جۆرێن به‌ربه‌لاڤێن نه‌ساخییا شیزۆفرینیایێ
هه‌رچه‌نده پڕانییا خه‌لكی وه‌سا هزر دكه‌ن كو شیزۆفرینیا یه‌ك نه‌ساخییه، یان دژواره یان ژی كه‌ڤناره، چونكو نه‌ساخ د پڕانییا قۆناغێن نه‌ساخیێ را ده‌رباز دبیت و كۆمه‌كا نیشانێن هه‌مه‌جۆر د قۆناغێن هه‌مه‌جۆردا لێ دیار دبن. لێ ل گوره‌ی دیتن و بۆچوونێن هنده‌ك پسپۆران، ڤێ نه‌ساخیێ كۆمه‌كا جۆرێن لاوه‌كی ژی هه‌نه و هه‌ر ڤه‌كۆله‌ره‌كی ل گوره‌ی لێكۆلین و دویفچوونێن خوه پۆلێنكرییه. هه‌ژی گۆتنه كو هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ (كرییپلن) و (بلولێر)، هزر د پۆلێنكرنا نه‌ساخیێدا هاتییه كرن، چونكو وه‌سا تێبینی كر بوون كو هنده‌ك نیشان ل هنده‌ك نه‌ساخان هه‌نه و هنده‌ك نیشانێن دی لێ نینن. ڤێ چه‌ندێ وه كر كو هزر د هه‌مه‌جۆرییا نه‌ساخیێدا بكه‌ن. لێ كێشه‌یا سه‌ره‌كییا پۆلێنكرنێ، پشتبه‌ستنێ ب نیشانێن به‌لیكری دكه‌ت. ئه‌ڤه ژی ئاسته‌نگه‌كه د رێكا ده‌ستنیشانكرنێدا، چونكو دبیت نیشانه‌ك ل نه‌ساخه‌كی هه‌بیت و پشتی هه‌فتییه‌كێ یان دووان، ئه‌و نیشان نه‌مینیت و ئێكا ل جهێ وێ ده‌ركه‌ڤیت. بۆ نموونه: دبیت نه‌ساخه‌ك ل گوره‌ی وه‌همێن خوه، هزر بكه‌ت پیلانه‌كا ل دژی وی دهێته دانان و پۆلیسێن شاره‌وانیێ ب هاریكارییا كه‌سوكارێن وی، دێ وی تێ به‌ن. ئه‌ڤه وێ ئاماژێ دده‌ته مه كو دبیت جۆرێ پارانۆیا بیت. لێ دبیت پشتی هه‌فتییه‌كێ ده‌ست ژ ڤێ سوحبه‌تێ به‌رده‌ت و بێده‌نگ بمینیت و بۆ ماوه‌یێن درێژ ماوه‌ر بكه‌ته ئاسمانی یان هه‌ر جهه‌كێ دی. ئه‌ڤه ژی دێ به‌رێ مه ده‌ته جۆرێ كاتاتۆنیا. د ڤێ نموونێدا دوو جۆرێن نه‌ساخیێ د ئێك نه‌ساخدا هاتنه دیتن. ئه‌ڤه ژی وێ رامانێ دده‌ت كو نه‌دووره یه‌ك نه‌ساخی كۆما نیشانێن هه‌موو جۆران (د ده‌مێن جیاوازدا) هه‌بن. لێ دبیت ژی، نیشانێن یه‌ك جۆر ل نه‌ساخی هه‌بن و دگه‌ل بمینن هه‌تا سه‌رده‌مێ ساخبوونێ. هه‌رچه‌وا بیت، ب درێژاهییا دیرۆكا شیزۆفرینیایێ، گه‌له‌ك پۆلێنكرنێن هه‌مه‌جۆر هاتینه كرن و هه‌موو پۆلێنكرن ژی جهێ دویفچوون و هه‌مواركرنێنه. د رێنیشانده‌رێ ئه‌مێریكیێ ده‌رباره‌ی ئامار و ده‌ستنیشانكرنا ئێشێن ده‌روونیدا، ئاماژه ب پێنج جۆرێن سه‌ره‌كی یێن ڤێ نه‌ساخیێ هاتییه كرن (DSM-IV-TR)[1]. ئه‌م ژی ل به‌ر سیبه‌را ڤی رێبه‌رێ باوه‌رپێكری، دێ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل جۆرێن نه‌ساخیێ كه‌ین و پاشی دێ ئاماژه ب پۆلێنكرنێن هنده‌ك ژێده‌رێن دی ژی ده‌ین.
ل گوره‌ی كتێبا ناڤبری، سێ جۆرێن سه‌ره‌كی د قۆناغێن دژوار و كاریگه‌ردا ده‌ردكه‌ڤن، ئه‌و ژی (پارانۆیا و هێبیفرینیا و كاتاتۆنیا)نه. لێ ئاماژه ب دوو جۆرێن دی ژی دده‌ت كو شیزۆفرینیا (نه‌ڤاڤارتی- نه‌جوداكری و به‌رمایی)نه. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، ئه‌م د كارین بێژین كو پێنج جۆرێن سه‌ره‌كی یێن شیزۆفرینیایێ هه‌نه:
1. هێبیفرینیا (Hebephrenia):
ئانكو شیزۆفرینیا په‌رتبوویی یان نه‌رێكخستی، كو پتر تۆشی گه‌نجان دبیت، له‌وا هنده‌ك دبێژنێ شیزۆفرینیا گه‌نجان. تێرمێ هێبیفرینیا كو په‌یڤه‌كا گریكییه، ژ دوو په‌یڤێن پێكڤه گرێدایی پێك دهێت: هێبی (Hebe) ئانكو گه‌نج كو ئاماژه‌یه بۆ خوداوه‌ندێ گه‌نجان، یێ هه‌رده‌م حه‌ز ژ كه‌یفێ و روونشتنێن پیشاندانا خۆشییا ژیانێ و ره‌فتارێن چڤێلێن زارۆكینێ دكه‌ت. ئوو فرێنیا (phrenia) ئانكو مه‌ژ. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، رامانا حه‌رفییا په‌یڤێ دبیته مه‌ژیێ گه‌نجان. ئەڤ جۆرە د ژیێ بەرهەمهێنانێدا په‌یدا دبیت (٢٠- 30 سالی)، پتر تۆشی رەگەزێ نێر دبیت ژ یێ مێ. هه‌موو نیشانێن وێ وه‌كو ره‌فتارێن زارۆكه‌كێ حه‌فت سالینه كو دڤێت خوه ژ بن ده‌سته‌لاتا دایبابێن خوه ده‌ربێخیت. نیشان ب شێوه‌یه‌كێ به‌ره‌به‌ره‌یی لێ په‌یدا دبن و ل ده‌ستپێكێ خۆڤه‌كێشانا ژ خێزانێ و جڤاكی لێ دیار دبیت. ئه‌و ژ جیهانا راسته‌قینه‌یا ده‌ردۆران به‌ر ب هنده‌ك ئاشۆپێن زارۆكینیێ و نه‌شاز و نه‌به‌رهۆزڤه دچیت. پاشی دوو كله‌سته‌رێن سه‌ره‌كی یێن نیشانان لێ ده‌ردكه‌ڤن و پێ دهێته جوداكرن ژ جۆرێن دی یێن نه‌ساخیێ: نه هه‌ڤگرتنا هزران و پێشێلبوونا دلینیێ.
د پڕانییا جاراندا، هزر و ئاخفتنێن وی د په‌رش و به‌لاڤ و نه‌ئێكگرتینه، مشه جاران كۆمه‌كا هه‌ڤبه‌ندی یێن بێ رامان و زه‌لاته‌یا په‌یڤان و زمانێ نوو دئاخفتنێن ویدا دهێنه دیتن. ل دەسپێكێ نیشانێن پێشێلبوونا كەسایەتیێ پەیدا دبن و پاشی ئێكگرتنا دلینیێ د هەلوەشیێت و چ سیمایێن دلینییه‌كا هه‌ڤسه‌نگ بۆ نامینن. نه‌ساخ ژنشكەكێڤە د كەنیتن (كەنیەكا نەشاز) یان دگریتن، یان ژی دێ دگەل خوە یان دگەل بای ئاخڤیت و گەلەك جاران بێی پێ بحەسیێت، دێ هندەك كریارێن كومیدی یێن مینا ره‌فتارێن زارۆكان كەت، ب تایبه‌تی ئه‌وێن ساویلكه و چڤێل. لێ زێده‌باری ڤان هه‌ردوو كله‌سته‌رێن نیشانان ژی، مشه جاران هنده‌ك ره‌فتارێن سه‌یرێن لڤینێ دكه‌ت و دگه‌ل هه‌بوونا هنده‌ك وه‌هم و هه‌لوه‌سه‌یان به‌ر ب پێشێلبوونا هزر و تێگه‌هشتنێڤه دچیت. پڕانییا وه‌همێن وی ل سه‌ر سێكسی و ئایینی و چه‌وساندنێ و خۆئازاردانێنه. وەهمێن بهیستنێ ژ هه‌موو جۆرێن دی پتر بۆ پەیدا دبن و نەساخ بلەز ژ قۆناغا دژوار دچیتە د قۆناغا كەڤناردا. هەژی گۆتنە كو هنده‌ك جاران نەساخ تۆشی بكارئینانا ئالاڤێ پاشكه‌شیێ دبیت (Regression)[2]، كو دزڤریتەڤە سەر رەفتارێن زاروكینیێ، یان قۆناغێن ئاژەلاتیێ. بۆ نموونە: نەساخ دمیزتە ب جهێ خوەڤە یان ژی د جهدا خوە پیس دكەت.
ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، نه‌ساخ دێ تۆشی پێشێلبوونێن نه‌رێكوپێكییا هزران و ره‌فتارێ و هه‌لچوونان بیت. ب ساناهی پێگیریێ ب پرۆسه‌یا چاره‌سه‌ركرنێ ناكه‌ت و چاره‌سه‌ركرنا وان یا ب زه‌حمەتە. پشتی سالا 2000ێ، د ئه‌ده‌بیاتێن ده‌روونی و پزیشكیدا، ناڤێ جۆرێ نه‌رێكخستی (Disorganized) بۆ هاتییه دانان، وه‌كو ئاماژه‌یه‌ك بۆ نه‌رێكخستن و په‌رتبوونا هزران و دلینیێ.
2. كاتاتونیا (Catatonia):
ئەڤ جۆرێ نه‌ساخیێ، پشتی ژیێ (٢٥-٣٠) سالیێ پەیدا دبیت و پیچەكێ پتر تۆشی رەگەزێ مێ دبیت ژ یێ نێر. نیشان ب ئاوایەكێ دژوار دەست پێ دكەن، ب تایبەتی پێشێلبوونا رەفتارێن لڤین و ئازراندنێ؛ ئانكو دەزگەهێ لڤینێ ل ده‌ف دئازریێت و لڤینێن وێ زێده‌تر لێ دهێن و د پڕانییا جاراندا لڤینێن سه‌یر دكه‌ت. هه‌ر ژ ئه‌گه‌رێ ئازریان و تۆڕه‌بوونێ، هنده‌ك ره‌فتارێن نه‌جڤاكی ئه‌نجامدده‌ت وه‌كو: قیژاندن و هاواركرن و شكاندنا ده‌رگه‌ھ و په‌نجه‌ران، یان كه‌لوپه‌لێن دی یێن نافماڵێ دشكێنیت و ته‌ڕاوبه‌را دكه‌ت. د گه‌رمه گه‌رما هه‌یه‌جان و ئازراندنێدا، نه‌دووره ده‌ستدرێژیێ بكه‌ته سه‌ر كه‌سێن ده‌ردۆر و ته‌عداییێ لێ بكه‌ت. دبیت ژی، بزاڤ و لڤینێن نەساخی كز و كپ ببن و هنده‌ك رەفتارێن وەك خۆڤەكێشانێ، ڤەدەریێ، خەمۆكیێ، بێدەنگیێ و نەخوارنا خوارنێ ل نك نەساخی پەیدا ببن. نه‌ساخ د گه‌له‌ك قۆناغان را دبۆریت و ڤه‌گوهاستنا وی ژ هه‌ر قۆناغه‌كێ بۆ ئێكا دی بله‌ز و ژنشكانڤه‌یه، ب تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ژ ره‌وشا ئازریانێ به‌ر ب ره‌وشا متی و مه‌نده‌هۆشیێڤه بچیت. به‌رچاڤترین و به‌ربه‌لاڤترین نیشانێن ڤی جۆرێ نه‌ساخیێ پێشێلبوونێن لڤینێنه، كو هنده‌ك لڤینێن سەیرێن وەكو لێڤ مۆچكرنێ، رەقكرن و نه‌رمكرنا ماسۆلكه‌یان ب مشه‌یی دكه‌ت. د بیاڤێ ره‌قكرنا ماسۆلكه‌یێن له‌شیدا، ئه‌و دشێت وه‌كو ده‌په‌كێ هشك لێ بهێت و بۆ ماوه‌یێ چه‌ندین هه‌فته‌یان وه‌سا بمینیت، بێده‌نگ و بێ ئاخفتن، هه‌روه‌كو ب ته‌مامه‌تی ژ ژیوارێ ده‌ردۆر هاتییه ڤه‌قه‌تاندن. ناڤێ ڤی جۆری ژ ره‌وشا ره‌فتارا ده‌پاندنێ هاتییه (Postural Catatonic)، كو د كاریت بۆ ماوه‌یه‌كێ درێژ ل سه‌ر سه‌رێ خوه راوه‌ستیت، یان ب مه‌نده‌هۆشی و د راوه‌ستیانه‌كا دیاركریدا هێڤكه‌ته ئاسمانی یان هه‌ر تشته‌كێ دی بێی كو سه‌رێ خوه بلڤینیت یان هه‌ست ب وه‌ستیانێ بكه‌ت. ئوو دبیاڤێ نه‌رمكرنا ماسۆلكه‌یاندا، ئه‌و د كاریت ماسۆلكه‌یێن خوه مینا هه‌ڤیری نه‌رم بكه‌ت (Waxy Flexibility)، كا چه‌وا زارۆك یاریا ب شه‌مایێ دكه‌ن، ئه‌و ژی وه‌سا یاریا ب میناكێ ماسۆلكه‌یێن خوه دكه‌ت. ئه‌و دشێت ملێن خوه وه‌سا نه‌رمكه‌ت كو ره‌وشه‌كا دی یا نوو بده‌ته ملێن خوه و ل سه‌ر وێ ره‌وشێ بمینیت. لێ تشتێ گرنگ د ڤی جۆریدا ئه‌وه كو د هه‌موو قۆناغێن نیشاناندا، نەساخی های ژ خوە هەیە و دزانیت كا چ رویدده‌ت و چ ب سه‌ری دهێت. له‌وا هنده‌ك جاران ژبۆ فێلبازی و د سه‌ردابرنێ بكار دئینیت، یان هه‌كو بڤێت خوه ژ ئه‌نجامدانا ئه‌ركه‌كی ڤه‌دزیت، دێ په‌نایێ به‌ته به‌ر ڤان جۆره ره‌فتارێن سه‌یر و مشتی حه‌یرین. نه‌ساخێن ڤی جۆری، ب شێوه‌یه‌كێ كاریگه‌رتر سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل رێنمایی یێن چاره‌سه‌ركرنێ دكه‌ن و زووتر چاك دبنه‌ڤه.
3. پارانۆیا (Paranoia):
ئەڤ جۆرە پشتی ژیێ (25) سالیێ دژوار دبیت، رێژا تۆشبوونێ د هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا وه‌كهه‌ڤه. پڕانییا نەساخێن ڤی جۆری، كەسایەتییەكا پێكڤەگرێدایی و سروشتی هەبوویە و ژ ئالیێ ڤالیكیڤە، د كارین ڤێ كەسایەتییا خوه بپارێزن. یێ هشیارە و های ژ خوە هەیە، شیانێن دانوستاندنێ و به‌رگریكرنێ هه‌نه، شیانێن تێگه‌هشتنا خه‌لكێ ده‌ردۆر ژی هه‌یه. به‌ری تۆشبوونێ هنده‌ك نیشانێن ترس و گومانێ ل ده‌ف نه‌ساخی په‌یدا دبن و به‌ره‌به‌ره دبنه ئه‌گه‌رێ تێكچوونا كه‌سایه‌تییا وی یا جڤاكی. پشتی تۆشبوونێ نیشانێن هه‌ره سه‌ره‌كی یێن ڤی جۆری وه‌هم و هه‌لوه‌سه‌نه. پڕانییا وه‌همان ب چه‌وساندنێ و مه‌زناهیێڤه گرێداینه. ئه‌ڤ وه‌همێن چه‌وساندنێ ژ هنده‌ك گومانێن ساكار و مژدار و هه‌ڤدژ ده‌ست پێ دكه‌ن تا دگه‌هنه هنده‌ك تێهزرین و پلانێن رێكخستی كو ب شێوه‌یه‌كێ موكم هاتینه دانان ژبۆ پیلانگێرییا ل دژی نه‌ساخی. ئوو ده‌مێ هنده‌ك هه‌لوه‌سه‌یێن ده‌نگی و بهیستنێ یان ده‌سكرنێ- هه‌ستپێكرنێ دهێنه سه‌ر وه‌همێن وی (بۆ نموونه: بهیستنا ده‌نگان ب شه‌ڤێ، یان دیتنا پێژنه‌كێ ل به‌ر په‌نجه‌ركێ، یان هه‌ست دكه‌ت كو كه‌سه‌كی ده‌ستێ خوه یێ دانایه سه‌ر ملی...)، ئه‌ڤ وه‌همه خورتتر لێ دهێن. له‌وا چ جاران باوەری ب خەلكێ دەوروبەران نینە و هەردەم ل رەوشت و رەفتار و گۆتنێن خەلكی ب گومانە. نه‌دووره ژی، هه‌رده‌م ل دژی كه‌سێن بیانی بئازرێیت و ل سه‌ر وان تۆڕه ببیت. هه‌ڵبه‌ت ئه‌ڤ تۆڕه‌بوونا وی نه ژبه‌ر هندێیه كو بیانینه، به‌لكو وه‌سا هزر دكه‌ت كو سیخۆرن و ژبۆ به‌رژه‌وه‌ندا لایه‌نه‌كێ دی كار دكه‌ن.
د پڕانییا جاراندا، وه‌همێن چه‌وساندنێ ب وه‌همێن مه‌زناهیێڤه گرێداینه، جار هه‌ست ب چه‌وساندنێ و پیلانگێریێ دكه‌ت، جار ژی هه‌ست ب مه‌زناهی و رزگاركرنا مرۆڤایه‌تیێ دكه‌ت. د نۆبه‌تێن مه‌زناهیێدا، نه‌ساخ هزر دكه‌ت خودانێ هێزه‌كا مه‌زنه یان ده‌سته‌لاتداره‌كێ ناڤدارێ وه‌لاتییه. پاشی به‌ره‌به‌ره ئه‌ڤ وه‌همه ل ده‌ف وی دچه‌سپیت و وه‌سا هزر دكه‌ت كو گیانێ وی یێ چوویه دناڤ گیانێ كه‌سانه‌كێ هێزدار و ناڤداردا مینا ناپلیۆن، محه‌مه‌د پێغه‌مبه‌ر، ئیمامێ عه‌لی یان ژی ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌سیدۆنی. له‌وا پتر به‌رئاتاڤی بكارئینانا توندوتیژیێ دبن ژ جۆرێن دی. ئەڤ جۆرێ نەساخان زیره‌كن د چێكرنا چیروكێن وەهمیدا، بۆ نموونە: دوور نینە نەساخەك بەحس بكەت كا چەوا مرۆڤێن وی و دەسەلاتێ پێكڤە پیلانەك ل دژی وی دانا و هەمی ئه‌ملاك و زەڤی و میراتێ وی ژێ ستاندن، ئوو دێ ب درێژی به‌حس دكه‌ت كا چەوا ب دیناتیێ هاتییە گونەهباركرن و برییە خەستەخانا چاره‌سه‌ركرنا ده‌روونی، هەروەسا یێ رژدە كو ئەو عەردێ خەستەخانه ل سەر هاتییە ئاڤاكرن ملكێ وییه[3]. جۆرێ وه‌همان ل ده‌ف كه‌سێن مێ، ئاراسته‌یه‌كا دی یا هه‌ڤبه‌ند ب مێیاتییا وێڤه وه‌ردگریت، بۆ نموونه: دێ وه هزر كه‌ت كو هندەك كەسان تیشكەكا كارەبێ یا ئێخستییە سەر ئەندامێ وێ یێ زانێ و كارێ مالبچویكی و هێلكەدانان یێ پێ تێكدای. ئوو ژ ئه‌نجامێ ڤان وه‌همان، نه‌دووره هنده‌ك پێشلبوونێن دلینیێ ژی دگه‌ل بهێن.
دوو جوینێن پێشێلبوونان، ب هه‌مان نیشان و هه‌مان ناڤه‌رۆك دگه‌ل ڤی جۆری ده‌ردكه‌ڤن: یا ئێكێ كارڤه‌دانا زوهانی یا كورت (Brief reactive psychosis) و یا دووێ ژی، پێشێلبوونا وه‌كو میناكێ شیزۆفرینیایێ (Schizophreniform). ژێكجوداكرنا ڤان هه‌رسێ حاله‌تان ژی تنێ ب ماوه‌یێ مانا نیشان و بۆیه‌رانه. ئه‌گه‌ر بۆیه‌ر كێمتر بیت ژ دوو هه‌فتییان و پاشی هنده‌ك فشارێن سڤك ل ده‌ف بمینن، ئه‌و جۆرێ ئێكێیه، مینا وان وه‌هم و گومانێن هه‌ڤژین ل سه‌ر خیانه‌تا هه‌ڤژینیێ ژ هه‌ڤ دكه‌ن. لێ ئه‌گه‌ر ماوه‌یێ بۆیه‌ری پتر بیت ژ دوو هه‌فتییان و كێمتر بیت ژ شه‌ش هه‌یڤان، ئه‌و جۆرێ دووێیه. لێ ئه‌گه‌ر بۆیه‌ری بۆ ماوه‌یێ پتر ژ شه‌ش هه‌یڤان ڤه‌كێشا، هینگی دێ بیته جۆرێ پارانۆیا ژ نه‌ساخیێ. هه‌رچه‌نده ئه‌ڤه ژی هه‌ر شیزۆفرینیایه، لێ پیچه‌كێ سڤكتره. ئه‌گه‌ر نیشانێن گومانێ و وه‌همێن چه‌وساندنێ ل هه‌ردوو جۆراندا هه‌بن، د پارانۆیێدا گومانا نه‌ساخی ژ كه‌سێن راسته‌قینه‌یێن ده‌ردۆرانه، نه ژ هنده‌ك كه‌سێن ل سه‌ر مه‌ریخێیه! دوور نینە پارانۆیا هەتا هەتایێ بمینیتە ل مرۆڤی، ئانكو دۆمدرێژ و كەڤنار ببیت. لێ هەڤبەندی یێن كەسایەتیێ هەر پاراستی دمینن، لەوا نەساخ د كاریت بمینیتە ل سەر كارێ خوە و تا رادده‌یه‌كی دشێت ب شێوه‌یه‌كێ سروشتی سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل هه‌ڤال و ده‌ردۆرا خوه بكه‌ت.
4. شیزۆفرینیا نه‌ڤاڤارتی (Undifferentiated Schizophrenia):
ڤی جورێ نەساخیێ دبێژنێ نه‌ڤاڤارتی یان نەجوداكری، چونكو بەره‌ژەنگێن جوداجودا بلەز پەیدا دبن و بلەز دهێنە گوهۆرین. نیشانێن پتر ژ جۆره‌كێ لاوه‌كیێ شیزۆفرینیایێ ل ده‌ف نه‌ساخی په‌یدا دبن كو نه‌شێن ل بن چ جۆرێن دیاركری بدانن. پڕانییا نه‌ساخان، نیشانێن هه‌مه‌جۆر و تێكهه‌له ژ هه‌موو جۆران هه‌نه. هەروەسا نەشێن ژ ئازراندن و پێشێلبوونێن مەژی ژی جودا بكەن ژبەر هەمان سەده‌مێن مە گۆتین، لەوا دبێژنێ نەجوداكری. ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، ئه‌ڤ جۆره ژبۆ پرۆسه‌یا ده‌ستنیشانكرنێ هاتییه پۆلێنكرن، ئه‌گه‌ر نیشانێن نه‌ساخه‌كی تێكهه‌له بن و د شیاندا نه‌بیت بداننه دگه‌ل چ جۆرێن دی یێن دیاركری، دێ بێژنێ شیزۆفرینیا نه‌ڤاڤاتی- نه‌جوداكری. نیشانێن ڤی جۆری ژی، یان دژوارن یان كه‌ڤنارن. نیشانێن دۆخێ دژوار، بلەز دەست پێ دكەن و زوی دهێنە گوهورین، پڕانییا جاران ل وان مرۆڤان په‌یدا دبن، ئەوێن هەستدارییەكا زێدە هەی یان ئەوێن هەست ب بەرپرساتیێ دكەن، كو ترسەكا مەزن بۆ پەیدا دبیت و هەلوەسە و وەهم دهێنێ، پاشی هەست ب جڤاكیبوونێ و ڤالابوونا كەسایەتیێ دكەن. لێ دلینییا وان، تا راددەیەكی سروشتییە. ئه‌گه‌ر نیشان بۆ ماوه‌یه‌كێ دۆمدرێژ مانه ل نه‌ساخی، چ كاریگه‌رییه‌كا زێده‌تر ناكه‌نه سه‌ر ژیان و كه‌سایه‌تییا وی، تنێ دێ دۆخێ نه‌ساخیێ به‌ر ب كه‌ڤناریێڤه چیت. دوور نینە ب نەساخییەكا مەژی یان خەرفتنێ ب دوماهیك بهێت.
5. شیزۆفرینیا به‌رمایی (Residual Schizophrenia):
ئه‌گه‌ر نیشانێن هه‌رسێ جۆرێن پێشین د قۆناغا دژواردا بن، ئه‌ڤ جۆره وان نه‌ساخان ب خوه‌ڤه دگریت، ئه‌وێن ژ قۆناغا دژوار ده‌رباز بووین. لێ پشتی ساخبوونێ، هندەك نیشانێن نەساخیێ د مرۆڤی دا دمینن و دبیت د هەردەمەكیدا پەیدا ببنه‌ڤه. ئه‌ڤ نیشانێن مایی، دگه‌ل ده‌می كێمتر یان زێده‌تر لێ دهێن. ئەڤ نیشانێن مایی دگەل دەمی، دبیت بەرەبەرە كێم ببن یان ژی زێدە ببن.
ئه‌ڤه هه‌ر پێنج جۆرێن لاوه‌كی یێن شیزۆفرینیایێ بوون ل گوره‌ی رێبه‌رێ ئه‌مێریكیێ ئامار و ده‌ستنیشانكرنا نه‌ساخی یێن ده‌روونی (DSM-IV). لێ ل گوره‌ی رێبه‌رێ ئورۆپی یێ پۆلێنكرنا ئاماری یا نێڤده‌وله‌تی ژبۆ ده‌ستنیشانكرنا نه‌ساخی و ئارێشێن هه‌ڤبه‌ند ب ساخله‌میێڤه (ICD-10)، دوو جۆرێن دی ل سه‌ر جۆرێن هه‌یی زێده كرینه، ئه‌و دوو جۆر ژی ئه‌ڤێن ل خوارێنه[4]:
6. شیزۆفرینیا ساكار (Simple Schizophrenia):
ئه‌ڤ جۆره تۆشی گه‌نجێن (15- 25) دبیت و بارا پتر تۆشی نێر و مێ یێن ساویلكه و كێمئاقل دبیت. ئه‌ڤ جۆره ب هندەك نیشانێن ساكارێن لەشی دەست پێ دكەت، وەكو سەرئێشان و بەدهەرسی و بێهێزییا گشتی و خاڤبوونا لەشی و بێگێولی و كێم ته‌ركیزكرن...هتد. پاشی به‌ره‌به‌ره و هێدی هێدی، هنده‌ك نیشانێن دی یێن دلینیێ لێ ده‌ردكه‌ڤن كو پویتەی ب چ نادەت و یێ خەمسارە، حەز ژ ڤەدەریێ و تنێیاتیێ و دووربوونا ژ خێزانێ و هه‌ڤالان دكه‌ت. حەز و ڤین ل ده‌ف نەساخی د كێمن و پشتا خوە ب خەلكی گەرم دكەت. ب كورتی كەسایەتییا وی پێ تێك دچیت و ل هه‌مبه‌ر خه‌لكێ ده‌ردۆر ب بێهێزی و لاوازی دیار دبیت. ئه‌ڤ نیشانه وه‌كو نیشانێن نه‌رێنی یێن شیزۆفرینیایێنه كو چ نۆبه‌تێن زوهانێ و وه‌هم و هه‌لوه‌سه دگه‌لدا نینن. جارنا نەساخ هەست پێ دكەت كو هندەك ئێشێن لەشی هەنە، لێ د راستیدا چ ئێشێن له‌شی لێ نینن. به‌لكو بێتاقه‌تی و نه‌بوونا حه‌ز و ڤینانه ڤێ هزرێ بۆ په‌یدا دكه‌ت. ئه‌و گەنجێن ئەڤ جۆرە لێ، مه‌یلا نێران پتر به‌ر ب گونەهباری و ئاڵوده‌بوونێڤە (ئیدمان) دچیت. لێ مه‌یلا مێیان پتر به‌ر ب لادان و له‌ش فرۆشتنێڤه دچیت. لێ كارێ وان یێ له‌شفرۆشیێ، نە ئەگەرێ نەساخیێیە هه‌روه‌كو گه‌له‌ك كه‌سێن هه‌چكوهه‌یی یان ئۆلدار بۆ دچن (كو ژ ئه‌گه‌رێ هه‌ستكرنا ب گونه‌هێ به‌ر ب نه‌ساخیێڤه دچن)، لێ نه‌ساخییه ژنان به‌ر ب ڤی كارێ نه‌جڤاكیڤه دبه‌ت. ژبۆ چاره‌سه‌ركرنا ڤی جۆرێ ساكار و نه‌ڤاڤارتی، ده‌مه‌كێ دۆمدرێژ و دویفچوونه‌كا به‌رده‌وام پێ دڤێت.
هه‌ژی گۆتنه كو د پۆلێنكرنا بلولێردا، شیزۆفرینیا ساكار ژ جۆرێن سه‌ره‌كی یێن نه‌ساخیێ دهێته هه‌ژمارتن. ل جه‌م بلولێری، چوار جۆرێن سه‌ره‌كی یێن نه‌ساخیێ هه‌نه: شیزۆفرینیا ساكار، شیزۆفرینیا گه‌نجان (هێبیفرینیا)، كاتاتۆنیا و پارانۆیا[5]. لێ د پۆلێنكرنێن نوودا، شیزۆفرینیا ساكار نه‌دایه دگه‌ل جۆرێن سه‌ره‌كی، ل شوینا وێ شیزۆفرینیا نه‌ڤاڤارتی هاتییه دانان.
7. خه‌مۆكی یا پشتی شیزۆفرینیایێ (Post- schizophrenic depression):
د ڤی جۆریدا، ئاماژه ب وێ خه‌مۆكییا پشتی شیزۆفرینیایێ دهێته دان. ئانكو ئه‌و خه‌مۆكییا ژ ئه‌گه‌رێ شیزۆفرینیایێ په‌یدا بووی، كو نه‌ساخ یێ خه‌مۆكییه و هێشتا هنده‌ك نیشانێن شیزۆفرینیایێ ل ده‌ف ماینه.
ژبلی ڤان حه‌فت جۆرێن كلاسیكی یێن مە گۆتین، ڤێ نەساخیێ هندەك جۆرێن دی ژی هەنە كو ل گوره‌ی ته‌مه‌نێ نه‌ساخان یان ل گوره‌ی نیشانێن وان یێن نه‌كاملان ب شیزۆفرینیایێڤه هاتینه پۆلێنكرن و د گه‌له‌ك نامیلكه یێن هه‌مه‌جۆردا هه‌نه. لێ وه‌كو جۆرێن سه‌ره‌كی یێن نه‌ساخیێ ناهێنه هژمارتن، چونكو تنێ هه‌ردوو رێبه‌رێن سه‌ره‌كی یێن ئورۆپی و ئه‌مێریكی، ژێده‌رێن باوه‌رپێكری یێن ده‌ستنیشانكرن و پۆلێنكرنا نه‌ساخی یێن ده‌روونینه. ئه‌و ب خوه ل گوره‌ی نیشان و پێڤاژۆیا هه‌ر جۆره‌كی، دبیت د چوارچۆڤێ جۆره‌كێ سه‌ره‌كیێ ڤان حه‌فت جۆرێن ژێگۆتیدا بهێنه دیتن. لێ ژبۆ پێزانینێن خوانده‌ڤانان، دێ ئاماژه‌یه‌كا بله‌ز ده‌ینه ڤان جۆرێن زێده‌بار ژی[6]:
· شیزۆفرینیا گێولویی (Moody Schizophrenia):
ژ ناڤێ خوە دیاره كو حالەتەكێ تێكهەلەیە ژ شەپرزەیی یا هزركرنێ و گێولی، ئانكو نەساخ یێ گێولۆییە. گێولێ وی دناڤبه‌را خه‌مۆكیێ و ئازراندنێدا د گوهۆرینه‌كا بازنه‌ییدایه. لێ پڕانییا جاران نەساخی گێولەكێ خەمۆكی هەیە و وەهمێن چەوساندنەوێ بۆ پەیدا دبن. دوور نینە ئەڤ حالەتە ب تەڤاڤی ساخ ببیت، ساخبوون یا هەڤبەندە ب پێگری یا بكارهێنانا دەرمانانڤە.
· شیزۆفرینیا گەرۆك (Ambulatory Schizophrenia):
دبێژنی گەرۆك چونكو نەساخێ ڤی جۆری دناڤ جڤاكیدا دگەریێت و ب ئاوایەكێ سروشتی كارێ خوه ئەنجام ددەت، بێی كو كەسەك بزانیت ئەڤ مرۆڤە یێ نەساخە. لێ ل دەمێ وەستیانێ و ل بن پەستێن دژوار، نیشانێن پێشێلبوونا رەفتاران و شەپرزەیی یا هزركرنێ بۆ پەیدا دبیت. رەهێن شیزۆفرینیایێ د مرۆڤیدا هەنە، لێ ئەگەر ژیانەكا سروشتی بژیت و چ پەستێن دژوارێن دەروونی بۆ پەیدا نەبن، چ نیشان لێ ده‌رناكه‌ڤن. زانایێ سویسری (بلولێر) دبێژیتە ڤی جۆرێ نەساخیێ شیزۆفرینیا ڤەشارتی (Latent Schizophrenia). هندەك ژی ب شیزۆفرینیا توخیبی دده‌نه نیاسین و هنده‌كێن دی دبێژنێ شیزوفرینیا دەسپێكێ/ به‌ری زوهانێ (Pre- psychotic schizophrenia)، كو هندەك نیشانێن پێشێلبوونا رەفتارێ و هزركرنێ ل هندەك كەسێن دیاركری و د هندەكێن بۆیەرێن دیاركریدا دەردكەڤن، بێی كو مرۆڤ ب دروستی یێ نەساخ بیت. ئوو د كوپییا رۆسی یا رێبه‌رێ پۆلێنكرنا ئاماری یا نێڤده‌وله‌تی ژبۆ نه‌ساخییان و ئارێشێن ساخله‌میێ، ئاماژه ب جۆره‌كێ نه‌ساخیێ كرییه دبێژنێ شیزۆفرینیا نه‌كاریگه‌ر یان خاڤوخرچ (Inactive Schizophrenia)[7]، دبیت ئه‌ڤه ژی هه‌مان جۆرێ ڤه‌شارتی بیت یێ بلولێڕ ناڤلێنای، چونكو هه‌روه‌كو ژ ناڤێ خوه دیار نیشان د خاڤوخرچن و چ كاریگه‌ری ل سه‌ر تێكدانا ژیانا نه‌ساخی نینه، تنێ د ده‌مێن فشارێن ده‌روونی و وه‌ستیانێدا دیار دبن.
· شیزوفرینیا خەونۆكی (Oneiric Schizophrenia):
د ڤی جۆریدا نەساخ هزر دكەت كو یێ د خەونەكێدا دژیت. هەرچەندە ب تەڤاڤی های ژ ژیوارێ خوە یێ جڤاكی هەیە. لێ دەمێ دچیتە د هزراندا، جیهانەكا دی یا مشتی وەهم و هەلوەسە، مینا بۆیه‌رێن فیلمه‌كی د مه‌ژێ ویدا دهێته چێكرن و وێ هه‌ستێ دده‌ته نه‌ساخی كو ژیانا وی هەمی خەونەكە.
· شیزوفرینیا درەنگ (Late Schizophrenia):
ئەگەر نەساخی د ژیەكێ درەنگدا یه‌پدا بوو (٥٠-٧٠ سال)، دبێژنێ شیزۆفرینیا درەنگ. نیشانێن ڤی جۆری وەك نیشانێن پارانۆیایه (Paranoid) كو نەساخ هەردەم یێ ب گومانە د هەموو تشتان و هه‌موو كه‌ساندا. هه‌روه‌سا هندەك وەهمێن بێ بنیات ژی بۆ دروست دبن.
· شیزۆفرینیا زارۆكینیێ (Childhood Schizophrenia):
ئەگەر شیزۆفرینیا بەری پێگەهشتنا زارۆكی پەیدا ببیت، دبێژنێ شیزوفرینیا زارۆكینیێ. هەرچەندە ئەڤ جۆرە گەلەك كێم روی ددەت، لێ دەمێ روی ددەت پتر ل زارۆكێن نێر په‌یدا دبیت ژ یێن مێ. نیشانێن نه‌ساخیێ ل ده‌ف زارۆكان، ئه‌ڤێن ل خوارێ ب خۆڤه دگرن: تێكهەلییا دەوروبەران ناكەت، یارییان دگەل هه‌ڤژی یێن خوە ناكەت، چ پویتەی ب دلینی و دلۆڤانییا دایبابێن خوە نادەت، گه‌له‌ك دنڤن، لڤینێن بێ رامان و بێ ئارمانج دكەن و دووبارە دكەنەڤە، ئاخفتنا وان گیرۆ دبیت. ئەگەر ئەڤ نیشانە ل زارۆكەكی پەیدا بوون ساخبوونا وان نە یا ب ساناهییه.
[1] American Psychiatric Association- APA (2000). Diagnostic and Statistical manual of Mental Disorders- IV revision. DSM-IV-TR. Worth publishers.
[2] د. عارف حیتۆ (2020). هزرێن گه‌ڕیده: خواندنێن ده‌رباره‌ی هزر و ره‌فتارا كه‌سێ كورد. چ1، چاپخانا پارێزگه‌ها دهۆكێ. بپ: 186- 188.
[3] د. فخري الدباغ (1977). أصول الطب النفساني. ط2، الموصل.
[4] WHO (2016). ICD-10, Classification of Mental and Behavioral disorders: clinical descriptions and diagnostic guidelines. A book from (www.who.int).
[5] د. فخري الدباغ (1977). أصول الطب النفساني. ط2، الموصل.
[6]. علی كمال (1987). فصام العقل أو الشیزوفرینیا. ط1، لندن.
[7] Ar.wikipedia.org/wiki/ الفصام