادوەرێ بنەماڵێ... تە نە بتنێ روویێن خوە رەش کرن، تە ئەم ژى بێ بها و شەرمەزارکرن.. ئەڤە تە چ ئینا سەرێ مە... بپ٦٤-٦٥". ئەڤ دادگەهکرنا جڤاکى و ئایینى و بنەمالێ، بەرکارێ تێگەهێ وى یێ گونەها خۆشیێیە. ئوو مرۆڤێ ب وەفا ل گورەى باوەرى و پەسەندى یا جڤاکى، ئەو کەسەیە یێ خۆشیێ ل خوە حەرام دکەت و هەردەم دگەل بیرهاتنا کەسێن ژدەستداى دژیت. ئەڤجا کریارا لێگەریانا وى ل خۆشیێ و سێکسى، ژ هەرسێ لایەنێن ئایینى و رەوشتان و بنەمالێڤە ژى د رەتکرینە و مرۆڤێ دانا پێ شەرمەزار دبیت. مشە جاران، بیرهاتنا هەر بۆیەرەکێ ترۆمایى، مرۆڤى ل سەر تێگەھ و رەفتارێن جڤاکى هشیار دکەت. هەروەسا عورف و عەدەتێن جڤاکى ژى، دبنە ئەگەرێ ژبیرنەکرنا بۆیەرى و خوە ئازاردانەکا بەردەوام.

ل سەر ئاستێ رێکخستنا کاردانەوەیا چالاکى یێن حالەتى د مەژیێ کەسێ ترۆماداردا، دەمێ بۆیەرێ ترۆمایى دهێتە بیرا مرۆڤێ، هەموو هوورهوورکێن رێکخستنا حالەتێ بۆیەرى د مەژێ مرۆڤیدا سەرهەلددەنەڤە، هەروەکو بۆیەر ژنوو قەومى. هەر پێنج هەستەوەر د ڤێ کریارا ڤەگەراندنا بۆیەریدا پشکدار دبن و کەسێ ترۆمادار دئێخنە درەوشەکا دى یا ترۆماییدا: "راوەستیا، بێهنا وى گەلەک ب زەحمەت ب سەر دکەت.. خوهێ لەشێ وى تەڕ کر، وەستیا... بپ٨". دیتن و هەستپێکرنا ب جهێ روودانێ، هەستەوەرێن دى ژى (ب شێوەیەکێ خوەنەویستى) پێ دئاریێن و میناکێ بۆیەرى ب تەڤاڤى دمەژێ ویدا کاملان دبیت، ب نەمازەیى هەستەوەرێن دیتن و بهیستن و بێهنکرنێ. هەروەسا هەستەوەرێن لەمسکرنێ و تامکرنێ ژى دگەلدانە، لێ دبیت ب شێوەیەکێ راستەوخۆ و ئاشکرا نەهێنە دەربراندن. هەروەسا نڤیسەر یێ سەرەدەریێ دگەل رەوشەکا ئالۆزا دەروونى دکەت و دڤێت بیرهاتنێن ترۆمایى یێن پەهلەوانى پێشچاڤکەت (نە نڤیسینا گۆتارەکێیە ل سەر بیردانکا ترۆمایى)، کو دەربرینێ ژ هەموو هەستەوەرێن ئازراندى یێن پەهلەوانى بکەت:  

-  دیتن؛ "ئها ل ڤێرێ بوو.. ئەرێ، ئها ل ڤى جهى بوو.. ئەڤە شوون گەڤزکا عەلى نەجەفى یە. ئەڤە رەنگێ خوینا ئازاد هەولێرى یە... بپ٧".

-  بهیستن؛ "دەنگێ گوللا تژى گوهێن وى بوون، قێڕیێن عەلى نەجەفى، دسەریدا دەنگ ڤەدان... بپ٩".

-  بێهنکرن؛ "هێشتا تژى دفنا وى بێهنا خوین و بارووتێ بوو... بپ١٠".  

دپڕانى یا جاراندا، ترۆمایێن سڤک دگەل وەختى و دگەل سەرەدەریکرنا رۆژانەیا جڤاکى دهێنە ژبیرکرن و مرۆڤ ژێ ساخ دبیت. چەند مرۆڤ پتر خوە ب چالاکى یێن رۆژانەڤە مژوول کەت و سەرەدەریێ دگەل حەز و ئارەزوویێن خوە بکەت، دێ زووتر ساخ بیت. لێ چەند خوە ڤەدەرکەت و تێکهەلى یا خەلکى نەکەت، دێ نیشانێن ترۆمایێ پتر ل دەف مینن. ئوو هەردەمێ ترۆمایەکا دژوار بهێتە پشتگوھ هاڤێتن و نەهێتە چارەسەرکرن، یان کۆمەکا ترۆمایێن ئێک ل پەى ئێک ب سەرێ مرۆڤى بهێن، نەدوورە کو نەساخ تۆشى پێشێلبوونا پەستێن پشتى ترۆمایێ (PTSD) ببیت. ژبەرکو ئەڤە حالەتەکێ نوویە دناڤ ئێشێن دەروونیدا، ب فەر دبینم کو تبابەکێ ب درێژى ل سەر راوەستێم و نیشان و دەستنیشانکرنا وێ بدەینە نیاسین.

حالەتێ پەستا پشتى ترۆمایێ

پێشێلبوونا پەستا پشتى ترۆمایێ نەساخییەکا دەروونییە و پێدڤى ب دەستێوەردانێن نۆشداریێ و چارەسەرکارێ دەروونى و تۆڕا جڤاکى یا پالپشت هەیە. ئەڤ هەرسێ لایەنە ب هەڤڕا کار دکەن کو نەساخى ڤەگەریننەڤە سەر دوخێ وى یێ بەرى ترۆماداریێ. ل گورەى کتێبا ئەمێریکى یا ئامار و دەستنیشانکرنا نەساخى یێن دەروونى (DSM-IV)، حالەتێ پەستا پشتى ترۆمایێ (PTSD)، ب ڤى شێوەیێ ل خوارێ دهێتە دەستنشانکرن*:

أ. بۆیەرێن ترۆمایی: هەركەسەكێ بەرئاتاڤی بۆیەرەكێ ترۆمایی ببیت. فەرە ئەڤ هەردوو خالە ل دەف هەبن:

·  بۆیەر ب سەرێ بهێت، یان ببینیت، یان ژی بەرئاتاڤى بۆیەرەكی یان هندەك بۆیەران ببیت كو ببیتە ئەگەرێ هەبوونا گەفا مرنێ یان برینداربوونەكا دژوار یا وی كەسی، یان ببیتە ئەگەرێ گەفلێکرنا ل سەر ژیانا خەلكێ دی.

·  وەكو كاردانەوەیا بۆیەری ئەو كەس دێ گەلەك ترسیێت و دێ هەست ب نەبوونا هاریكاریێ كەت.

ب. نیشانێن دووبارەكرنا سەربۆرێ: ئەگەر یەك (یان پتر) ژ ڤان نیشانێن خوارێ ل نك كەسێ ترۆمادار هەبن، سەربۆرا بۆیەرێ ترۆمایی ب بەردەوامی ل نك دهێتە دووبارەكرن:

1)  جار جارە بۆیەرێن ترۆمایی ژنشكەكێڤە دهێنە بیرا كەسی، وەكو وێنە یێن بۆیەری، هزر یان تێگەهشتنا بۆیەری. د زارۆكاندا ئەو یاری دهێنەكرن ئەوێن دەربڕینێ ژ میناك و شێوازێ بۆیەرێ ترومایی دكەن.

2)  جار جارە خەونێن دەربارەی بۆیەری پەیدا دبن. د زارۆكاندا خەونێن ب ترس دهێنێ و ڤان خەونان چ ناڤەرۆكێن ئاشكرا نینن.

3)  وەسا هەست پێ دكەت یان رەفتار دكەت كو بۆیەرێ ترۆمایی دێ جارەكا دی ژی قەومیت (وەكو هەستكرن ب بەردەوامی یا سەربۆرا ترۆمایی، هەپارە، هەلوەسە و ڤەگەریانا بۆیەری ب شێوەیەكێ پەرت و بەلاڤ بۆ ناڤ مەژیێ كەسێ ترۆمادار)،

4)  دەمێ هەمبەری هندەك ئیشارەتێن دەرەكی یان نافخۆیی دبیت، كو ئەڤ ئیشارەتە مینا جەڤەنك و شێوازێن بۆیەرێ ترۆمایی بن، پێشێلبوونەكا دەروونی یا دژوار بۆ پەیدا دبیت.

5)  دەمێ هەمبەری هندەك ئیشارەتێن جەڤەنگی یێن دەرەكی یان نافخۆیی یێن بۆیەرێ ترۆمایی دبیت، هندەك چالاكی یێن فسیولۆژی بۆ پەیدا دبن.

ج. خۆدانەپاش یان سربوون: خۆدانەپاشەكا بەردەوام ژ هەر پالدەرەك یان ئازرێنەرەكێ هەڤبەندی ب ترۆمایێڤە هەبیت. هەروەسا سربوونا كاردانەوە یێن گشتی یێن كەسی (كو بەری بۆیەرێ ترۆمایێ ئەڤ سربوونە نەبوو). ئەڤ ساخلەتە ب سێ (یان پتر) ژ ڤان نیشانێن خوارێ دەردكەڤیت:

1)  هەر سوحبەتەك یان هزرەك یان هەستەكا هەڤبەندی ب بۆیەرێ تروماییڤە هەبیت، خوە ژێ ددەتە پاش.

2)  هەر چالاكییەك، یان جهەك یان كەسەكێ بیرا وی ل بۆیەرێ ترۆمایێ دئینتەڤە، خوە ژێ ددەتە پاش.

3)  نەشێت بیرا خوە ل هندەك پشكێن گرنگێن بۆیەری بینتەڤە.

4)  ب ئاشكرایی، چ زەوق یان حەز نامینیت و نەشێت پشكداریێ د چالاكی یێن گرنگدا بكەت.

5)  هەست دكەت كو ژ كەسێن دی یێ دوور و ڤەقەتیاییە.

6)  چوارچوڤە بوونا دلینیێ (بۆ نموونە: نەشێت هەستا حەژێكرنێ هەبیت).

7)  هەست ب كورتییا پاشەرۆژێ دكەت (بۆ نموونە: هەست دكەت كو نەشێت ژیانەكا سروشتی ببەتە سەر، كارەك هەبیت، ژنەكێ بینیت، زارۆك هەبن یان ژی هەست دكەت كو شێواز و ماوەیێ ژیانا وی د سروشتی نابن).

د. زێدە هشیاری: نیشانێن زێدە هشیاریێ ب بەردەوامی ل نك نەساخی هەنە (كو بەرى ترۆمایێ نە بوون). ئەڤ ساخلەتە ب دوو (یان پتر) ژ ڤان نیشانێن ل خوارێ دەردكەڤیت:

1)  ب زەحمەت د كاریت یێ نڤستی بیت یان یێ رازایی بیت.

2)  هەردەم یێ ئازریاییە و زوو توڕە دبیت.

3)  ب زەحمەت دشێت تەركیزێ ل سەر تشتان بكەت.

4)  گەلەك دمینتە هشیار.

5)  ژبۆ هەر كاردانەوەیەكا بچووك ژی، د رەجفیت یان جرف ڤێ دكەڤن.

ھ. ماوە یێ پێشێلبوونێ: پترە ژ هەیڤەکێ بۆ (نیشانێن خالێن ب، ج، ئوو د).

و. ئاکامێن پێشێلبوونێ: ئەڤ پێشێلبوونە دبیتە ئەگەرێ ژ كاركەفتنەكا بەرچاڤ د وارێ جڤاكی، كاركرنێ و بیاڤێن دی یێن گرنگێن چالاكی یێن رۆژانە.

·  حالەتێ دژوار: ئەگەر ماوە یێ نیشانان كێمتر بوو ژ سێ هەیڤان.

·  حالەتێ كەڤنار: ئەگەر ماوە یێ نیشانان پتر بوو ژ سێ هەیڤان.

·  درەنگ دەركەفتنا نیشانان: ئەوە كو ب كێمی نیشان پشتی شەش هەیڤان ژ بۆیەرێ ترۆمایی پەیدا ببن.

پڕانى یا وان کەسێن تۆشى ڤى جۆرە حالەتێ پەستا پشتى ترۆمایێ دبن، نزانن کو نەساخن و فەرە خوە نیشا دختورەکێ دەروونى بدەن، هندەک جاران ب لاوازى یا کەسایەتیێ دهێتە دیتن و ب سروشتێ رەفتارێن کەسیڤە دهێتە گرێدان. هندەک جاران ژى، خەلک وە هزر دکەت کو ئەڤ رەفتارێن سەیر و نەجڤاکى، نیشانێن شێتبوونێنە. پشتى کورێ حسێنى هندەک رەفتارێن سەیرێن بابێ خوە دبینیت (کو بەرى هینگى ل دەف نەبوون)، دبێژتە دایکا خوە: "دادێ.. بابێ من یێ دین بووى؟!... بپ١١١". لێ دراستیدا ئەو نە د دینن و کەسەک ژ قەستا وان رەفتارێن سەیرێن شێتانە ناکەت. ئەو نەساخن و پێدڤى ب هاریکارى یێن نۆشداریێ و پشتەڤانى یا جڤاکى و خورتکرنا کەسایەتى یا نەساخى هەیە. خێزانێ و جڤاکێ دەردۆر، رۆڵەکێ کاریگەر د چارەسەرکرنا ڤى حالەتیدا هەیە. مشە جاران، تەکنیکێن چارەسەرکارى یا دەروونى (ب شێوەیەکێ سروشتى)، ژ سەربۆرێن پەروەردەیى و سەرەدەرى یێن ئەرێنى یێن جڤاکى ب خوە دەردکەڤن.

نڤیسەرى کۆمەکا تەکنیکێن ب ڤى شێوازى بکارئیناینە کو دبیتە ئەگەرێ سڤکبوونا بارگرانى یا نەساخى. یەک ژ تەکنیکێن پشتەڤانى یا جڤاکى گشتاندنە، هەر گشتاندنەکا جڤاکى بەر ب نۆرمالیزەکرنێڤە دچیت، هەموو تشتێ نۆرمال (تا راددەیەکى) دهێتە قەبوولکرن و مرۆڤ دشێت خوە دگەل بگونجینیت. هەر ل دەستپێکێ هەڤالێ وى ب شێوەیەکێ هەچکوهەیى دبێژتێ: "ژبیر بکە، ئەڤە رێیا شۆرەشگێرایە... بپ٨، خوە راگرە، ئەو بهایێ ئازادیێیە... بپ٩". ئانکو تشتەکێ سروشتییە مرۆڤ یان هەڤالێ مرۆڤى د رێیا شۆرەشێدا شەهید ببیت، چونکو دەمێ ئەڤ رێکە دهێتە هەلبژارتن، مرۆڤ دزانیت کو یا پڕ مەترسییە. دبیت ئەڤ پشتەڤانییە یا کاریگەر با، ئەگەر هەڤالێن وى دشەڕەکێ بەرگریێدا شەهید ببان، هینگى کوشتن و شەهید بوون یا پێشبینکرییە و هەر بۆیەرەکێ پێشبینکرى (کو ل هزرا مرۆڤى بیت)، نابیتە ئەگەرێ ترۆماداریێ. هەرچەندە هەڤالێن وى سەرا سیاسەتێ و شۆرەشگێریێ شەهید بووینە، لێ ل جهەکى هاتنە کوشتن کو دهزرا ویدا نەبوو، لەوا پێ ترۆمادار بوویە و پاشى بوویە (PTSD).

داکوکیکرنا نڤیسەرى ل سەر پشتەڤانى یا جڤاکى، ب رێکێن هاندانێ، گشتاندن و سروشتیکرنێ، بەهانەکرنێ، مژوولکرنێ و تڕانەکرنێ و کەناندنێ... هتد، رێخۆشکەرەکا کاریگەرا چارەسەریێیە. ل گەلەک جهان ب رێکا گشتاندن و سروشتیکرنێ، نەساخى هانددەت کو هەست ب پشتەڤانیێ بکەت: "هلو ماموستا ئەڤە تە خێرە؟ تو مرۆڤەکێ رەوشەنبیرى، دنیا ب شەهیدبوونا دوو هەڤالا خراب نابت، مللەتێ مە سەدان هزار شەهید داینە، هەر کەسێ هەڤالەکێ وى شەهید بوو، وەک تە کر، پا دوژمن ل چ دگەرت؟!... بپ١٠٠". ئەڤ گشتاندن و سروشتیکرنا کریارا شەهیدبوونێ، پاڵدەرەکێ بهێزە ژبۆ خۆگونجاندنێ. هەروەسا سەرەدەریکرنا دگەل جڤاکێ دەردۆر و هەبوونا کەسەکێ هاریکار، ئارامییەکێ ددەتە مرۆڤى و هەڤسەنگى یا وى دپارێزیت کو بەر ب هەڵوەشیانێڤە نەچیت: "بەرێ خوە دا هەڤاڵێ خوە، هەست ب تەناهیێ کر، زانى نەیێ ب تنێ یە وەک جاران!... بپ٨". شێوازێن ژبیرڤەکرنێ و مژوولکرنێ ژى، رۆڵەکێ کاریگەر هەیە د سڤککرنا نیشانێن ترۆماییدا. دەمێ حسێن دگەل پۆلیسان دچیت و هەڤالێ وى و رەشید جەزائیرى دمیننە ل هیڤیێ، دوو کچ دهێنە دیوانا وان و دکەڤنە سوحبەتێ: "هەر گاڤەک دهاڤێتن، دوسێ جارا ل پشت خوە دزڤرین. ژکەنیا وان و گرنژینا وان تێر نە ببوون... بپ٤٧". ئانکو وان دڤیا ئەو خوە مژوولکرنە (خوە ژبیرڤەکرنە) یا بەردەوام با. چونکو هەردەمێ مانە ب تنێ، دێ ڤەگەریێنەڤە سەر بابەتێ دزینا ترومبێلێ و ترۆمایا سەرهەلدایى ل دەف حسێنى. هەروەسا ل دانانگەها ترێنێ ژى، دکەڤنە دهەمان رەوشێدا: "دەستەکێ وى حوسێن کێشا و ئێک ما ددەستێ وێ کچا وەک قەفتا گولادا. د وێ گاڤێدا، ژدل دڤیا ببتە دوو، ئێک دگەل حوسێن و خەمێن وى بزڤرت، و ئێک ب کەفتە داڤێن پرچا ڤێ حوریا ژ باغێن بهەشتێ دەرکەتى... بپ٧٤". دبیت خواندەڤانەک وە هزر بکەت، کو ئەڤە کەمتەرخەمییە و هەست نەکرنە ب بەرپرسیاریێ، یان ژى ژبلى سێکسى و دەمبۆراندنێ چ تشتێن دى کار ناکەنە سەر بازنەیێ مەژێ وى. لێ ئەگەر ڤى بۆیەرى بکەینە دناڤ میناکێ کاملانێ رۆمانێدا، دێ وە هەست پێ کەین کو حەسەن ب هەموو رێکێن پاڵپشتى یا جڤاکى، هاریکارى یا هەڤالێ خوەیێ ترۆمادار دکەت و هەولددەت ژ تنێیاتى یا وى دەربێخیت.

نوکتە و سوحبەتێن ب کەنى و بیرئینانا هندەک هەلویست و موفارەقەیێن تڕانەئامێز، شێوازەکێ دى یێ خوە ژبیرڤەکرنێیە (یان وى ژبیرڤەکرنێیە)، ب تایبەتى ئەگەر دناڤبەرا دوو هەڤالاندا بیت، یان دناڤ جڤینەکا بەرتەنگدا بیت. دەمێ حەسەن و حسێن و رەشید جەزائیرى ب هەڤڕا روودنێن، سوحبەتا وان ل سەر شۆرەشێ و پێشمەرگەى گەرم دبیت، پاشى ژنشکەکێڤە، حەسەن دبێژیت: "نۆکە ترومبێلا مە چوو ما نە؟../ کەنى تژى دیوانا وان بوو، بابەت هاتە گوهۆرین. رەشید دڤیا پتر کەنیا وان بینیت: تو پرسیارا ترۆمبێلا خوە دکى و هەڤالێ تە پرسیارا وێ کچا جوان دکەت../ من ترومبێلا خوە دڤێت../ من ئەو کچا جوان دڤێت../ کەنیێ رەنگێ وان سپیکر... بپ٨٦". هەروەسا دەمێ هەڤالێ وى دلەکدلێ وى ددەت و هندەک پێشنیازێن خوە ئارامکرنێ بۆ پێشکێش دکەت (سوپاس.. تە دلێ من تەنا کر.. بپ١٤٠)، ئێکسەر ب کەنیڤە دبێژتێ: "کارێ خوە بکە، دڤێت ئەم تۆلا خوە بۆ کچێن پراگ نەهێلین../ ئەز نەشێم بێمە پراگ../ ئەم تۆلا خوە بۆ کەسێ ناهێلین، وان دلێ مەیێ سۆتى. ڤێ جارێ ژ دل کەنى، ئەو کاغەز و وێنە پێچان، کرنە د وى چانتێ رەشدا و چانتە هاڤێتە د بنێ کەنتۆرا جلکادا... بپ١٤٠-١٤١". ئەڤ هاندانێن ب رێکا تڕانە و سوحبەتێن مینا نوکتەیان، هەولدانەکە ژبۆ ژبیرڤەکرنێ و ڤەگەریانا دناڤ ژیانا نۆرمالا جڤاکیدا. بەهانەکرنا ئەنجامان، خالەکا دى یا هاریکاریێیە ب رێکا تێگەهاندنێ و هاندانا گیانێ بەرپرسیاریێ، ب ڤێ رێکێ کار ل سەر پاشخانا کەسایەتى یا نەساخى دهێتە کرن، کو هەست ب گیانێ سەمیانیێ و بەرپرسیارى یا مالەکێ بکەت و بزڤریتەڤە سەر دۆخێ جاران: "دێ هاریکارى یا مە بڕن، هەکەر تۆ کار نەکى... بپ١٨٠". ژ لایەکێ دیڤە، بڕینا هاریکاریێ ب کارنەکرنێڤە گرێدایە، ئانکو دخوازیت هاریکاریێ (مۆچەیێ سوشیالێ) بکەتە بەهانە کو کار بکەت و کارکرن دێ وى ژ گۆشەگیریێ دەرئێخیت. د هەر حالەتەکێ چارەسەرکارى یا دەروونیدا، جەختکرنا ل سەر گوهۆرینا هەر چوکلەکێ کەسایەتى یا جڤاکى یا نەساخى (هزر، دلینى، رەفتار)، دبیتە ئەگەرێ گوهۆرینا چوکلێن دى ژى. گوهۆرینا هزرا نەساخى سەبارەت ب بابەتەکێ دیارکرى، دبیتە ئەگەرێ گوهۆرینا هەست و هەلوێستێن وى ژى. هەڤالێ وى دبێژتێ: "تە ب چاڤێ خوە دیت و ب گوهێن خوە گوھ لێ بوو، کا برایێ وى چەند خەما وى هەلگرتییە؟! دنیا هۆیە، یێ چوو، ئەو هاتە ژبیرکرن... بپ١٥٣".

لایەنێ دى یێ هاریکارى یا پالپشت، خورتکرنا لایەنێن ئەرێنى یێن کەسایەتیێ و دلدەرێژکرنە. خورتکرنا لایەنێن ئەرێنى، هەر تشتەکێ جوان و ئەرێنییە د کەسایەتى یا کەسێ ترۆماداردا، کو هەڤالێن هاریکار و جڤاکێ دەردۆر ل دەف خورت بکەت و بەرچاڤتر لێ بکەت. ب ڤێ کریارێ، دێ لایەنێن ئەرێنى یێن کەسایەتى یا نەساخى ل سەر لایەنێ نەرێنى زال بن. زاڵبوون و خورتبوونا لایەنێن ئەرێنى و خالێن ب هێزێن کەسایەتیێ، هاریکارى یا نەساخى دکەن کو ژ رەشبینیێ و خوە ئازاردانێ رزگار ببیت و بەر ب چاکبوونێڤە بچیت: "هێشتا گۆتنێن تە ل بیرا مەنە، دەما تە دگۆت... شۆرەش نە بوومە ب تنێ یە، دبت نە بۆ کورێن مە ژى بت، بۆ نەڤیێن مەیە، بۆ کورێن شەهیدانە... تە دگۆت ئەو وەلاتێ مرۆڤ ئازادیا خوە تێدا نەبینیت، ئەو نە وەلاتێ مرۆڤییە... بپ١٠١". هەروەسا هاندانا زەلامینیێ یان وێرەکى و شیانێن جڤاک ب هەژى دبینیت، رێکەکا دى یا پشتەڤانیێیە. مرۆڤ دێ هندەک بابەتێن پەسەندێن جڤاکى بۆ کەتە نموونە، کو پڕانى یا خەلکێ جڤاکى حەز دکەن ئەو رەفتار ل دەف هەبن: "چو تشت ب زەحمەت نینن، ئەگەر مرۆڤ زەلام بت... بپ١٣٩". ئەڤ ناڤتێدانا زەلامینیێ، تێگەهەکێ جڤاکیێ خواستییە و هەموو خەلک حەز دکەن ب زەلامینیێ ب هێنە ب ناڤکرن.

دلدەرێژکرن پرۆسەیەکا دەربراندنا خەم و ئالۆزى و پەستێن پەنگیایە دناخێ نەساخیدا. هەردەمێ هەڤسارێ وان خەمان هاتە بەردان، دێ هەست ب تەنابوون و رەحەتیێ کەت. ئەڤ دلدەرێژکرنە ب ئاخفتنێ یان ب رەفتارێن مینا کەنیێ یان گریێ، یان ژى ب پشکداریکرنێ دهێتە کرن. هندەک جاران ژى ب تۆڕەبوون و خەبەرگۆتنێ یان ب شکاندنا تشتان دهێتە دەربراندن. دەمێ پەهلەوان خوە گۆشەگیر دکەت و بەر ب خوە هەڵوەشاندنێڤە دچیت، ژنا وى دهێتە هنداڤ و ب گریێ دلێ خوە بۆ دەرێژ دکەت: "بەرێ خوە دا نافچاڤێن وێ، ئەو کەنى بشکورینا بەرى وێ گاڤێ نەمایە، تژى چاڤا روندک بوون. وەک بچووکەکێ ساڤا خوە هاڤێتە ناڤ سینگێ وێ و پێکڤە گریان. گریا وان سەرنجا بچووکەکى کێشا، قەستا برایێ خوە کر: بابێ من و دایکا من یێن دگریێن!... بپ١٣٧". ئەڤ جۆرێ دلدەرێژکرنێ ب هەستکرنا ب هەڤدەردیێ یان هەڤسۆزیێ دهێتە کرن، چونکو ئەگەر پەهلەوانى هەست نەکربا کو ژنا وى یا هەڤسۆزە دگەل خەمێن وى (ئەو کەنى و بشکورینا بەرى وێ گاڤێ نەمایە... بپ١٣٧)، نەدشیا ل هەمبەرى وێ بگریێت. ژبەر ڤێ چەندێیە هەردەم چارەسەرکار دکارێ ل نەساخان دکەن کو دلێ خوە دەرێژ بکەن. چەند مرۆڤ پتر خوە دلدەرێژ بکەت، دێ پتر هەست ب دەردۆرا خوە کەت ژنا وى دبێژتێ: "ئەز تە ناهێلمە ب تنێ، دڤێت ئەوا ددلێ تەدا دەرکەڤت، دا لەشێ تە تەنا ببت... بپ١٦٠". ئەڤ دلدەرێژکرنە، نە تنێ ژبۆ کەسانێن ترۆمادار یا ب مفایە، د رەوشێن نورمالێن هەچکوهەییدا ژى، هەموو کەسان پێدڤى پێ هەیە کو ژ پەستێن دەروونى یێن کارى رزگار ببن.

بەشداریکرن دخەمێدا، جۆرەکێ دى یێ دلدەرێژکرنێیە، پەهلەوان دهێتە تەکلیفکرن کو پشکداریێ د بەهییا شۆرەشگێراندا بکەت. ئەڤە ژى شێوازەکێ دلدەرێژکرنێ و ئارامبوونێیە بۆ کەسێ ترۆمادار ب بۆیەرەکێ ژدەستدانێ: "ب بڕیارا شۆرەشێ، تو دگەل هندەک هەڤالا دێ بەشداریێ دبەهیا ئازادى کن... باشە ئەز ئامادەمە... بپ١٠٢-١٠٣". بەشداریکرنا خەمێ یان دانانا بەهیێ، رەفتارەکا جڤاکێ کوردییە و هەردوو لایەن پێ مورتاح دبن (بەهیڤان و خودانێن بەهیێ). لێ دلدەرێژکرنا ژ هەموویان کاریگەرتر و ب مفاتر ئەوە دەمێ مرۆڤ روو ب روویێ ئارێشە و بۆیەرێ ترۆمایى دبیت. ئەوا سەرئێشە و ئالۆزى یا دەروونى بۆ پەهلەوانى پەیدا دکرن، خوە تاوانبارکرن و نەگەهاندنا ئێمانەتێ شەهیدان بوو، سەرەدان نەکرنا کەسوکارێن هەڤالێن خوە بوو. خوە بەند کرن بوو ب هزرەکا هەلگرتیڤە. لەوا هەڤالێ وى دبێژتێ: "دڤێت تو ڤان ئێمانەتا بدیە خودانان دا تو ژ بەندا وان رزگار بى. هەول بدە، د سەرەدانەکا وەلاتى دا، بچییە مالێن وان. دگەل کەسوکارێن وان ب ئاخڤە، راستیێ بۆ وان بێژە.. ئەز باوەر دکەم دێ بێهنا تە فرەھ بت... بپ١٤٠". ب ڤان تەکنیکێن ژێگۆتى نڤیسەرى هەولدایە، پیچەکێ ژ بارگرانى یا پەهلەوانێ خوە سڤک بکەت، ب نەمازەیى دەمێ تۆشى پرۆسەیا خەمۆکیێ دبیت. خەمۆکى یا پەهلەوانى چ ژ ئەنجامێ نیشانێن ترۆمایێ و حالەتێ پەستا پشتى ترۆمایێ بیت، یان ژ ئەگەرێ سەتمینا وى ب بەرهەمێ شۆرەش و خەباتا وى بیت. لایەنەکێ دى یێ هەڤکێشا دەردێ پەهلەوانییە. ئوو چونکو نڤیسەر خوە ب خودانێ پەهلەوانى دزانیت، ب نەچاریڤە دەستێوەردانێن هزرى و جڤاکى د ژیان و رێرەوا نەساخى یا ویدا دکەت.

حالەتێ پەستا پشتى ترۆمایێ، هندەک نیشانێن خەمۆکیێ ژى پەیدا دکەت. دبیت ژ ئەگەرێ ئاکامێن ترۆمایێ بن و دبیت ژى ژ ئەگەرێ کارڤەدانا جڤاکى بن ژبۆ رەفتارێن سەیرێن کەسێ ترۆمایى، یان ژى ژ ئەگەرێ سەتمینەکا جڤاکى بن کو هەست ب پەراوێزیێ و نە هەژیتیێ دکەت (سەرەراى کار و خەباتێ). ب ڤێ چەندێ، پەهلەوانێ رۆمانێ (چ ژ ئەگەرێ ڤێ سەتمینا جڤاکى بیت، یان ژ ئەگەرێ ترۆمایا دەروونى بیت)، بەر ب خەمگینییەکا کوژەکڤە دچیت و ل داویێ دبیتە خەمۆکى. د حالەتێ خەمۆکیێدا، زێدەبارى کۆمەکا نیشانێن بێگێولیێ و خەمگینیێ، چوار نیشانێن سەرەکى ژیانا نەساخى دوورپێچ دکەن؛ گۆشەگیرى (Loneliness)، کو هەردەم یێ ڤەدەرە و حەز ناکەت تێکهەلیێ دگەل چ کەسان بکەت، تەنانەت خوە ژ خێزان و دەردۆرا خوە یا نێزیک ژى دوور دکەت. بێئۆمێدى (Hopeless)، کو تۆشى بێئۆمێدییەکا کوژەک دبیت و نەشێت پێشبینى یا چ پاشەرۆژێن گەش بکەت: "و چارە؟! هەتا کەنگى ئەم دێ ل بن رەحما وان بین... هەتا گا د زێت... بپ٨٤". لێ چ جاران گا نا زێت، لەوا دێ هەتاهەتایێ ل بن رەحما وان لایەنان بن یێن نە ب دلێ وان. هەرچەندە ئەڤە نیشانەکا خۆدانەپاش و سربوونێیە (د حالەتێ پەستا پشتى ترۆمایێدا)، لێ د خەمۆکیێدا ژى هەیە. هەست نەکرن ب هەبوونا هاریکارەکى (Helpless)، ئانکو وە هزر دکەت کو کەسەک نەشێت هاریکارى یا وى بکەت. ئەو ب خوە ژى چ هاریکارییان قەبوول ناکەت و چ کارڤەدان ژى ژبۆ هاریکارى یا دەردۆران نینە: "دڤێت ئەز بزانم، دا بشێم هاریکارى یا تە بکەم.. کەس نەشێت هارى من بکت، تنێ شەڤ و رۆژ دێ من کنە مرۆڤ... بپ١٥٣". تەنگەزارى و بێ ئاراستەیەکا دیارکرى (Aimless)، کو چ ئاراستەیێن دیارکرى نینن و هەردەم خوە ب کەسەکێ بەرزەبوویى دبینیت: "بزڤڕە، چ ژ تە کێمە؟ تو ل چ دگەڕى؟.. ئەز یێ ل خوە دگەڕم. ئەز یێ بەرزەمە، هەردەمێ من خوە دیت، ئەز دێ زڤڕم... بپ٢٢٣". ئوو نەشێت چ چالاکى یێن ژیانا کەتوارى ئەنجام بدەت. ئەگەر دەست ب کارەکى بکەت، نەشێت تەمامکەت: "ئەز نەشێم چ کاران بکم... سەرێ من ببڕن، ئەز نەشێم کار بکم... بپ١٨٠". ژبلى ڤان هەر چوار نیشانێن سەرەکى، کۆمەکا نیشانێن دى یێن هەڤبەند ژى هەنە، وەکو گێژبوون و دلبۆرینێ، گرنگى نەدان ب سەروبەرێ خوە: "سەحکە خوە، تو دێ زانى... ئەز باوەرناکم، ئێدى بهێلن تو هۆسا بێیە دخەستێڤە... بپ١٠٠". ب مشەیى بەحسى مرنێ دکەت و نەدوورە پلانێن خوەکوشتنێ ژى هەبن: "ئەڤە جارا ئێکێیە من گوھ لێ دبت تو بەحسى مرنێ دکەى، خودێ خێر کەت... بپ١٤٦". هەروەسا بەر ب خوە تاوانبارکرن و خوەئازاردانێڤە دچیت، وەسا هزر دکەت کو هەموو ئارێشە خەتایێن وینە و ئەگەر یێ کەمتەر خەم نەبایە، دبیت ئەو ئارێشە روو نەدا با: "ما تو نەیارێ گیانێ خوەیى، ب تورەبوونێ چو نازڤڕت، تە ژن و بچووک یێن هەین، وان ژى ماف ل سەر تە هەیە.../ ئەرێ راستە، لێ بۆ دلێ من بێژە، بۆ مەژیێ من بێژە، بۆ وژدانا من بێژە... بپ١١٣". ئەڤە ژى نیشانەکا دى یا پەستا پشتى ترۆمایێیە و دگەل خەمۆکیێ تێکهەل بوویە.

هەبوونا کەسەکێ خەمۆکى یان یێ ترۆمادار دناڤ خێزانێدا، کار دکەتە سەر هەموو ئەندامێن خێزانێ. زێدەبارى دلپێڤەمانێ و ئاکامێن ئابۆرى (ئەگەر نەساخ سەمیانێ مالێ بیت)، دبیت کار بکەتە سەر گوهۆرینا رەفتارێن زارۆکان ژى. ئوو دئەنجامدا سیستەم و شێوازێ خێزانێ پێ تێک دچیت. ژنا وى ب موناجاتەکا دلسۆژ گازى هەڤژینێ خوە دکەت: "وەرە مال کچا تە چوو.. وەرە بزڤڕە کورێ تە ناهێتە مال.. وەرە ئەم دێ بەرزە بن.. وەرە مە ژ ڤێ زڤڕۆکێ بینە دەر، ئەم پێدڤى تەنە... بپ٢٢٥". لێ هەروەکو کورد دبێژن؛ "گازیا ل دویف گورگییە"، چونکو ئەو نەیێ سلە داکو ب ڤێ گازیێ ئاشت ببیت و بزڤڕیت، ئەو یێ نەساخە و نەساخى یا وى پێدڤى ب چارەسەرییەکا سێ لایەنى هەیە (نۆشدار و چارەسەرکارێ دەروونى و پاڵپشتى یا جڤاکى). 

کێ کر و کێ خوار؟

چیرۆکا دى یا دناڤ هناڤێن ڤێ چیرۆکا ژێگۆتیدا، چیرۆکا وەلاتى و گەندەلیێ و نەدادپەروەریێیە. چیرۆکا شۆرەشگێران و قوربانیدانێ و بەرهەمێ وێیە. چیرۆکا سەتمینا ژ ئەنجامێ کارى و بەرزەبووونێیە دناڤ خەم و داکەفتن و هەڤڕکى یێن ناخێ مرۆڤى ب خوە دا. من ئەڤ ناڤە بۆ ڤێ پەرەگرافێ هەلبژارت، چونکو دێ سەرەدەریێ دگەل خەباتا شۆرەشگێران و مفادارى یا هەڵپەرستان کەین. د پڕانى یا شۆرەشێن جیهانێدا، دەمێ دگەهنە ئارمانجێن خوە، ئەڤ هەڤکێشا دێرین بەرچاڤ دبیت؛ "ئەوێن شۆرەش کرین و زەحمەت دیتین، نۆکە ژبیرکرینە و هندەکێن دى هاتینە سەر سفرا حازر، ئوو شۆرەشگێرێن راستەقینە دهێنە پشتگوھ هاڤێتن..". ڤێ ئارێشا گەلەنپەرى و دێرین وە کرییە کو هزرمەندەک ببێژیت*: "شۆرش ژلایێ هزرمەندانڤە دهێتە داڕشتن و ژلایێ خوینگەرمانڤە دهێتە کرن و هەڵپەرست بەرهەمێ وێ دخۆن".

پشتى شۆرەشا کوردستانێ گەهشتییە ئارمانجێن خوە (ب چێکرنا حکومەت و پەرلەمانەکێ فیدرالى)، پێشبینى یا پڕانى یا خەباتکەر و شۆرەشگێران ئەو بوو کو ب سەرفەرازى و دلخۆشى حوکمى بکەن و مفاى ژ دەستکەفتێن شۆرەشێ ببینن. یان ب کێمى، دێ ژیانەکا هەژى و ب روومەت بۆ هێتە دابینکرن. لێ ئەوا قەومى نە وەسا بوو (خەبات هاتە ژبیرکرن، ئەوێن ل دەستپێکێ واستیاین نهۆ پتر د واستیاینە، شەهید تنێ ل ئاهەنگان دهێنە بیرا وان... بپ١٥٠). ب ڤێ چەندێ، کۆمەکا خەلکێ نوویێ نەپشکدار د شۆرەشێدا (هندەک جاران ژى ل دژى شۆرەشێ) هاتنە دناڤ پرۆسا سیاسیدا و کرە بەریکانێ ل سەر ب دەستڤەئینانا پارە و کورسیکێن دەستهەلاتداریێ. دئەنجامدا، کۆما گەنجێن شۆرەشگێر و وەلاتپارێز بەر ب پەناگەهەکا تەنا و دادپەروەرڤە ڕەڤین. لێ وەلات هەردەم د دل و دەروونێ واندا بوو، لەوما د هەڤڕکییەکا دەروونى یا دژواردا د ژیان و هەردەم ب گلەیى و دەڤ ب گازندەنە: "ل دەمێ شۆرەشێ دگۆتنە کەسوکارێن مە چو تشت بۆ هەوە نینن، هوون خوە فرۆشن! مرۆڤێن هەوە یێن ژدەرڤە! نهۆ هەر وێ چکیێ ددنە نافچاڤێن مە. کەس نەبێژت ژبەر چ ئەم ل دەرڤەنە؟! ئەم ژبەر کێ ل دەرڤەنە... بپ٢٠٦". بکارئینانا دەستەواژەیا (ژدەرڤە)، جارەکێ بۆ دەرڤەیا ژ بازنەیێ رژێما دکتاتۆر بکارئینایە (کو دناڤ شۆرەشێدا بوون). جارا دووێ ژى ژبۆ دەرڤەیا پەنابەریێ بکارئینایە. جارا ئێکێ ب یاخیبوون و خۆفرۆش هاتینە ل قەلەمدان کو دژى رژێمێنە، جارا دووێ ژى ب ڕەڤۆک و ڤەدەر هاتینە ل قەلەمدان کو ل وەلاتەکێ تەنا و خۆشتر د ژین (ژ ڤى وەلاتێ هەیى). لێ کەسەک بەحسى هەڵوێستێ مرۆڤایەتیێ ناکەت، کو ل هەردوو جاران دەرکەفتنا ژدەرڤە ژ ئەگەرێ وەرگرتنا هەڵوێستەکێ مرۆڤایەتیێ و وەلاتپارێزیێ بوو. هەردەم مرۆڤ داخوازى یا ئازادیێ دکەت ژبۆ ب دەستڤەئینانا هەژیتى یا جڤاکى و خۆشگوزەرانى یا ژیارا کەتوارى. ئەگەر جارا ئێکێ ژبەر نەبوونا ئازادیێ و ستەمکاریێ، هەڵویستێ نەرازیبوونێ وەرگرت بیت، ل جارا دووێ ژبەر بێدادیێ، بێکاریێ، سۆز و پەیمانێن ڤالا ژ راستیێ و وەرنەگرتنا مافێن رەوا، هەمان هەڵویست وەرگرتییە: "ل سەردەمێ شۆرەشێ دگۆتن بێهنا خوە فرەھ بکن، شۆرەشە. ل سەرهەلدانێ دگۆتن سەرهەلدانە دوژمن یێ هارە. ل دەستپێکا حوکمەتێ گۆتن، حکومەت ساڤایە و سەدام یێ ساخە. ل شەڕێ براکوژیێ، گۆتن شەڕە و نەخوەشیە. ل پێکهاتنێ گۆتن دوو حوکمەتن. نهۆ دبێژن پرسگرێک ل بەغدایە؟!.. سوبەهى دێ بێژن هەتا ئەم تێر دبن.. هەڵبەت چو جاران تێر نابن... بپ٨٥".

ژبۆ هاویشکرنا ڤێ سەتمینا جڤاکى، نڤیسەر ب رێکا گشتاندنێ ئیشارەتێ ددەتە هندەک وەلاتێن دى ژى، کو دهەمان پرۆسەیا ڤێ بێدادیێ و پەراوێزکرنا شۆرەشگێرێن خوە را بۆرییە. دەمێ رەشیدێ جەزائیرى بەحسى سەدەمێ ڕەڤینا خوە دکەت، ب دلشەواتى دبێژیت: "ئەگەرێن مە ئێکن، خەباتا چەندین سالا، شەهید و مال وێرانى.. هەمى بوونە پارە و کورسیک و بەرژەوەندیێن هندەک کەسێن نەزان و شۆرەش نەدیتین!.. مە پتر ژ ملیۆن شەهیدان دان، نهۆ هەر ئەو خودان شەهید دبرسینە، هەر شۆرەشگێر ژبیرکرینە.. خودان پارە ل هەردوو کوزا دچەرن... بپ٨٣". ئەڤە بوو بەرێ وى دایە وەرگرتنا هەلوێستێ ڕەڤینێ، لێ سەرەراى وەرنەگرتنا مافێ پەنابەریێ ل چ وەلاتان، هەر مایە ل ناڤ کولانێن غوربەت و غەریبیێ. ئەگەر خوە دوورکرنا ژ وەلاتى، هەلوێستەکێ سیاسى و جڤاکى بیت، بڕیارا مانا وى ل غەریبیێ، هەلویستەکێ دەروونیێ مشتە ژ گرێ یێن دوودلى و ئالۆزى و بێئۆمێدیێ: "مافێ پەنابەریێ ل چو وەلاتان وەرنەگرتیە.. ل چیک دکۆشا ژنەکا چیکى دا پەنابەرى وەرگرتیە. ئەو ژن وەلاتێ ویە، دایکا ویە، هەڤالا ویە، پاشەرۆژا ویە... بپ٥٠". ئوو وەرگرتنا هەلویستێ مانا ل وەلاتێن غوربەتێ، دبیتە سەدەمێ ئازراندنا ترۆمایێن دەروونى یێن کەڤن و وێرەکى یا ڤەگەرێ ل دەف نامینیت. رەوشا ترۆمایى یا وان کەسێن دووکەر و دوودل، وان بەر ب هەمبێزا ژنێن لەشفرۆش و کریارێن گوهنێلیێڤە دبەت کو پرۆسەیەکا خوەژبیرڤەکرنێ و تێرکرنا گرێ یێن هەلگرتییە. دبیت ژى کریارەکا قەرەبووکرنا شکەستنێن دى بیت. مشە جاران ژى، خوە دئێخنە دناڤ داڤێن ئەڤینى یا پیرەژنەکا هەییدا (ناکەڤنە داڤێ، لێ خوە دئێخنە داڤێ)، داکو مافێ مانێ هەبیت. لێ راستى یا بابەتى، لێگەریانە ل هەمبێزەکا گەرما وەکو هەمبێزا دایکێ کو خەمێن خوە یێن تەپساندى پێ هاویش بکەن و هەست ب تەناهییەکا دەروونى بکەن.

سەتمینا دى یا تۆشى پەهلەوانى بووى، ئەو بوو دەمێ ڤەگەریایە وەلاتى کو دلێ کەسوکارێن هەردوو هەڤالێن خوە یێن شەهید، ب ڤەگێرانا راستییان خۆش بکەت. یان ب کێمى، خەمێن خوە ب دیتنا کەسوکارێن هەردوو هەڤالێن ژدەستدایى دەرێژ بکەت، داکو هەستکرنا ب گونەهباریێ ل دەف کێم ببیت (یان نەمینیت). لێ دەمێ دگەهتە مالێن وان، سەرتیرا وى ب بەرى دکەڤیت و پاشڤە دزڤریت. ئازاد هەولێرى ژلایێ کەسوکارانڤە هاتییە ژبیرکرن: "براستى ئەز دگەل بووم دەمێ شەهید بووى../ ئەز دزانم چوو خوە گورى وەلاتى کر../ هەروەکى هەوە ژبیرکرى؟!../دڤێت ئەم بژین، ل بیرا مە بت یان نە... بپ١٥٢". عەلى نەجەفى ژى بێ ئاسەوار مایە، دایک و بابێن وى دزیندانێڤە مر بوون، دوو پسمامێن وى هاتبوونە سێدارەدان، کورێ وى ب دەستێ تیرۆستان هاتبوو کوشتن، ژنا وى شوو کر بوو. ئانکو چ کەسوکار نەماینە: "ژنا وى شوو کر، کورێ وى شەهید بوو، عەلى کییە؟ شەهید؟! بابێ وى و دایکا وى، پسمامێن وى، کەس نەماینە... بپ١٥٧". ئەڤ هاتنا کوردستانێ، ل شوینا وى بەرەف باشتریێڤە ببەت، تۆشى سەتمینەکا دى یا جڤاکى دبیت و هەموو هزر و باوەرى یێن وى یێن جاران بەرگومان دبن. کەسێ سەتماندى، هەردەم خالێن نەرینى یێن میناکى دبینیت. ل شوینا پێشکەفتنا هەولێرێ ببینیت و پێ دلخۆش ببیت، وەکو پیرەژنەکا نەساخ دهێتە پێش چاڤان: "هەولێر، ل پێش چاڤا وەک پیرەژنەکا نەساخ خوەیا دکر. کولانێن وێ، وەک کەزى یێن سپى و نەڤەهاندى بوون. کەلها وێ وەک سینگێ پیرەژنەکا خودان نەڤیێن هەژار، تژى هەژار و بێ مال بوون.. چو تولاز نەماینە ل شەڤێن سەرما و رۆژێن برسى، خوە گورى کچەکا هەژار ل تاخەکێ بێ موختار بکت!.. هەولێر یا پیر دبت... بپ١٥٨".

پەهلەوان ب ڤان سەر و دلێن بریندارڤە، بێ دەستکەفت و بێ وەرگرتنا مافێ خوەیێ رەوا، دکەڤیتە دناڤ کۆمەکا خەون و فلاشباکێن کوژەکدا: "پاشەرۆژ نەیا دیارە، ترسا وى زێدە بوو، دناڤبەرا وەفادارى یا وى بۆ هەڤالینیێ و راستیا ژیانێ، شەڕەک دژوار روو دا!.. لەشێ وى یێ وەستیاى و لاواز، دلێ وى یێ ژار و ب کوڤان، مەژیێ وى یێ ئالۆز، گۆڕەپانا وى شەڕێ دڕندەیە... بپ١٥٧". ئەڤجا ڤەدگەریتەڤە غەریبیێ ل دەف وى هەڤالێ خوەیێ خەبات کرییە دپێسیرا خوەرا (حەسەن)، ئەو هەڤالێ هەردەم هاریکارى یا وى دکەت. ئەوێ هەردەم وى هانددەت کو هەموو تشتان ژبیر بکەت و تنێ هزر د خۆشیا خوە یا گوهنێلیێدا بکەت. هەرچەندە ئەڤ خۆشییە، رەفتارەکا نەقەبوولکرى یا جڤاکییە و حسێن ب ترس و دوودلى سەرەدەریێ دگەل دکەت. لێ وەکو گەرەوتژیکرنا شکەستنەکا دییە کو هەڤسەنگى یا دەروونى پێ بهێتە راگرتن. هەڤالێ وى دبێژتێ:

-  پارتى یێن کەسێ بۆ چو ناکن!.. لێ هەڤال بۆ هەڤالى خوە ددتە کوشتن... بپ١٤٨.

-  تە ب چاڤێن خوە دیت و ب گوهێن خوە گوه لێ بوو، کا برایێ وى چەند خەما وى هەلگرتیە؟! دنیا هۆیە، یێ چوو، ئەو هاتە ژبیرکرن... بپ١٥٣.

-  تو ژ یا خوە ڤەنابى!../ هەتا مرنێ هەر کرنە! کرن بۆ پاشەرۆژێ یان بۆ پێسیرێ؟!../ ما پاشەرۆژەک ژ پێسیرێ باشتر هەیە؟!... بپ١٦١.

-  تو دەست ژ یا خوە بەر نادى؟! وەرە، ئەز دێ بهایێ واستیانا تە ل ڤێرێ کمە نیڤا دەستێ تە.. بپ٢١٠".

لێ ئەگەر ژ لایەکێ هزرى و فەلسەفیڤە، هزرا خوە د پرۆسەیا وەلاتینیێ و شۆرەشگێریێدا بکەین. دبیت بشێین هندەکێ ژڤێ بارگرانى یا سەتمینێ سڤک بکەین. ل هەر جھ و سەردەمەکێ مرۆڤ کار بکەت، دێ ل هیڤیا پاداشت و بەرهەمێ کارى بیت. ئەگەر وەلاتینى و شۆرەشێ ژى ب هەمان پیڤەرى بپیڤین، فەرە شۆرەشگێر پاداشتا خەبات و زەحمەتا خوە وەربگرن. لێ ئەگەر ئەم شۆرەشگێریێ ب هەلویستەکێ هەلبژاردەیى و کەسۆکیێ پایە بلندڤە گرێدەین، دێ کەڤینە بەرانبەر کۆمەکا رەهەندێن دى یێن هزرى و فەلسەفى. ئاشکرایە کو هەردەم شۆرەشگێرى ب هەڵویستەکێ هەژى و پایە بلندڤە گرێدایە، ئەوێ شۆرەشێ ژبۆ ئازادى یا وەلاتى یان سەرخوەبوونێ دکەت، گیانێ خوە ددانتە سەر دەستان و بەر ب پێشڤە دچیت. چ موساوەمە ل سەر ڤى هەڵویستێ هەژى ناهێنە کرن. مشە جاران، لایەنێن دژ کۆمەکا خۆشى یێن ژیانێ و مسۆگەرکرنا پاشەرۆژا شۆرەشڤانى و خێزانا وى بۆ پێشکێش دکەن، لێ شۆرەشگێر ژ هەڵویستێ خوە ناهێتە خوار: "تو ژى وەک هەمییان، پرسیارا خوە بکە، داخوازا مافێ خوە بکە، تە ژى بچووک یێن هەین، تە ژن و مال یێن هەین.. من ژبۆ پارە و کورسیکان خەبات نەکرییە... بپ١٦٤". ب ڤێ چەندێ، ئاشکرایە کو ئارمانجا سەرەکى یا شۆرەشێ نە پارە و پاداشتێن دنیایینە، بەلکو هزرەکە یان ئارمانجەکا بلندترە ژ هەر مال و سامانەکێ دنیایى. هەر کەسەکێ شۆرەش کرى ب بڕیار و هەلوێستێ خوە یێ کرى، نە ژبۆ چ دەستەلاتداران کرییە. ئەگەر وەسا با، پەنابەران وەلاتێ خوە دگەل خوە نەدبرە غەریبیێ و هەردەم روندک بۆ نەدباراندن. ئەو روندکێن بۆ وەلاتى دهێنە باراندن، نە ژبەر مافخۆریێ و پەراوێزکرنێیە، لێ ژبەر هەستا مینەڤى یا وەلاتینیێیە. دەمێ مرۆڤ هەست بکەت کو وەلات یێ دهێتە هەتکرن، دێ ب هەمى شیانان پشتەڤانێ وەلاتى بیت (نە یێ دەستەلاتداران). نڤیسەر ژ زاردەڤێ پەهلەوانى ددەتە خویاکرن: "ئەرێ ئەو شۆرەش و قوربانى، نە بۆ ڤێ ب تنێ بوو، ل گەلەک وەلاتان چو داگیرکەر نینن، لێ ژیانا وان وەک دۆزەخێ یە... بپ٨٥". ئانکو ئەو مرۆڤێن وەلاتى ب رێڤە دبەن، جهێ پرسیارێنە، ئەرێ دزانن ب شێوەیەکێ دروست ب رێڤە ببەن؟ یان تنێ ژبۆ بەرژەوەندا دەستەلاتداران کار دکەن؟ ئەرێ بەرژەوەندا دەستەلاتداران هەڤتەریبە دگەل بەرژەوەندا هەڤوەلاتییان؟ یان دەستەلات ب سەرکوتکرنا مللەتى دهێتە پاراستن؟ ئەرێ ئەو کەسێن وەلاتى ب رێڤە دبەن، جهێ باوەریێنە یان جهێ گومانێنە؟...هتد. ئەڤا شۆرەشڤان هەردەم داکۆکیێ ل سەر دکەن، وەلاتە نە رێڤەبەرێن وەلاتینە. ئەختوبارى یا وانە بۆ بەرهەمێ وى تۆڤێ وان چاندى، نە چەواتى یا دابەشکرنا بەرهەمییە. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دگەهینە وێ تێهزرینێ کو نە مەرجە مرۆڤ شۆرەشێ ل دژى داگیرکەرەکى بکەت. لێ هزرا شۆرەشێ دهەموو کاودان و سەردەماندا هەیە و نەدوورە مرۆڤ نەچار بیت کو ل دژى نفشێ خوە و بۆچوونێن خوە یێن بۆرى ژى بکەت(؟!).

خالەکا دى یا هەڤبەند ب ڤى هەلویستێ شۆرەشگێرانەڤە، ئەوە کو دەمێ پەهلەوان ل خۆشى یێن ژیانێ دگەریێت، هەردەم یێ ترسیایى و شەرمکرییە. چونکو ل سەر بنەمایێن شۆرشێ هاتییە پەروەردەکرن (کو هەردەم شۆرەشگێر زاهد و بەخشندەنە)، هەموو تەرکیزا وان ل سەر ئارمانجەکا دیارکرییە و خوە ژ خۆشى یێن دنیایى ددەنە پاش. لەوا هەردەمێ ژنەکێ رویس دکەت، بیرا پێشمەرگاتیێ دهێتە بیرا وى: "کێ ژ هەوە سینگێ کچکەکێ دیتیە؟../ ئەڤە چ پرسیارێن بێ مەعریفەتن؟../ ئەوێن ل لەشێ ژنان دگەڕن، ناهێنە ڤى جهى... بپ١٦٦". هندەک جاران ژى ترسا خوە یا لێگەریانا ژنان ب ژیێ خوەڤە بەهانە دکەت: "هێشتا تو دترسى؟.. ئەز ناترسم، ئەز شەرم ژ ژیێ خوە دکم... بپ١٦٥". لێ راستى یا بابەتى باوەرییە، وى باوەرى ب خۆشى یێن ژیانێ نینە، هەم ژبەر بیرهاتنا هەڤالێن خوە یێن شەهید (چەوا کرم لەشێ وان بخۆن و ئەو لەشێ ژنێن ئەورۆپى بخۆت)، هەم ژبەر خەما شۆرەشێ کو هێشتا پێدڤى ب کەسانێن وەلاتپارێز هەیە و فەرە داکۆکیێ ل سەر ئارمانجا خوە یا بلند بکەت: "ترس نە ب مێرانیێ یە! ترس ب باوەریێ یە! هەکە مرۆڤى باوەرى ب خەباتا خوە هەبت، ناترست، ڤێجا دبتە مێرخاس... بپ١٦٣". ئوو ئەڤ باوەرى یا ب کارى، ئەڤینى یا ژ دل بۆ وەلاتى، وەستیان و ماندووبوونێ ژى ژبیرا مرۆڤى دبەت. دەمێ هەڤژینا پەهلەوانى ڤیاى پشتا وى بۆ ڤەمالیت کو پیچەکێ تەنا ببیت، پەهلەوان خوزى یێن سەردەمێ بەرێ رادهێلیت کو هەموو وەستیان و خەمێن وى ب پشتڤەمالینەکێ نەدمان، لێ نۆکە ئەو ژى بێ مفایە: "ئەو نە ب تنێ ژبەر ڤەمالینا پشتێ بوو! ئەو ژبەر هندەک ئەگەرێن دى بوو!../ ئەگەرێن چ؟!../ ژبەر ڤیانا تە بۆ من بوو، ژبەر ڤیانا تە بوو بۆ وەلاتى، ژبەر باوەرى یا تە ب کارێ تە../ نهۆ ژى من تو ژ گیانێ خوە خۆشتر دڤێى../ ئەز باوەر دکم، لێ تە گیانێ خوە ژ دل نەڤێت، گیانێ تە یێ ل تە بوویە بەڵا!... بپ١٨٦-١٨٧".  

ئەم دشێین ڤێ رەوشێ دگەل رەوشا ئیسلامخوازیێ هەڤبەر بکەین، کو پەیامەکا خودایى و پیرۆزە. دەمێ بانگەشە بۆ پەیاما ئیسلامێ دهاتە کرن (دهێتە کرن!)، هەردەم ب بابەتێ پاداشتێ و سزایڤە دهێتە گرێدان (تەرغیب و تەرهیب). لێ رێبازا صۆفیزمێ وەسا ددەنە خویاکرن کو عەشقا وان بۆ خودێ، نە حەزا بەهەشتیێیە و نە ترسا ئاگرییە، بەلکو هەستکرنە ب مەزناهى یا خودێ. ئەڤجا هەموو ئایین تەڤلیهەڤ دبن (چونکو هەموویان باوەرى ب ئێکانەیى یا خودێ هەیە) و هەر ئێک خوەییێ خودێ دناڤ ناخێ خوەیێ باوەرداردا دبینیت. هەروەکو شۆرەشڤانێن دۆزا رزگاریخوازى یا وەلاتى کو هەر ئێک خوە ب خودانێ وەلاتى دزانیت و دەمێ بەرەڤانیێ ژ وەلاتى دکەت، ئەو بەرەڤانیکرنە ژ خوەییێ خوە و باوەرى یا خوە.  

نڤیسەر وەکو پەهلەوانەکێ ڤەشارتیێ رۆمانێ

نڤیسەرێ رۆمانێ خودانێ هزرێ و دەربرینێ و دارێژەرێ لڤینا بۆیەرانە، ئەڤجا زۆر یا سروشتییە کو ئەزا وى دناڤ پڕانى یا رووداناندا بهێتە دیتن. هندەک جاران نڤیسەر هەڤسارێ پەهلەوانێن خوە ل دویف حەز و پێڤاژۆیا بۆیەران بەر ددەن و پەهلەوانێ رۆمانێ هەروەکو کەسەکێ راستەقینە دهێتە سەر دەپێ شانۆیا ژیانێ. ئەڤ کریارە خۆشییەکێ ددەتە وەرگرى کو بشێت دگەل پەهلەوانێن هەمەجۆر بژیت و هەڤپشکى یا خەم و موغامەرە یێن وان بکەت. لێ د رۆمانێن ئاراستەکاردا، یان ئەوێن رۆماننڤیس حەز دکەت ببنە رێنیشاندەر بۆ خواندەڤانان و کۆمەکا هزر و تێگەهان بۆ پێشکێش دکەت، دێ بینین کو ژبۆ گەهاندنا هزرەکێ یان بەرگومانکرنا تێگەهەکێ دیارکرى، رۆماننڤیس مایێ خوە دهوورهوورکێن حیواریدا دکەن. هەر ل دەستپێکێ نڤیسەر کلیلا ڤەکرنا دەرگەهێ پەیامێن ڤێ رۆمانێ ب پەیامەکێ دەستنیشان دکەت: "هەردەمێ بێمە کوشتن، بلا ب وەرمم. هەردەمێ بێمە گرتن، بلا د زیندانێ دا ب رزم. هەردەمێ بێمە دوورکرن ژ وەلاتى، بلا من ببنە جەهنەمێ... نێ ئەڤە هەمى نە ب دەستێن وێ شۆرەشا من گەلەک ڤیاى و کار و خەبات بۆ کرى... بپ٤". ب ڤێ گۆتنا نەڤالا ژ هەلچوونێ و سەتمینێ، نڤیسەر ئاماژەیەکا ئاشکرا ددەتە مە کو دێ سەرەدەریێ دگەل چارەنڤیسێ هندەک پەهلەوانێن ژبیرکرى کەت و دێ رەخنەیەکا کەتوارى یا جڤاکى ل دەستەلاتا وەلاتى گریت. نڤیسەر ژ رەوشا جڤاکى نەرازییە و دڤێت چارەنڤیسێ شۆرەشڤانەکى بکەتە بەهانە کو رەخنێ ل دەستەلاتا جڤاکێ بگریت. زێدەبارى وێ چەندێ کو ئەڤ بەهانەیە، راستییەکە و ل پێش چاڤێن هەموویان دقەومیت، هەروەسا هەڤسۆزى و دلینى یا خواندەڤانێن نەرازى ژى دئازرینیت. ما چەوا دبیت کو بابەک هەموو ژیانا خوە ژبۆ پێگەهاندنا زارۆکێن خوە تەرخان بکەت و پاشى ژلایێ زارۆکێن خوەڤە بهێتە پاشڤەبرن و دەرئێخستن؟! خەم و سەتمینا مەزن ئەوە کو زەرگەھ ژ کەسێن نێزیک و خۆشتڤییانڤە ب وەشیێنە مرۆڤى: "ئەڤە هەمى نە ب دەستێن وێ شۆرەشا من گەلەک ڤیاى و کار و خەبات بۆ کرى... بپ٤". ژلایەکێ دیڤە ژى، ئیشارەتەکا ڤەشارتى یا ل پشت رێزکان هەیە، کو هەر چارەنڤیسەکێ د ڤێ چیرۆکێدا بهێتە دیتن، ژ ئەنجامێ کریارێن بێدادى یا بەرهەمێ شۆرەشێیە. سەتمین ئەوە؛ رێبازا مرۆڤى یا خۆشتڤى و مشت قوربانیدان، وەنەیى یا خوە ژ مرۆڤى بکەت. ئوو ئەڤ هەستا ب سەتمین و داکەفتنێ، بەرێ مرۆڤى بدەتە گلە و گازندە و خەمگینیێ (ئەگەر نەبێژین پەشێمانیێ).

هەروەسا نڤیسەر ڤێ رۆمانێ دکەتە دیارى بۆ: "هەر کەسێ پێ ل دلێ خوە ناى، ژبۆ سەربلندیا خوە و وەلاتێ خوە... بپ٥". ئەڤە ژى ئاماژەیەکا دییە، کو دێ سەرەدەرییەکا تایبەت دگەل ڤێ رۆمانێ کەت، لەوا کرییە دیارى بۆ هندەک کەسێن دەستنیشانکرى، ئەوێن هەموو بەرژەوەندێن خوە یێن کەسۆکى پشتگوھ هاڤێتین و خەباتا خوە کرییە د بازنەیێ بەرژەوەندى یا گشتى یا وەلاتیدا. ئانکو دیارییە بۆ وان وەلاتپارێزێن وەلات ددلێ واندا و ب جەستەیێ خوە ل وەلاتەکێ دى دژین. پێ ل حەز و دلێ خوەدانایە کو پشکداریێ د هەتکرنا وەلاتیدا نەکەن و ب دەستێ کەسانێن نەزان نەهێنە پاشڤەبرن (ژبۆ سەربلندى یا خوە). ئەز دکارم بێژم کو بابەتێ گلە و گازندە یێن پەراوزێزخستنا شۆرەشڤانان، نە سەدەمێ دوور کەفتنا ژ وەلاتییە، لێ ئەرگومێنت یان بەهانەیەکە ژبۆ خویاکرنا نەرازیبوونێ. ئەڤجا وەکو پەهلەوانەکێ ل پشت پەردێ دهێتە دیتن و مشە جاران خواندەڤان دێ هەست ب هەبوون و تێبینى یێن وى کەت.

ل دەمێ دادگەهکرنا گریمانکى یا پەهلەوانى کو ب شێوەیێ خەونەکا ب ترس بۆ هات بوو. بابەتێ دادگەهکرنێ ب هەڤڕکى یێن دەروونى و هەستکرنا ب گونەهێڤە گرێدا بوو، لێ ژ نشکەکێڤە رەشێ نڤیسەرى دهێتە دناڤ حیواریدا: "هەى هەوار.. من چ نەکریە! من کەس نەکوشتیە! من ماڵێ کەسێ نەخواریە! چما هوون بەحسێ وان نا کن ئەوێن وەلاتێ خوە دفرۆشن؟! ئەوێن گیانێ خەلکێ خوە دکنە دولار و ل بانکێن ئورۆپا د ڤەشێرن؟! چما هوون بەحسێ وان نا کن، ئەوێن تەڕ و هشکا پێکڤە دسۆژن... بپ٦٥". ئەڤ خوە ئینسێرتکرنە شارەزاییەکا نڤیسەرییە، کو هەردوو بۆیەرێن ترۆمایا دەروونى و سەتمینا جڤاکى پێکڤە گرێددەت و ئیشارەتەکێ ددەتە خواندەڤانان، کو دشیاندایە ترۆما لێک بهێنە گوهۆرین و ئێک بکەڤیتە جهێ یا دى. ئەگەر پەهلەوانێ رۆمانێ ژبەر ترۆمایەکا دەروونى تۆشى فالنجبوونەکا جڤاکى بوو بیت، ب دەهان پەهلەوانێن دى هەنە، ژبەر سەتمین و بێدادى یا جڤاکى، بەر ب پەنابەریێ و بەرزەبوونێڤە چووینە.

دەمێ ل پێشمەرگاتیێ بەحسى دیتنا سینگێ کچکا دکەن، دیسا نڤیسەر خوە دهاڤێتە دناڤ حیواریدا و زێدەهییەکا شرۆڤەکارى ل سەر تێگەهێ شۆرەشڤانى یا پەهلەوانى زێدە دکەت: "ئەوێ ل لەشێ ژنا دگەڕن، ناهێنە ڤى جهى!.. بۆ؟ ما ئەم ئەڤێن ل ڤى جهى نە مرۆڤن؟ ما دلێ مە ناچتە لەشێ ژنا؟!... بپ١٦٦". ئەڤ زێدەهییە بەهانەکرنا حەزێن خوەرسکى یێن مرۆڤینە و کراسەکێ مرۆڤان و مرۆڤایەتیێ دکەتە بەر شۆرەشڤانان، کو نە مینا روبۆتان بن ژبۆ ب جهئینانا فەرمانان. هەروەسا داکو توندوتیژى یا شۆرەشگێریێ وان ژ مرۆڤایەتى یا وان دەرنەئێخیت. هەردەمێ شۆرەشێ هەمان کریارێن هۆڤانە یێن ستەمکاریێ کرن، هینگى چ رامان ژبۆ بهایێ شۆرەشێ نامینیت. ئەڤە ژى وەکهەڤاندنا رەوشا جڤاکى یا مشت بێکارى و نەداد پەروەرییە، کو ئەو کەسێن شۆرەش ل دژى هندەک رەفتارێن نە قەبوولکرى یێن جڤاکى کرین، نۆکە یێن کەفتینە بەرانبەر هەمان رەفتارێن بێدادى و نەقەبوولکرنێ. لێ ئەڤجارە بێدادى ژ خۆشتڤى یێن وان دەردکەڤیت، نە ژ دژمنێ داگیرکەر و ستەمکارڤە دهێت. ئوو داکو نڤیسەر دلێ خواندەڤانى ژ وى وەلاتى رەش نەکەت (ئەوێ قەهرەمانێن خوە ژبیرکرین و پشتگوھ هاڤێتین)، بەرێ کامیرەیا خوە ددەتە مرۆڤێن رێڤەبەرێن وەلاتى (نە خوەییتى یا وەلاتى): "هەمى وەلات دخۆشن، تنێ مرۆڤن وەلاتان نەخۆش دکن، دەمێ نەزان جهێ زانا دگرن... بپ٨٣". ئەڤ داخویانى یا ب تویڤل، ئاماژەیەکە ژبۆ وەلاتێ وان یێ مشتى نەزان و وەلاتێ ڤەحەوینکێ مشت ژ رێڤەبەرێن زانا، کو دبیتە بەهانەکرنەکا ڤەشارتى یا مانا پەنابەران ل وەلاتەکێ بیانیێ دادپەروەر. ئەڤە ژلایێ ڤالیکیڤە پەژراندنا وێ گۆتنێیە، ئەوا دبێژیت حاکمەکێ بیانیێ دادپەروەر باشترە ژ حاکمەکێ خویانیێ ستەمکار و نەزان. لێ ژلایێ ناخ و دەروون و دلینى یا نڤیسەریڤە، تامەزرووییەکا کوور ل دەف دهێتە ئازراندن و وەکو بێلایەنەک خوە دکێشتە دناڤ دانوستاندناندا: "لێ دڤێت مرۆڤ بێ بەختیێ نەکت، ئازادیە.. گەلەک ژ داگیرکەرەکێ بێ دل باشترە.. کوردستان یا بەرەو باشتر دچت.. هیڤیێن مە دمەزنن! مە گەلەک تشت ددەمەکێ کێمدا دڤێت... بپ٨٥".

نڤیسەرى پەهلەوانێن رۆمانا خوە ژ کۆمەکا پارتێن جوداجودا هەلبژارتینە؛ عەلى نەجەفى (شیعەیە)، حسێن ژ حزبەکا نەتەوەپارێزا کوردییە (چ پارتى بیت یان ئێکەتى بیت). دشەڕەکیدا هەردوو بریندار دبن و ل نەخۆشخانا شۆرەشێ، ئازاد هەولێرى (کومونیست) سەخبێرى یا وان دکەت. هەرچەندە هەر ئێک ژ پارتەکا جودایە و دیتنەکا تایبەت ژبۆ رێبازا شۆرەشگێریێ هەیە، لێ ئارمانجا هەرسێیان ئێکە و دبنە هەڤال. ل کۆمبوونەکا بەرەیى یا شۆرەشێ ل پراگ، سیخورێن رژێمێ بویسەکێ ل بەر ڤەددەن و گوللەباران دکەن، ئازاد و عەلى نەجەفى شەهید دبن و حسێن دمینتە ساخ کو دگەل کول و کوڤان و هەستا ب گونەهبارێى بژیت. ل غەریبیێ ژى کەسەکێ عەرەبێ جەزائیرى لێ ب خودان دەردکەڤیت و هاریکارى یا وان دکەت. کۆمکرنا ڤان کاراکتەرێن جودا جودا یێن هەڤدەرد و هەڤئارمانج، ئاماژەیەکە ژبۆ هەڤگرتنا هەموو مرۆڤایەتیێ ل دژى زۆردارى و ستەمێ. ڤى تێکهەلەى دکەتە پێرینەیەکا باوەرپێکرى کو هەموو حزبێن دەستەلاتدار پێ گونەهبار بکەت و بێلایەنى یا خوە راگەهینیت: "پارتیێن ئەو ئەندام تێدا، نەشیان چو بۆ بکن... بپ١٤٧، پارتیێن کەسێ چو بۆ نا کن! لێ هەڤال بۆ هەڤالى خوە ددتە کوشتن... بپ١٤٨". ئەڤ ئینسێرتە مینا پەیامەکێیە بۆ پڕانى یا حزب و لایەنێن دەستەلاتدارێن جڤاکى، کو ب هەڤگرتن و هەڤالینیێ دێ شێن ئارێشەیان چارەسەر کەن (نە ب شاشدیتن و تەخوینکرنێ). ئوو هەر ئەڤ بابەتە بوویە کو ب هەلچوونەکا بەرچاڤ هاتییە دناڤ رەوشا دەستەلاتدارێن جڤاکیدا و ب ئیستهزایى دبێژتێ: "هەر کەسێ دوو تفەنگ بۆ وەلاتى هاڤێتنە دوژمنەکى، دڤێت وەلاتى بۆ خوە بفرۆشیت و بدتە ب نانەکێ... بپ٢٢٨". ئەڤ پەیاما نە ڤالا ژ تڕانەپێکرنێ، بەرسڤەکە بۆ وان لایەنێن دزى و گەندەڵیێ وەکو پاداشتا خەباتا خوە دبینن. ل جهەکێ دى ژى، ب هەمان هەلچوون بەحسى گوهۆرینا رەفتار و هەڵویستێ مرۆڤێن هەڤچەپەر و هەڤرێبازێن جڤاکێ خوە دکەت: "نەبێژە مرۆڤ ژى هاتن گوهۆرین؟ تنێ مرۆڤ ب ساناهى دهێنە گوهۆرین. شەڤ و رۆژ هەر وەک خوەنە!... بپ١٧٤". ئوو ل گەلەک جهێن دى یێن رۆمانێ، رەشێ نڤیسەرى ب ئاشکرایى هاتییە ناڤ بۆیەران و هندەک هزر و تێگەهێن زێدەبار هاڤێتینە سەر حیوارى.

هەروەسا هندەک رێنمایى یێن کەلتۆرێ کوردى (د سەردەمێ شەڕ و هێرشاندا)، ژ زاردەڤێ پەهلەوانى دەرێژ دکەت: "هشیار بە؛ هەڤالێن خوە ل تەنگاڤیا نەهێلە!.. هشیار بە؛ خوە نەدە دەستێ دوژمنان!.. هشیار بە؛ ژ قادا شەڕى نەرەڤە!... بپ٥٦". ئوو دناڤ حیوارێ دناڤبەرا هەردوو هەڤالاندا (دەمێ دچنە پراگ)، کۆمەکا تێگەهێن جڤاکێ رەسەن و جوداهى یێن دناڤبەرا هەردوو جڤاکاندا دئازرینیت کو ببنە بابەتێن تێهزرین و ل سەر راوەستانێ: "هەرە رێکێ بلا یا دویر بت، کچێ مار کە بلا یا پیر بت../ هەکە مە نانێ وان خار، نابت، ئەم داخوازا نامووسا وان بکن../ ل نک وان، نان و گان ئێک رێزن، مرۆڤ بێى هەردووان ناژیت../ ئەو دبێژن نامووس نە دناڤ لنگادایە، نامووس دسەرێ مرۆڤیدایە، ئەو تشتێ دناڤ لنگادا بۆ بکارئینانێ یە... بپ٣٣". ئەڤ جوداهى یێن دناڤبەرا هەردوو جڤاکاندا، هەڤبەندن ب ناڤەرۆکا رۆمانێڤە، کو دشیاندایە بهێنە بەرگومانکرن و گوهارتن. ب شێوەیەکێ نەراستەوخۆ دڤێت بێژیت کو فەرە ئەم ژى ل سەر تێگەهێ نامووسێ راوەستێین و هندەک رەفتار و تێگەهێن نوو بۆ دانین. هەکە وەلات نامووسا مرۆڤى بیت، فەرە بپارێزیت و موساوەمێ ل سەر نەکەت. ئوو ئەگەر کەسەک دزیێ ژ مللەتێ خوە بکەت و وەلاتى بفرۆشیت، هەروەکو وى پێ ل نامووسا خوە داناى. ئەڤە سیستەمێ وەلاتپارێزى یا ئورۆپییانە (بێى گۆتار و ناڤتێدان و ریکلام) پەیرەو دکەن (تنێ ئەو ژ خیانەتکاریا وەلاتى و درەوا توڕە دبن... بپ٣٤). هەر دبابەتێ جوداهى یێن دناڤبەرا هەردوو جڤاکاندا، ئاماژە ب کارکرنێ کرییە، کو کار ل نک هەموو جڤاکێن پێشکەفتى رەوشتەکێ هەژى و پیرۆزێ هەر تاکەکێ جڤاکییە: "ئەم ل خواندنگەهێ شەرم دکن، دەما دبێژن بابێ هەوە یێ بێ کارە... بپ١٨٨". 

ب شێوەیەکێ گشتى، رۆماننڤیس یێ شیاى دەقەکێ ئاڤز ب جێمکەکێ چیرۆکان داهێنیت (چیرۆکا ترۆمادارى یا حسێنى و چیرۆکا پەراوێزکرنا پەهلەوانێن شۆرەشێ). ئوو دناڤ جەستەیێ ڤان هەردوو چیرۆکێن سەرەکیدا؛ کۆمەکا رەهەندێن دەروونى و تێگەهێن دەربارەى شۆرەشان و مرۆڤایەتیێ و ژیانا پەنابەران پێشکێشى خواندەڤان دکەت. ئوو وەکو هەموو رۆمانێن خوە یێن دى، ئاماژە ب حەزا ڤەگەریانا پەنابەران ددەت، کو هەردەم کولان و جاددە یێن وەلاتى د چاڤ و بیردانکا واندا دژین و ئۆمێدا ڤەگەریانێ هەڤالجێمکا هەموو پێنگاڤێن وانە. لێ کۆمەکا ئاستەنگان درێکا گەهشتنا ڤێ ئۆمێدیدا هەنە: "راستە، ئەم ژ دێر و مزگەفتا بوون، ئەم نەشێن وەک ڤان بژین و ئەم نەشێن بزڤڕن... بپ٢١٧، ئەم دێ میننە هەلاویستى.. ژیانا مە هەمیێ، ئەم د هەلاویستینە، ئەم یێ ل هیڤیا فریێ گاى... بپ٢٢١". ئەڤ ئاستەنگەنە بووینە هێڤێنێ ڤێ رۆمانێ و پڕانى یا رۆمانێن نڤیسەرى، ما ئەگەر مرۆڤ دناڤ وەلات و جڤاکێ خوەدا یێ گراڤى و ب بها بیت، دێ بۆچى خوە تەنگەزارى دنیایێ کەت و بەر ب بەرزەبوونێڤە چیت؟ ترسا بەرزەبوونێ و هەلوەشیانێ مینا سیتافکێ ب پەنابەرانڤە نووسیایە و دگەل هەر هەلنگفتنەکا بچووک ژى، بەرئاتاڤن کو تۆشى ڤێ بەرزەبوونا پێشبینکرى ببن (ب هزرا نڤیسەرى). سەرەراى هەبوونا پاشخانەکا شۆرەشگێرى و دەرفەتا کارى و مافێ پەنابەریێ و هەبوونا هەڤالەکێ هاریکار و هەڤژینەکا پاڵپشت، پەهلەوانێ رۆمانێ بەر ب بەرزەبوونێڤە برییە: "وەرە مال کچا تە چوو.. وەرە بزڤڕە کورێ تە ناهێتە مال.. وەرە ئەم دێ بەرزە بن.. وەرە مە ژ ڤێ زڤڕۆکێ بینە دەر، ئەم پێدڤى تەنە... بپ٢٢٥". ب هزرا من، ئەڤە زێدەرۆییەکە د ترساندنا پەنابەراندا و دکارەکا (ئیلحاحەکا) هشکە ژبۆ ڤەگەرێ، دبیت ژى هەولدانا ئاگەهدارکرنەکا مجد بیت، ئاراستەى جڤاکێ دایک دکەت کو د هەوارا هەڤوەلاتى یێن خوە بهێت و ژ بەرزەبوونێ رزگار بکەت.  

ل داویێ ژى، فەرە ژبیرنەکەین کو نڤیسەرى دگەلەک پەرەگرافاندا، شێوەیەکێ هونەریێ جوان بکارئینایە. ب هەستەکا شاعرانە دەربرین ژ وەسفکرنا هەولێرێ و خوە دادگەهکرنا پەهلەوانى و گەلەک بۆیەرێن دى یێن دەربراندى کرییە. هەروەسا ب نەفەسا سینارێستەکێ شارەزا، لەقتەیێن حیوارا دناڤبەرا پەهلەوانان و خێزانێن واندا، دناڤبەرا قەومینا بۆیەرەکى و پێڤەگرێدانا وى ب بۆیەرەکێ پێشینڤە، یان دناڤبەرا روودانان و خەون و فلاشباکێن ئینسێرتکریدا پێشکێشکرینە... هەر رەوشەکا کەفت بیتە درێکا پەهلەوانیدا، ب فلاشباکەکا مینا هەڤتەریبى یا هەڤدژان هاتییە بارکرن. نێزیکى بیست و دوو جاران فلاشباک بکارئیناینە و نێزیکى نەھ خەونان ژى (خەونێن سروشتى و یێن ب ترس) دناڤ رۆمانێدا هەنە.