خەبات و دەردەسەرى یێن کوردان و کوردینیێ
د سێتکێ رۆمانێن (صدقى هرۆرى)دا
د. عارف حیتۆ
پشکا دووێ
٢. ئەڤین و شەوات
ئەگەر رۆمانا "کورێ زنارێ سەرێ بلند" ڤەگێرانا بۆیەرێن دوماهى یا شۆرەشا ئیلۆنێ و دەستپێکا شۆرەشا گولانێ بیت، رۆمانا "ئەڤین شەوات" سەرەدەریێ دگەل رێکخستى یێن نهێنى یێن ناڤ باژێران دکەت. لێ هەردوو رۆمان تا راددەیەکى تێکرەس و تێکهەلکێشایینە، د یا ئێکێدا، رۆماننڤیس ب شێوەیێ ئینسێرتکرنا چیرۆکەکا بۆرى، بەحسى رەوش و ژیانا کوردان ل باژێرێ مووسل دکەت. د یا دووێدا ژى، ژ سنسلەیى یا بۆیەران و روودانێن تەقەزایى یێن ل پەى هەڤ، پەهلەوانى بەر ب ناڤ رێزێن شۆرەشا گولانێڤە دهاژۆت. دهەردوو رۆماناندا قالا شەڕێ براکوژیێ و کۆما وان هەڤبەندى یێن جڤاکى یێن دسەردەمێ شۆرەشێدا دکەت. د رۆمانا ئێکێدا، داکۆکیێ ل سەر براکوژى یا دناڤبەرا بزاڤێن کوردستانا باشووردا دکەت و جار جارە ئاماژە ب بزاڤێن دى یێن رادیکال دکەت، کو ب کەسانێن کێمسەربۆر و خوینگەرم و هەلچوویى ل قەلەمددەت. د رۆمانا دووێدا تیرۆژکێن رۆناهیێ بەر ددەتە سەر براکوژى یا دناڤبەرا پارتێن شۆرەشگێرێن هەردوو کوردستانێن باکوور و باشووردا، هندەک جاران ژى ئاماژە ب هەڤڕکى یێن تەخایەتیێ و پارتایەتى یا بەرتەنگا گرۆپێن باشوور ژى ددەت. مرۆڤ وەسا هزر دکەت کو رۆمانا ئێکێ بەحسى ژیانا شەهید مەحموود ئێزدى یە و یا دووێ ڤەگێرانا چیرۆکا شەهید ئەحمەد کادرە. هەرچەندە رۆمانا ئێکێ نە کرییە دیارى بۆ شەهید مەحموود ئێزدى، لێ رۆمانا دووێ ژبۆ شەهید ئەحمەد کادر هاتییە پێشکێش کرن. هەر دوو رۆمان ب کریارا ئەنفالێ ب دوماهى دهێن، د یا ئێکێدا پەهلەوان دبیتە پەنابەرێ کەمپەکا ترکیێ. لێ د رۆمانا دووێدا، پەهلەوان ڤەدگەریتەڤە دەڤەرا خوە یا رزگارکرى.
هەردوو رۆمان مشتى تێهزرینێن فەلسەفى و تیۆریزەکرنا شۆرەشێ و هۆدۆزى یا رەفتارێن مرۆڤانن، هەروەسا پەیامێن ئاراستەکرى یێن هەردوو رۆمانان ب گیانێ خەباتێ و بەرخوەدانێ و دۆماندنا شۆرەشێ د بارکرینە. سەردەم و جهێ هەردوو رۆمانان، هەمان جھ و سەردەمێن قەومینا بۆیەرانە، دگەل هندەک جوداهى یێن د رەوش و هەڵوێستاندا. لەوا ئەم دکارین بێژین کو هەردوو رۆمان هەڤتەمامکەرێن هەڤن یان هەر ئێک دبیتە خۆدیکا رۆمانا دى. بەرى ئەم خوە بەردەینە دناڤ بۆیەر و روودانێن (ئەڤین و شەوات)ێدا*، دێ ب هێڤێنێ چیرۆکێ دەست پێکەم.
سەردار و دلشاد و شڤان، سێ خویندکارێن زانینگەها مووسل بوون. هەستا کوردینیێ، خواندنا کتێبان و حەزا رەوشەنبیرکرنا مللەتى، وان هەرسێ خوێندکارێن هەر یەک ژ باژارەکێ کوردستانێ دگەهینتە ئێک و دبنە هەڤال و هەڤڕێباز. سەردار کو ژ مووسلێ بوو (لێ دبنەرەتدا خەلکێ دهۆکێ یان زاخۆ بوو)، ب رێکا شانەیەکا رێکخستنا نهێنى (ل زاخۆ) هەردوو هەڤاڵێن خوە دکێشتە دناڤ رێکخستنەکا سیاسى یا نەلیگالدا. شڤان و دلشاد کو خەلکێ سلێمانیێ و هەولێرێ بوون، ب سەرداریڤە دهێنە گرێدان و خەباتا خوە یا کوردپەروەریێ ب شێوەیەکێ نهێنى دناڤ زانینگەها مووسلدا ددۆمینن. هەر ل زانینگەهێ، سەردار هەڤنیاسینێ دگەل کچەکا دهۆکى دکەت (ب ناڤێ چنار) و دبیتە هەمى خەون و خۆزى یا وى، کو رۆژەکێ ببیتە هەڤژینا وى. لێ ل زاخۆ کومیتەیا کارگێرى یا ڤێ رێکخستنێ دهێتە ئاشکراکرن و هەموو ئەندامێن وێ دهێنە گرتن (ژبلى سەردارى). د سەرەدانەکا خوەدا بۆ زاخۆ (کو سەردارى دڤیا کومیتەیا کارگێرى ب بڕیارەکا خوە یا گرنگ ئاگەهدار بکەت)، ئەو ژى دهێتە گرتن و دکەفتە دبن ئەشکەنجەدانا زیندانێدا. ل دەمێ ڤەگوهاستنا وان بۆ زیندانا کەرکووکێ؛ ب ڕێڤە (سەردار و هەڤاڵێن خوە)، کارێ رەڤێ دکەن و خوە ل زێرەڤانان ددەن، ژبلى سەردارى هەموو دهێنە کوشتن. ئەڤجا سەردار بەر ب مووسلڤە دهێت و پاشى ب رێیا هەڤالێن باوەریێ دگەهیننە دناڤ رێزێن شۆرەشێدا. دناڤ شۆرەشێدا هەڤرویشى کۆمەکا هەڤڕکى یێن هزرى و دەروونى یێن ژ ئەگەرا شەڕێ براکوژیێ دبیت و دەست ژ پارتایەتیێ بەرددەت و دبیتە بەرگرى میللى. لێ کریارێن ئەنفالێ ب سەردا دهێن و بەر ب گوندێن سەر سنوورێ ترکیێڤە دچن. ب رێڤە دلبەرا خوە یا کەڤن دبینیت کو ببوو بویژن، لێ دلێ وى هەر ل سەر بوو، ل زۆمەکا سەر توخیبى ئاکنجى دبیت و هەڤژینیێ دگەل دلبەرا خوە یا کەڤن پێک دئینیت. ل گوندێن وێ زۆما ئەو لێ ئاکنجى، تۆشى هندەک چەکدارێن پارتییەکا دى یا باکوور دبیت کو ل دژى پارتى یێن باشوور کار دکرن. ئەو پارتییە وى و هەڤالێن وى دگرن و ئەزمانێن وان دبڕن و پاشى دکوژن، لێ سەردار ب دەستێ کوردپەروەرەکێ وێ پارتیێ دهێتە رزگارکرن و ب بێ ئەزمانى، ب وان چولان دکەڤیت. ژلایێ جەندرمێن ترکانڤە دهێتە گرتن و زیندانکرن. پشتى ژ زیندانێ دهێتە بەردان، دزڤریتەڤە وى گوندێ هەڤژینا وى لێ مایى، وەسا دبینیت کو هەڤژینا وى یا شوو کرى و زارۆکەکێ پاشباڤى یێ ژێ بووى. پشتى دگەل هەڤژینێ نوو یێ ژنا خوە و خەزوورێ وێ دئاخڤیت، دهەلوێستەکێ جوامێرانەدا، هەڤژین بڕیارا مان و ڤەگەرا چنارێ بۆ وێ دهێلیت. چنار هەڤژینێ خوەیێ بەرێ و بابێ راستەقینەیێ کورێ خوە هەلدبژێریت، ئەڤجا دهێتە بەردان و هەر دهەمان رۆژدا ل سەردارى دهێتە مەهرکرن ڤە. ب هەڤڕا بڕیارێ ددەن کو ڤەگەرنەڤە باشوورێ کوردستانێ.
رێکخستى یێن نهێنى یێن ناڤ باژێران
پڕانى یا بزاڤێن سیاسى و چەکدارى یێن جیهانێ ژ دوو هێزێن سەرەکى پێک دهێن؛ یەک ژێ بەرچاڤە و هەموو خەلک دنیاسیت و ب ئاشکەرایى خەباتێ دکەت، هێزا دى نهێنییە و دبیت دناڤ دژمنیدا پاڵپشتى یا هێزا ئێکێ بکەت. هندەک جاران ب خانەیێن ڤەشارتى دهێنە ب ناڤکرن و جارنا ژى ب تابۆرێ پێنجێ دهێنە ل قەلەمدان (ب تایبەتى د ئوپەراسیۆنێن لەشکەریدا). ئانکو د پڕانى یا ڤان حالەتێن هەییدا (ب درێژاهى یا دیرۆکێ)، هێزا دووێ بەرهەم و بەرکارێ هێزا ئێکێیە، هندەک جاران ژى هێزا دووێ دبیتە ئازرێنەر و لڤینەرێ هێزا ئێکێ. د بزاڤا رزگاریخوازى یا کوردستانێدا و ب نەمازەیى پشتى شکەستنا مەزنا ١٩٧٥ێ، ئەڤان هەردوو هێزان مل ب ملێ هەڤ خەبات کرییە و هەڤتەمامکەرێن هەڤ بووینە. پشتى شکەستنێ، هێزا ئێکێ خوە خرڤە دکەت و هندەک کریارێن لەشکەرى یێن ئازرێنەر ئەنجامددەت کو خەلکێ گوند و باژێران ب ڤەژاندنا شۆرەشێ ئاگەهدار بکەن (وەکو وێ هێزا شێرۆى و هەڤاڵێن خوە، د رۆمانا پێشیندا دروستکرى). هێزا دووێ ژى، دبیتە تەمامکەرا هێزا ئێکێ، چونکو حکومەتێ نەچار دکەت کو ب گرنگى سەرەدەریێ دگەل هێزا ئێکێ بکەت. ژلایەکێ دیڤە ژى، هەموو هاریکارى یێن لەشکەرى و تەندروستى و نۆچەیێن نافخۆیى ژبۆ هێزا ئاشکەرا بەرهەڤ دکەن و ب دزیکیڤە بۆ دهنێرن. هەورەسا گەنجان هانددەت کو بچنە دناڤ رێزێن هێزا ئێکێدا ژبۆ بەرفرەهکرن و گەلەنپەریکرنا شۆرەشێ. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دکارین ناڤێ دوو شۆرەشێن هەڤتەریب و هەڤتەمامکەر ل سەر دابنێین، چونکو دبیت ئەڤ رێکخستنێن نهێنى بهێنە دروستکرن و وەرارکرن و پاشى هەڤبەندى ب بزاڤا ئاشکرا بهێتە کرن. ل دەستپێکێ ب شێوەیێ بزاڤێن رەوشەنبیرى و دانوستاندنێن ل سەر پرسا وەلاتى دهێتە دروستکرن و دگەل وەختى شێوازەکێ رێکخستیێ فەرمى وەردگریت. ئوو هەردەمێ هەڤبەندى ب هێزا ئێکێ دهێتە کرن، ئەو رێکخستنە دچیتە دناڤ چوارچۆڤێ رێکخستنەکا فەرمى ل دەف شۆرەشێ و نە یاسایى دچاڤێن رژێمێدا.
د سیستەمێن شموولى و دکتاتۆریدا، مۆلەتا فەرمى ژبۆ چ بزاڤ و رێکخستنێن ژ دەرڤەى چوارچۆڤێ حکومەتێ ناهێتە دان، خۆ ئەگەر پیشەیى یان جڤاکى بیت ژى. لەوما هەر بزاڤەکا دناڤ ڤى سیستەمێ زۆردارێ شموولیدا بهێتە دروستکرن، ب بزاڤێن نە لیگال دهێنە هژمارتن و رژێم ب توندى و دڕندەیاتى سەرەدەریێ دگەل دکەت: "ما ژبلى یا نە لەگال بزاڤەکا دن یا کوردى یا سیاسى یان جڤاکى یان پیشەیى هەیە؟... بپ٢٢". ئەگەر دویفچوونا ئامارێن دروستێن هەردوو جۆرێن خەباتێ بکەین، نەدوورە شەهیدێن خەباتا نهێنى نەکێمتر بن ژ شەهیدێن خەباتا ئاشکرا (ب تایبەتى پشتى سالا ١٩٧٥ێ). ئەڤ توندى یا ژلایێ رژێمێڤە دهاتە کرن، دوو سەرى بوو؛ گەنجێ ئۆمێدەوار و خوینگەرم، ژ هەر هەڤبەندییەکا ب وەلاتیڤە دترساند و پاشڤە دبر. ژلایەکێ دیڤە ژى، گەنج پاڵددان کو ب کوورى هزرێ د رەوشا جڤاکێ خوەدا بکەن و کارڤەدانا وان ژبۆ ترس و چغاندنا رژێمێ، دروستکرنا بزاڤێن رزگاریێ بوون، یان ب کێمى هەولێن هۆشیارکرن و رەوشەنبیرکرنا مللەتى بوون. تامەزروویى یا گەنجان ل سەر جوانى و شەنگى یا ژیانا بۆرى یا گوندێن وان و کەلتۆرێ هەڤکارى و مشت ئەڤینى یا مرۆڤان و مرۆڤایەتیێ، هەردەم دبوو حەزەکا کەل و فیرهایى ژبۆ ڤەگەراندنا وێ رەوشا بۆ دهێتە گۆتن، خاڵەکا دى یا تێهزرینێ بوو د کارڤەدانەکا کاریگەر و سەرسۆرهێنەردا: "خوە دڤێت هنەک کەس ڤێ خەباتێ ژى بکن و چما یەک ژ وان نە ئەز بم... جوانى و شەنگیا گوندێ وان و حەزکرنا وان یا بێ سنوور بۆ ڤەگەرێ... و وێنەیێن ساخ یێن بێهەژمار یێن زۆردارى یا دەستهەلاتدارێ داگیرکەر بۆ کەسێ کورد... بپ٢٢". ئەڤ هزرکرنێن کارڤەدانى یێن دەرڤەیى، بەرێ گەنجان ددەتە وێ چەندێ کو دەست ب بزاڤەکا نهێنى یا ل دژى داگیرکەرى بکەن. هەروەسا تێهزرینێن نافخۆیى ژى، کارڤەدانەکا دى یا دەروونى ل دەف گەنجى پەیدا دکەت کو خوە پاڤێژتە دناڤ خەباتا نهێنیدا: "دەست ب وێ خەباتێ کر بۆنا کو ترس و شەرما خوە پێ بڤەشێرە... هەست ب هندێ دکر کو ئەو د مژوولبوونا خوە دە ب ڤێ پرسێ، ب خەباتا نەتەوەیى ڤە خوە پەیدا دکە... ناسنامەیا خوە زەلالتر دبینە، شەرمێ وندا دکە، هەڤالێن مینا خوە ناس دکە و ترسێ دناڤ خوە دە دفەتسینە... بپ٢٢". ب ڤێ چەندێ ژى، ئەو دگەل شڤانێ خەلکێ سلێمانیێ و دلشادێ ئەربیلى دبیتە هەڤال و ب هەڤرا خانەیەکا سیاسى یا نهێنى دناڤ زانینگەها مووسلدا پێک دئینن. ئوو د ڤێ خانەیا نهێنیدا، سەردار کو خۆجهێ مووسل بوو، هەم بەرپرسێ خانەیێ بوو، هەم خالا پشتبەستنێ بوو دگەل کومیتەیا کارگێرى کو وان ژى، هەڤبەندى ب پێشمەرگەیڤە هەبوو.
ب رێکا ڤێ خانەیا خەباتێ، شێوازێ رێکخستنا نهێنى یا وى سەردەمى خویا دکەت، کو ژ کومیتەیەکا سێ چوار کەسى پێک دهات، تنێ بەرپرسێ کومیتێ هەڤبەندى یا راستەوخۆ دگەل ژێدەرێ بڕیارێ هەیە. هەر ئەندامەک بەرپرسێ خانەیەکێیە کو ئەو ب تنێ وان دنیاسیت، نە بەرپرس و نە ئەندامێن دى، ئەندامێن هەموو خانەیان نانیاسن و ئەندام ژى وان نانیاسن. ئەڤ شێوازە ژبۆ هندێ بوو کو ئەگەر کەسەک بهێتە گرتن، داکو هەموو خانە ئاشکرا نەبن. هەرچەندە رێکخستى یێن نهێنى سۆزێ ددەن هەڤ کو کەسەک هەڤالێن خوە ئاشکرا نەکەت، لێ کەسەک نزانیت کا دێ چ قەومیت، هەکو دکەڤنە ددەستێ دژمنیدا. هەموویان دزانى، هەر کەسەکێ بکەڤتە دبن ئەشکەنجەدانا رژێمێڤە ب ساخى ژێ دەرناکەڤیت و ناهێتە سێدارەکرن هەتاکو هندەک پێزانینان ژێ چێ نەکەن. هەموو رێکێن هەلوەشاندنا کەسایەتى یا مرۆڤى و هەژیتى یا مرۆڤایەتیێ ل بەر چاڤان رەش دکرن، هەتاکو دگەهشتە وى راددەى کو دانپێدانێن ب زێدەهیڤە ل سەر خوە جهگیر بکەن، بەلکو زووتر بهێنە سێدارەدان و ژ عەزابا سەر دونیایێ رزگار ببن. لێ سەرەراى ڤێ هۆشیارى و هووربینیێ دهەلبژارتنا ئەنداماندا، ژ ئەگەرێن مرۆڤانیێ و هەڤالینیێ دکەڤنە دناڤ هەلبژارتنێن شاشدا، نەدوورە ژى نەچار ببن کو کەسەکى دناڤ خوەدا هەمبێز بکەن، بێى کو باوەرییەکا موکم پێ هەبیت، هەروەکو وان قادرێ کورخالەت و هەڤالێ بەرپرسێ کومیتەیێ وەرگرتى: "قادرى سەخلەتەکا وەها ل جەم هەیە کو بهێت گرتن، ئەو خوە ل بەر یەک زللەهێ ب تەنێ ژى ناگرە و هەر تشتێ دزانە وێ ببێژە و ئاشکەرە بکە... بپ٥٤". ئوو چونکو رێکخستنێن نهێنى مینا پەهلەوانییەکا بێ وێنەیە و د چاڤێن جڤاکیدا ب قەهرەمانى و هەژیتى دهێتە دیتن، لەوا هەموو خەلکى حەز دکر کو ئەو شەرەفە هەبیت. لێ کەسێن ترسینۆک و نە ژ هەژى وى شەرەفێ، گرنگییەکا پتر ددایێ کو خوە ب پەهلەوان بدەنە نیاسین. ئەڤجا ژبۆ خوە دەرخستن و ب دەستڤەئینانا هەژیتى یا شۆرەشڤانیێ، قادر کریارەکا نەپلانکرى و نەپەسەندکرى، بێى کومیتەیێ ئەنجامددەت و حەز دکر کو هەموو خەلک بزانن، وى یا کرى. لەوا بۆ خودانێ هۆتێلەکێ دبێژیت و چەندەک پێ ناچیت دهێتە گرتن. ئوو هەروەکو پێشبینى یا هەموو هەڤالان، ددەمەکێ کورتدا هەموو ئەندامێن کومیتەیێ دهێنە ئاشکرا کرن و گرتن.
خالەکا دى یا گرنگ ل دەف رێکخستى یێن نهێنى، بابەتێ کچان و مەیڤەخوارنێ بوو. هەردەم داکۆکى ل سەر وێ چەندێ دهێتە کرن کو فەرە کەسێ رێکخستى خوە ژ هەڤبەندى یێن دگەل کچان و مەیڤەخوارنێ دوور بێخیت، چونکو هەموو ل وێ باوەرێنە کو ئەڤ هەردوو بابەتە تەنگێن مرۆڤى سست دکەن و دبیت پێ بهێتە خراندن. لەوا سەردارى ژى هەردەم گومان ل سەر شڤانى هەبوون کو دبیت وى نهێنى یا وان بۆ هەڤالەکا خوە، یان ددەمەکێ سەرخۆشیێدا ئاشکرا کر بیت: "نەکو شڤانى نهێنیا مە بۆ هەڤالەکى یان هەڤالەکا خوە ئاشکەرە کر بو!... وى وەها دزانى کو شڤان خورتەکێ دەڤبەردایى یە، ئەو ل بەر دوو تشتان ژ هێزا خوە دکەڤە و تەسلیم دبە؛ کەچان و عەرەقێ... بپ٢١". ئوو دەمێ دزانیت کو هەڤالێن وى هاتینە گرتن (یەکسەر شڤان هات بیرا وى و وێ گاڤێ ئەو ژ خوە یێ پشت راست بوو کو ئەڤ پرسا گرتنا وان هەڤالان ژى هەر ژ وێ دەرێ دەرکەتیە... بپ٣٠). هەرچەندە ئەڤ تیۆرە د پڕانى یا بزاڤێن رزگاریخوازیێدا وەکو بەڵگەنەویستێیە، لەوا سەردارى ئەو گومان ژ شڤانى دبرن و دەمێ دلشادى پێ ئاگەهدارکرى کو یێ بەرگومانکرییە ژ لایێ سەرداریڤە: "شڤانى قەت خوە ب سەر وان گومانژێبرنێن دلشادى ڤە نەبر... یا شڤانى د بەرسڤا خوە دە ل سەر وێ گۆتى ئەو بوو کو سەردار ب خەیالان دژیت و ما کەنگى وى حەز دکر د خەباتا سیاسى یا نهێنى دە بەردەوام ببە و وى ل بەر بوو دەڤ ژ ڤى کارێ مە بەر بدە، ئەو هەم دترسە و هەم دودلە... بپ٤٧-٤٨". ل داویێ ژى هەر گۆتنا شڤانى راست دەردکەڤیت و هەموو گومانێن وان بێ بنەما و ساویلکە دەردکەڤن (حکوومەت ل سەر تێکلیێن من و تە و شڤانى نە هایدارە و ئەز د دەرهەقێ شڤانى دە یێ خەلەت بووم... بپ٦١). دبیت هەڤالێن شڤانى دحەق بن کو ئەو گومان ژێ کر بیت، چونکو بێباوەرى یان گومانژێبرنا مەیڤەخۆر و مێبازان، پشکەکە ژ پاشخانا کەلتۆرى یا هەر کوردەکى. لێ کەسەکێ هزرا خوە د وێ چەندێدا نەکرییە کا د ژیانا کەتوارى یا رۆژانەدا کى پتر تاوانان دکەن، مەیڤەخۆر یان یان ئەوێن خوە ل پشت رەفتارێن پەسەندێن جڤاکى ڤەدشێرن؟ ئەگەر ل دیرۆکێ ڤەگەرین، دێ بینین کو الحجاج بن یوسف الثقفى، ماموستایێ ئایینى بوو، زارۆک فێرى قورئانێ و فەرموودەیان و فەقیهى یا ئایینى دکرن، لێ ب فەرمانا (عبدالملک بن مروان)، سەرێ مصعب بن الزبیر، کورێ الزبیر بن العوام کو هەڤالبەندەکێ پێغەمبەرى بوو ژێڤەدکەت (ل سالا ٧٢ ک) و بۆ خەلیفەى دهنێریت، پاشى مەکەهێ و کەعبێ ب مەنجەنیقێ ئاگرباران دکەت (ل سالا ٧٣ ک) و تەرمێ عبدالله بن الزبیر (خەلیفێ موسلمانان) ب هەلاویستى دهێلیت، هەتا بێهنا گەنى ژێ دهێت... سەرکردێ لایێ چەپێ یێ لەشکەرێ عبیدالله بن زیاد (شمر بن ذى الجوشن) موبایەعا عەلى کر بوو و پشکدارى د شەڕێ (صفین)دا کر بوو، پاشى وى حسێنێ نەڤیێ پێغەمبەرى کوشت بێى کو دندکەکا دوودلیێ ل دەف هەبیت! (ل سالا ٦١ ک). عبدالرحمن بن ملجم، مالا خوە ل نێزیکى مزگەفتێ دانا بوو، داکو خەلکى فێرى قورئانێ و ئایینى بکەت، د شەڕێ (صفین)دا مریدێ ئیمام عەلى بوو، لێ پاشى وى ئیمام عەلى ل سەر نڤێژێ کوشت (ل سالا ٤٠ ک)، ابو لؤلؤة فیروز التهاوندى، ئێک ژ موجاهد و سۆزدارێن ئیمامێ موسلمانان بوو، پاشى وى ب خوە (ل سالا ٢١ ک)، عومەرێ کورێ خەتابى کوشت... هتد.
پرسیار ئەوە ئایا ب درێژاهى یا دیرۆکێ ئارەقڤەخۆرەکى کەتنەکا ب ڤێ شەرمەزاریێ کرییە؟ هەڵبەت ئەڤە نە بەراوردکارییەکا دناڤبەرا مەیڤەخۆر و جڤاکپەروەراندا، یان بەرەڤانییەکە ژ شڤانى کو یێ بەرى بوو ژ وان گومانێن ژێ هاتینە کرن، تنێ تێهزرینەکا رێژەییە د هزر و رەفتارێن جڤاکیدا. لێ ژبۆ پاراستنا هەڤسەنگى و پیرۆزى یا تێگەهێن جڤاکى، ئەم هەردەم بەهانەکرنێ بۆ هەموو رەفتارێن پاشخانا خوەیا پەروەردەیى دبینین. لەوا دێ شێین بێژین کو ئەڤ دژاتى و مەزنکرنا رەفتارا مەیڤەخوارنێ یان مێبازیێ ژبۆ هندێ بیت کو گەنجان ژ ڤان هەردوو ساخلەتێن نەجڤاکى (ب نسبەت جڤاکێ کوردى) دوور بێخین. دبیت ژى، باوەردارییەکا نەهۆشى بیت ژبەر نەجێرباندنێ و نەزانینێ.
خالەکا دى یا هەڤبەند ب رەوشا رێکخستنێن نهێنیدا، دووڤەلانک و فەرمانبەرێن کوردن دناڤ دەزگەهێن رژێمێدا. ما دێ چەوا رێکخستى یێن ل دژى حکومەتێ هەموو پێزانینێن پێدڤى زانن، ئەگەر کەسەک ژناڤ سیستەمێ وان ب خوە دەرنەکەت؟ ئەڤجا کادرۆیێن رێکخستنا نهێنى، ب دوو شێوەیان مفا ژ دووڤەلانکێن رژێمێ ددیت؛ شێوەیێ ئێکێ هەڤالینى یا وان کەسانە کو پێزانینان بۆ بینن، هەردوو لایێن پشکدار د ڤى شێوەیدا مفادارن: لایەنێ رێکخستى پێزانینێن گرنگ ژبۆ کارێ خوە یێ سیاسى وەردگریت، لایەنێ رژێمێ ژى هەم بەرژەوەندا خوە دپارێزیت و هەم کارەکێ نەتەوەیى و وەلاتپارێزى ئەنجامددەت کو مینا غەفراندنەکا دەروونییە ل دەف وى: "لێ هەڤالى ب دەڤێ خوە دیار کر بوو کو ئەو بەس ب ناڤ و بۆ کو خوە ژ سەرگێژى و دەستدرێژکارێن بەعسییان بپارێزە چوویە دگەل وان و وى، هەتا نۆکە کا بەرپرسیارێن وێ یەکێتیێ چ قالا خوەندنکارێن کورد کریە، ئەو هاتیە، یان ژ وى رە، یان ژ سەردارى رە بەحس کریە... بپ٤٨". یان دەمێ خودێدا ب پشتراستى هاریکارى یا خوە بۆ سەردارى پێشکێش دکەت: "ئەز دێ تە ب رێیا چەند هەڤالێن ئێزدى یێن کو بەس ب ناڤ بەعسینە، ب ترۆمبێلێ گەهینم گوندێ بۆزانێ، نێزیکى ئەلکویشێ... بپ٦٢". هەڵبەت ئەو یێ پشتراستە کو خزمێن وى بێبەختیێ لێ ناکەن (هەرچەندە ب ناڤ بەعسینە ژى). شێوەیێ دووێ ژى، رێکخستنا نهێنى ب خوە دگەل دەزگەهێن میرى کار دکەت و ئەرکەکێ دیارکرى بۆ دهێتە دەستنیشانکرن کو دخزمەتا گشتى یا رێکخستنا نهێنیدا بیت (نەدوورە ئەڤە ئەو کەس بن یێن رۆژانە مللەت چکێ خوە ل ناڤچاڤێن حکومەتا هەرێمێ ددەت کا چەوا و بۆچى گرنگى ب هندەک جاش و خۆفرۆشان ددەت؟!).
هەرچەوا بیت، د ڤێ گەرمەگەرما رێکخستنێن نهێنى و گرتن و ئەشکەنجەدان و سێدارەدانێدا، یا سروشتییە کو کەسەکێ رێکخستى پێداچوونێ د بڕیارا خوەدا بکەت و هندەک پەشێمانى، یان دوودلى ل دەف پەیدا ببیت. ژلایێ دەروونیڤە دەمێ مرۆڤ دوودل دبیت و نەشێت یان نەڤێت بڕیارەکا ئێکلاکەر بدەت، دێ کەفتە دناڤ ئالۆزییەکا دەروونیدا و ژبۆ پاراستنا ئارامى و هەڤسەنگى یا کەسایەتى یا خوە، کۆمەکا میکانیزمێن ئالاڤێن بەرگرى یا مەژى ب ئاوایەکى نەهۆشى بکاردئینیت، داکو ژ کەمتەرخەمیێ و خیانەتێ دوور ببیت. پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێ ژى، کۆمەکا ڤان ئالاڤێن مینا بەهانەکرنێ و پێڤەنانێ و غەفراندنێ و خزاندنێ... بکار دئینیت*.
نڤیسەر ب رێکا مالخولیانى یێن پەهلەوانێ خوە و هندەک جاران ژى، ب خوە ئینسێرتکرنا دناڤ سوحبەتاندا (کو ب شێوەیەکێ تیۆرى بەحسى شێوازێن خەباتێ و دوودلى یا ئەندامێن رێکخستى بکەت)، پەهلەوانێ خوە دئێختە دناڤ گێژەڤانکا دوودلى و پەشێمانیێدا. لێ هەروەکو د رۆمانا پێشیێدا، هەموو بۆیەر و کریار و کارڤەدانان ب شێوەیەکێ تیۆریێ بارکرى ب ئالاڤێن بەرگرى یا دەروونى بەهانە دکەت، کو خواندەڤان چ بۆچوونێن پێشوەخت ل سەر کاراکتەرێن رۆمانێ وەرنەگرن. هەردەم داکۆکیێ ل سەر هۆشیارکرن و رەوشەنبیرکرنا مللەتى دکەت (وى دناڤ خوە دە پێتر باوەرى ب رەوشەنکرن و رەوشەنبیرکرنا خەلکى هەبوو... بپ٢٦)، هزرێ د چارەنڤیسێ پەهلەوانێ خوەدا دکەت، ئەرێ دێ ئەڤ خەباتا نهێنى پتر خزمەتا وەلاتێ وى کەت، یان ئەگەر کولیژا خوە تەڤاڤکر و ببیتە کەسەکێ زانا و رەوشەنبیر؟! ئایا چ بۆ مە گرنگە، خوینگەرمى یان زانست و زانین؟ کیژان دێ پتر مفاى گەهینتە شۆرەشێ؟ ما ئەگەر گەنجێن خوینگەرم و هیڤیدار نەبن، دێ چەوا پێڤاژۆیا داندۆلێ گەهتە رێژگەهێ؟ لێ پاشى ڤەدگەریتەڤە و هزر دکەت؛ ئەگەر خەباتکارێن خوینگەرم نەزان و ساویلکە بن، دێ مینا دیوارێ ل سەر بەفرێ بیت و نەدوورە ب ساناهى بهەرفیت. ما نە داکەفتنا کۆما وان سەرهەلدان و شۆرەشێن کوردى یێن ئەنجامدایى، ژ ئەگەرێ نەزانین و نە هۆشیاریێ بوو؟! باشە ئەگەر جەخت ل سەر خەباتا سیاسەتا ئابۆرى بکەین و پەنا بۆ وەلاتێن پێشکەفتى ببەین، ما نە هەر ئەو وەلاتن پشتەڤانى یا رژێمێ دکەن و مە ب چەکێ وان دبرینن؟ ئانکو ئەو وەلات تنێ سەرەدەریێ دگەل کیانێن پەسەند و باوەرپێکرى دکەن و بەرژەوەندخوازن. ئوو ئەگەر هەر وەلاتەک بەرژەوەندى یا هەڤوەلاتى یێن خوە بپارێزیت، بۆچى ئەم ژى کار ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندى یا گشتى یا مللەتێ خوە ناکەین؟ ئەڤجا ب شێوەیێ هەر شەش پێنگاڤێن چارەسەرکرنا ئارێشەیان، هەموو پێشنیاران رێزبەند دکەت و شرۆڤە دکەت. ل داویێ دگەهتە وى ئەنجامى کو هەردەمێ مرۆڤ دۆزەکێ بەرگومان دکەت، فەرە ئەلتەرناتیڤەکێ باشتر و کاریگەرتر هەبیت، لێ (گاڤا ئەلتەرناتیڤ نەبە، دڤێت مرۆڤ وێ بکە یا هەیى... بپ٢٩). ئوو دەمێ مرۆڤ دوودل دبیت، یان گومانێ ژ تشتەکێ دیارکرى دبەت، تنێ خالێن نێگەتیڤ بەرچاڤ دبن. ڤێ دوودلیێ وە ل پەهلەوانى کر کو ژبیر بکەت، کو ئەو کەسایەتى یا خوە دناڤ ڤى کاریدا دبینیت، ئارامییەکا دەروونى و هەستکرنەکا ب شەهنازى و مەزناهیێ ددەتێ، ترس و شەرمینى یا وى ڤەرەڤاندییە و ژ کەسەکێ شەرمینۆک بەر ب کەسەکێ کاریزمایى و سەرکێشیێڤە دبەت... هتد. لێ نۆچە و دەنگوباسێن براکوژى یا پێشمەرگەى هەموو هزرا وى داگیر کر بوو: "من باوەرى ب ڤان هەمى پارتیان ژى نینە. ئو ئەز دبینم ئەو پێتر شەڕێ یەکدو دکن ژ هندێ کو شەڕێ دژمنى بکن... بپ٢٨".
گومانا وى ل سەر ژێدەر و بنگەهێ فەرمانێن رێکخستۆکا وان و ترسا وى ژ توندوتیژى یا رژێمێ، ئێخستە دناڤ دوودلییەکا کوژەکدا، ئەرێ بمینتە دناڤ ڤێ رێکخستنا نهێنیدا یان ژێ دوور بکەڤیت؟ وى هەردەم خوە ب وێ چەندێ قاییل دکر کو چ کریارێن لەشکەرى ل دژى حکومەتێ ئەنجام نادەت، تنێ سەرەدەریێ دگەل بابەتێ رەوشەنبیرکرنێ و تیۆریزەکرنا دۆزا مللەتى دکەت: "وى ئەو ژى دزانى کو پرس نە پرسا هندێ یە کا رێکخستن چەکى ب کار تینە یان نا،... ژبلى پارتیا دەستهەلاتدار و کۆپى و دووڤەلانکێن وێ هەبن، یێن ژبلى وان پەیدا ببن، دڤێت بهێن ژ ناڤ برن... بپ٣١". لێ ئەو بابەتێ ترس و گومانا پەهلەوانى زێدە کرى و کرییە داردەستێ دوودلیێ و هزرکرنێ د بڕیاردانەکا ئێکلاکەردا، ئاخفتنا هەڤالى بوو: "برا تە یا راست بڤێت، ئەز نەوێرم گەلەک دگەل تە بهێم و بچم../ خێرە چ بوویە؟../ تێتە گۆتن کو تو و دلشاد و شڤان د رێکخستنەکا نهێنى یا سیاسى یا کوردى دە کار دکن. ئەز ژى ناخوازم خوە نێزیکى چ بەڵا و سەرئێشیان بکم... بپ١٥،... و تێت گۆتن ژى کو هایا حکوومەتێ ژ وە هەیە... بپ١٦". ئەڤ نۆچەیە مینا ڤەجنقینەکا ژ نشکاڤە بوو، کەفتى لەشێ پەهلەوانى و بەرەف تێهزرین و مالخولیانى یێن وى یێن نافخۆییڤە برى. دبیت ژى، دوودلى ژ دیتنا چنارێ بۆ پەیدا ببیت، کو هزر د پێکئینانا ژیانەکا خۆشدا دکر. پشتى ژ نشکەکێڤە ل چایخانەکا بەر دەرێ زانینگەهێ دیتى و هەر ل هادر چوویە دناڤ دل و دەروونێ ویدا: "کێف و شەرمێ سەردار مەست کر بوو و پەیڤ ل سەر زمانێ وى ل هەڤ دهلنگفتن و نەدشیا تشتەکى ببێژە کو ئاخفتنێ پێ دگەل وێ خوەش بکە و بدۆمینە... بپ١٢".
شیرەت و فەرمانێن پێشمەرگەى هەردەم ئەو بوون کو فەرە کادر خوە ژ هەڤبەندى یێن ئەڤینداریێ دوور بێخن، چونکو دۆزەکا هەژیتر و فەرتر ل پێشى یا وانە. چونکو ئەڤیندارى گێولێ مرۆڤى ژ خەباتێ سار دکەت و بەر ب هندەک خەونێن دى یێن کەسۆکیڤە دبەت. لێ پڕانى یا رێکخستى یێن نهێنى (ئەز ژى دگەلدا)، مە وەسا هزر دکر کو پرۆسەیا ئەڤینیێ خوینگەرمییەکێ ددەتە پرۆسەیا خەباتا نهێنى (ب نەمازەیى ئەگەر کچێ ژى هەمان باوەرى ب دۆزا مللەتى و بزاڤا رزگاریخوازیێ هەبیت). ئەڤە ژى تیۆرەکا دى یا کاملانى یا خەباتێ بوو کو فەرە کچ و کور ب هەڤرا کار بکەن و هەڤبەندى یێن ئەڤینداریێ، وان مجدتر و چالاکتر دکەت. ژلایەکێ دیڤە ژى، گرنگیدانە ب رۆڵێ کچان دناڤ خەباتا نهێنیدا، کا چەوا ژن هەڤتەمامکەرا پێشمەرگەیە ل دەڤەرێن رزگار کرى، ب هەمان شێوە ژى هەڤڕێباز و تەمامکەرا کادرێن باژێرانە ژبۆ دۆماندنا خەباتێ. ئەڤ تێهزرینە جودایە ژ وێ رەفتارا نەقەبوولکرى یا جڤاکى کو مە ب ناڤێ مێبازیێ (گەریانا ل دویف کچان) ل قەلەمدایى. ئەڤیندارى رەفتارەکا هەژییە و دگەل یەک کچێ دهێتە کرن، پشتى ب هووربینى دهێتە هەلبژارتن و دبیتە شەریکا خەم و خۆشى یێن مرۆڤى. لێ مێبازى کریارەکا نەجڤاکییە کو مرۆڤ هەردەم ب دویف هەمى کچانڤە بیت ژبۆ دەمبۆراندن و خۆشیێ ب تنێ، یان هەروەکو دبێژن ژبۆ خەمرەڤاندنێ (کو هەمان بەهانەیا مەیڤەخوارنێیە).
هەرچەوا بیت، ڤێ حەزا چێکرنا پەیوەندییەکا ئەڤینداریێ و ئاخفتنا هەڤالى، دوودلى یا وى موکمتر لێ کر و بەر ب بڕیاردانێڤە بر: "دوو تشتان ئەو خست بوو بن بارێن خوە، چنارێ و نووچەیا کو هەڤالى ژێ رە ل سەر پرسا خەباتا وى د رێکخستنەکا نهێنى دە گۆتى... بپ٢٠". ئەڤ بابەتە وى دگەهیننە بڕیارەکا مجد و بەر ب زاخۆڤە دچیت کو کومیتەیا کارگێریێ ب بڕیارا خوە ئاگەهدار بکەت، لێ ب تەقەزایى دزانیت کو کومیتەیا وان یا هاتییە ئاشکراکرن و هەموو هاتینە گرتن، ئەڤجا ئەو ژى دهێتە گرتن و دکەفتە دبن ستەم و ئەشکەنجەدانا زەبانى یێن جەهنەمێدا.
پەهلەوانێ تەقەزایان
د حیکایەت و چیرۆکێن فولکلۆرێ کوردیدا، بەختى و تەقەزایێ (سودفێ) رۆڵەکێ کاریگەر تێدا هەیە و هەردەم تشتەکێ نەچاڤەڕێکرى دکەفتە درێکا پەهلەوانیدا کو بەر ب مەرەما داویێڤە ببەت. ئەڤ ئەلەمێنتێ کەلتۆرى یێ پڕانى یا چیرۆک و چیڤانۆکان، خۆشییەکا بارکرى ب سوپرایز و سەرسۆرمانێ ددەتە وەرگرى، هەروەسا بۆیەران ب شێوەیەکێ سنسلەیى ل سەر سککەیەکێ دیارکرى یێ بەر ب داویێڤە رێک دئێخیت. نڤیسەرى ژى، هەمان شێوازێ تەقەزایى و بەختێ سپى بۆ پەهلەوانێ خوە هەلبژارتییە هەتاکو پێ بگەهتە دەڤەرێن رزگارکرى. رێژگەها دوماهیێ د چیرۆکێن فولکلۆریدا، کۆرانگەها سەرکەفتنێ و خۆشیێیە، لێ د ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانى، هەمان سەرکەفتن و خۆشیێ ب دەستڤە نائینیت، چونکو چیرۆکا فولکلۆرى هەڤڕکییە دناڤبەرا خێر و شەڕیدا و ب سەرکەفتنا خێرێ ب دوماهى دهێت. لێ د رۆمانەکا کەتوارى یا جڤاکیدا، کۆمەکا رەهەندێن دى یێن هزرى و فەلسەفى و دلینیێ و کەتوارێ راستەقینە ب خۆڤە دگریت. ئەڤ شێوازێ مینا رۆمانێن پۆلیسى (دسەردەمێن هەڤچاخدا)، خواندەڤانى ب بۆیەرانڤە گرێددەت و خۆشییەکا بارکرى ب مفایێ ب سەرهەلبوونێ ددەتێ.
ل چاپخانا بەر دەرگەهێ زانینگەهێ، چنار ب تەقەزایى ل نێزیکى وى دروونیت و هەر ژ دیتنا ئێکێ تیرێن ئەڤینى یا وێ خوە ل دلێ وى ددەن. دەمێ دچیتە زاخۆ کو بڕیارا دەست ژ کارکێشانا خوە بدەتە کومیتەیا کارگێرى، ب سەر گرى و خەمگینى یا مالا میرزاى هەلدبیت و د زانیت کو هەڤالێن وى هاتینە گرتن. هێشتا چ بڕیار نەداین کا دێ چ کەت و دێ کیڤە چیت: "هێژ دەھ مەتران ژ خانیێ میرزایى دوور نەکەتبوو دەما وى خوە دیتى یێ ب ئاساییشان ڤە دۆرماندۆر کریە... دەست لێ هاتنە گرتن و هاتە راخشاندن بۆ ناڤ ترۆمبێلەکێ و ژبەر لێدانا ژ هەر ئالیى ڤە ئێدى وى ئاگاھ ژ خوە نەما بوو... بپ٣٢". ئوو ددەمێ ڤەگوهاستنا زیندانییاندا بۆ ئەمنا کەرکووکێ، هەر وچار هەڤاڵ هەولددەن پۆلیسان بکوژن و ژێ بڕەڤن، لێ دیسا ب سودفە پۆلیس و هەموو هەڤالێن سەردارى دهێنە کوشتن: "هەر سێ پۆلیس هاتن کوشتن و هەروەسا میرزا و هەمى هەڤال ژ بلى سەردارى هاتن کوشتن... بپ٦٠". پشتى رزگاربوونا وى ژ وێ کوشتارا ژ نشکاڤە، ب چولى دکەڤیت و ب تەقەزایى دگەهتە مووسل. هەڵبەت نەوێریت بچیتە ماڵ، ئەڤجا بەر ب زانینگەهێڤە دچیت و دچیتە دەف دلشادى. دناڤبەرا ژوورا دلشادى و میرزاى دا دمینیت هەتاکو چنار وى دبەتە دهۆکێ و رەوانەى دەڤەرێن تەنا دکەت. ئەڤ بابەتێ چنارێ ژى سوپرایزەکا نە چاڤەرێکرى بوو، چونکو هێشتا چ خویاکرنەکا فەرمى یا ئەڤینیێ دناڤبەرا واندا روو نەدا بوو. دبیت موغامەرەیا چنارێ کارڤەدانا کار و کریارێن بابێ وێ بن کو ژێ نەرازییە و حەز دکەت خزمەتەکێ بۆ وێ شۆرەشێ پێشکێش بکەت، ئەوا بابێ وێ ل دژ رادوەستێت. ئوو نەتنێ ئەڤ سوپرایزە یا سەرسۆرهێنەر بوو، لێ هاتنا چنارێ بۆ ژوورا وى (لدەف میرزاى) سوپرایز و سەرسۆرمانەکا دى بوو تۆشى سەردارى بووى: "سەردار ل سەر پێیان بوو، ل هیڤیا کو دلشاد بهێت، نەکو بەس ب نووچەیەکا خێرێ رە بهێت، لێ هەروەها دگەل چنارێ بهێت... بپ٦٧". نڤیسەر دشیا ب ڤێ کۆما بۆیەرێن تەقەزایى راوەستێت و بەرێ پەهلەوانێ خوە بدەتە دهۆکێ کو چنار وى دەرباز بکەت. ب ڤێ چەندێ، دا هەڤبەندى یا ئەڤینى یا وان ژى بهێزتر کەڤیت و دا رۆڵەکێ کاریگەرتر دەتە چنارێ کو ببا بیاڤەک دا پتر ل سەر هەڤڕکییا دناڤبەرا رڤێشتاندا باخڤیت. لێ نڤیسەرى وە نەکر و ل سەر خۆشى یا سوپرایزێن بۆیەران بەردەوام دبیت.
دەمێ سەردار ب تنێ دمینتە د ژوورا میرزاى ڤة، ژ نشکەکێڤە شڤان دهێتە دەف وى و د بۆیەرەکێ بلەز و سەرسۆرهێنەردا، هێزێن ئاساییشا رژێمێ ب سەردا دگرن، لێ ژبۆ گرتنا سەردارى هاتبوون، بەلکو ژبۆ گرتنا شڤانى. دبیت مەرەما نڤیسەرى ب ئینانا ڤى بۆیەرى، پەژراندنا وێ هزرێ بیت کو کەسێن مێباز هەردەم بەرئاتاڤى ئارێشەیان دبن. شڤان ب دویڤ کچا بەرپرسیارەکێ رژێمێ دکەفت و ئەڤ ئارێشەیە کەفتە رێیا وى: "دگۆت ژى کو دکەڤە پەى وێ کەچێ هەتا بەر دەریێ مالا وێ و ل وان دەران تێت و دچە بەلکو کەچ ل سەر خاترا وى دەربکەڤە... من ئەو هایدار کر کو ئەو نە کارەکێ دروستە کو ب دوو کەچان بکەڤە و ب تایبەتى کەچێن هێژ نەبالخبوویى و ترس ژى تێدە هەیە... لێ تو دزانى شڤان بۆ کەچان یێ چاوایە، کۆلەیێ لاشێ مێ یە... بپ٨٤". ب ڤێ چەندێ ژى، سەردار بێى هایدارکرنا چ کەسان ژ مووسل دەردکەڤیت و درەڤیت. ب تەنێ و ب پیادەیى دکەفتە چۆلى و بەر ب ئەلکویشێڤە دچیت: "ئەز هەر ل سەر دەستێ ڤان چوویى مە، ئەڤجا چێترە ئەز شانسا خوە بجەربینم، بەلکى ئەز تێدە سەربکەڤم و نەکەڤم ناڤ لەپێن ڤان... بپ٧٩". دەمێ هەڤالێن وى ب گرتنا شڤانى هایدار دبن، ئەو ژى د رەڤن، چونکو ل وێ هزرێ بوون کو حکومەتێ هەموو بزاڤێن وان یێن رەڤاندنا سەردارى ئاشکرا کرینە و نهۆ هەموو پێکڤە د بن گەفێدانە. ئەو ژى کارێ رەڤێ دکەن و بەر ب گوندێ بۆزاڤە دچن. دەمێ سەردار ژ رزگاربوونا خوە بێ هیڤى دبیت و (کەت سەر چۆکێن خوە، ژ وەستیان، تێهن، بێهیڤیبوون، هناڤسۆتنا خوە، بەردا گرى، گریەکا تەر یا جەرگبر... بپ٨٢). لێ ژ نشکەکێڤە ترۆمبێلەکا لاندرۆڤەر ل بەر راوەستیا و ب عەرەبى ژێ پرسیار کر کا دێ کیڤە چیت؟ "سەردارى خوەست ب کوردى بئاخڤە بۆ کو بزانن کو ئەو ژى کوردە، لێ نەگهاشت، ژبەرکو دەرگەهێ ئالیێ شۆفێرى ڤەبوو و قەرەبالخەک ژ یێن ل پێشیێ روونشتى هات. سەردار د جیێ خوە دە لال و شاش ما و ژ چاڤێن خوە باوەر نەکر... گرى و کێف ل با وان تەڤلهەڤ بوون و خوە د یەکودو وەرگرن... بپ٨٢". ڤێ سوپرایزا دلێ خواندەڤانان خوەش کرى، مینا دلخۆشى یا گوهدارێن حیکایەتان هەکو پەهلەوان ب سەر رێکەکا سەیر و دایلان هەلدبیت. ب هەمان سودفەیێ چیرۆکا راستەقینەیا گرتنا شڤانى دهێتە بهیستن و هەردوو هەڤال (دلشاد و خودێدا) ڤەدگەرنەڤە سەر خواندنا خوە و سێڤۆ سەردارى دبەتە ناڤ پێشکەرگەیان.
لێ بۆیەرێن تەقەزایى یێن پەهلەوانى ل ڤێرە ب دوماهى ناهێن. دەمێ دبیتە ئەنفال و هەموو بەر ب توخیبانڤە د رەڤن، ب رێکا رەڤێڤە، سەردار چنارێ دبینیت و بۆ جارا ئێکێ بێى ترس دگەهنە ئێک. هەرچەندە بۆیەرێ رەڤێ مشتى ترس و بێهیڤیبوون بوو، لێ دیتنا چنارێ هیڤییەکا دى د دلێ سەرداریدا چاند و ئەو ترس و مرنا ژ هەموو لایانڤە د دادا سەر ژیانێ، بۆ سەردارى ببوو دەستپێکا ژیانەکا نوو: "د رێ دە هەردوویان دەستێن هەڤدو گرتن و بەرنەدان بۆ کو ئێدى ژ هەڤدوو دوور نەکەڤن، ژ کێفان دە ئاخفتن ژبەر وان نەدهات... بپ١٢٤". ئەڤ سودفەیە ئاماژەیەکە ژبۆ دۆماندنا ژیانێ و هندى مرۆڤ د ژیانێدا بمینیت، دێ هەر کار و کوکێ خەباتێ کەت، چونکو ل دەف شۆرەشڤانان (ژیان بەرخوەدانە). ئوو دەمێ پارتییەکا دى یا کوردى هەولددەت کو ئەندامێن پارتی یا سەردارى ژناڤ ببەن، دهێنە وى گوندێ سەردار لێ و دگەل دوو هەڤالێن وى دبەن (هەرمان و رێبەر). پشتى وێ هێزا کوردى ئەزمانێن هەر سێیان بڕین، هەرمان و رێبەر کوشتن و دیسا ب سودفە سەردار ژ کوشتنێ ڤەدرسیێت: "وى بەرپرسیارى گۆت، ئەم ڤى ناکوژن. ئەڤ ئێدى نکارە بپەیڤە و نرکیێ ژى نزانە کو پێ بنڤیسە. ئەم دێ تڤەنگەکا بێ گوللە بکن ددەستێن وى دە و وى ببن بەر دەڤێ قەرەقۆلەکا ترکان و ل ور بهێلن کو جەندرمە وى ببینن. ئەو دێ وى دەرهال، هەر ژ دوورڤە گوللەباران بکن و دێ وەها بێت گۆتن کو مە ب سەر وان دە گرتیە و گۆیا وان یەک ژ مە کوشتیە و دێ وەها نووچە چێ ببە و دێ ئەڤ خائینە ژى هێت کوشتن. وەها ئەم ب بەرەکى دو چڤیکان دکوژن؛ ئەم ژ ڤى خەلاس دبن و ئەم بالکێشیێ ژى بۆ سەر خوە چێ دکن... بپ١٣٦". ئەو لایەن سەردارى ب خائین ددەتە نیاسین، چونکو نەگەهشتبوو دناڤ رێزێن وێ پارتیێدا و بەرى هینگى دگەل پارتییەکا دى بوو. د ڤێ رۆمانێدا ژى، مینا (کورێ زنارێ سەربلند)، نڤیسەر ب درێژى قالا براکوژیێ و هەڤڕکى یێن نافخۆیى دکەت. لێ کا چەوا هندەک پێشمەرگێن باشوورێ کوردستانێ ل دژى ڤى شەڕێ مالوێران بوون، کۆمەکا شەرڤانێن باکوور ژى ل دژى هەمان کریارێ بوون: "وان نەدخوەست ژیان وەها بەردەوام ببە؛ ئەو بمینن دناڤبەرا زۆردارى یا داگیرکەرى و نەیاریا نافخۆیى دە... بپ١٢٩". ئانکو ب تەقەزایى کەسەک ژ وێ گرۆپا کوردى یا بکوژا کوردێن باشوور، خودان وژدان دەردکەڤیت و خوە بەربژێر دکەت کو ئەو هزرا بەرپرسیارێ خوە ب جهبینیت. ب رێڤە رازا دلێ خوە و چیرۆکا حەز و خەون و خەباتا خوە بۆ سەردارى ڤەدگێریت و وى بەرەللا دکەت: "ئەڤ دەمەک بوو من کربوو دلێ خوە کو دەڤ ژ ڤى رەنگێ خەباتێ بەربدن و من ئیرۆ ب چێترین دەلیڤە دیت، کو تە ژى خەلاس بکم و ئەز ب خوە ژى، دێ بەر ب سووریەیێ بچم... ئەز دەڤ ژ تێکوشینا خوە بەرنادم. لێ ئەز دێ ل دژى ڤان مەتودێن شاش ژى رابوەستم... بپ١٣٩". لێ ژبەر کو بێ ئەزمانە و نزانیت ب ترکى بنڤیسیت (هەروەکو وى بەرپرسیارى گۆتى)، رێکا خوە خەلەت دکەت و دهێتە گرتن. پشتى هەفت سالێن زیندانێ دهێتە بەردان و بەر ب گوندێ چنارێڤە دهێت. ئوو د میناکەکێ جوان و جوامێرانە یێ مشتى دلینى و مرۆڤایەتیدا، هەڤژینێ نوو یێ چنارێ ژنا خوە بەرددەت (ل دویف داخوازا وێ) کو سەردار جارەکا دى ل خوە مارە بکەت. هەردوو پێکڤە بڕیارا ڤەگەریانا بەر ب باشوورڤە ددەن، کو سوپرایزا دلخۆشکەرا داویێ دکەفتە سەر رێیا وان: "د رێیا ڤەگەرێ دە ئەو تووشى خالێ چنارێ بوون کو ژ باشوورى هاتبوو پەى چنارێ، پشتى کو زانیبوو کا ئەو ل کیژ گوندى یە، داکو وێ ببە جەم خوە... بپ١٤٥". ب ڤێ چەندێ ژى، نڤیسەر چیرۆکا سەردارى، ب تەرزێ حیکایەت و چیڤانۆکێن فولکلۆرى ب داوى دئینیت و ل جیێ خۆشیێ و گەهشتنا مرادێ رادوەستیت: "هەمى چوون سەروستوویێن یەکودو و ئەو پێکڤە، ب دلێن خوەش و ب کێڤ ل سەر رێیا خوە بەردەوام بوون... بپ١٤٥". لێ داکو دگەل پێڤاژۆیا پەیامێن رۆمانێ بگونجینیت و نەبیتە ڤەگێرانا سەرهاتى یێن پەهلەوانەکێ ژبیرکرى، وێ کەیفخۆشى یا وان، ب سترانەکا سالۆى ل سەر براکوژیێ و پیرۆزى یا وەلاتى د گەورى یێن واندا کپ دکەت. ئانکو یێ دبێژتە خواندەڤانى کو ئەڤە نە سەرهاتییەکە، بەلکو چیرۆکا خەم و ژانێن مللەتێ مەیە و هەر یا بەردەوامە.
چنار کوردستانە!
لێکگوهارتنا ئەڤینى یا یارێ و وەلاتى بابەتەکێ بەربەڵاڤێ هونەرێ شعرێیە و دبیت پڕانى یا شاعران (ب نەمازەیى کوردان)، ئەڤ شێوازە د شعرێن خوەدا بکار ئینا بیت. هەروەسا د کورتە چیرۆک و رۆماناندا ژى، مشەجاران کاراکتەرەکێ رۆمانێ دبیتە جەڤەنگێ جهى یان وەلاتى. د پڕانى یا جاراندا، شاعر و چیرۆکنڤیس ژنێ دکەنە جەڤەنگێ وەلاتى ژبەرکو ژ گەلەک لایانڤە وەکهەڤن، هەردوو بەخشندەنە و هێمایێ دۆماندنا ژیانێنە، نامووسا مرۆڤینە، مشت دلینى و عەشقن، مرۆڤ خوە سەرا وان ددەتە کوشتن، مرۆڤ د عەشقا هەردوویاندا شەیدا و بێچارە دبیت، ئازادى یا وەلاتى و گەهشتنا ژنەکا حەباندى خەون و هیڤییەکا رەوایە، چ کەس نینن د قۆناغەکا ژیێ خوەدا نەپەژراندى... هتد. ژلایەکێ دیڤە ژى، ژن دجڤاکێ کوردستانیدا تەپەسەرکرییە و داردەستێ بڕیاردانێن بابى یان سەمیانێ ماڵێیە، بڕیارا دەستنیشانکرنا چارەنڤیسێ وێ نە ددەستێ وێ ب خوەدایە، مشەجاران ژى ل سەر دەستێ سەمیانێن خراب و دکتاتۆردا، دبیتە متایێ بەرژەوەندخوازیێ... هتد. ئەڤ هەردوو کلەستەرێن ساخلەتان وە ل وێژەڤانان دکەن کو گرنگیێ بدەنە ژنێ و وەلاتى، جار وەلاتى د چاڤێن ژنێدا ببینن و جارنا وەلاتى وەک ژنەکا جوان و هەژى و ئۆمێدبەخش ببینن.
ئەگەر ئەم دانانگەهێن ژیانا چنارێ د ڤێ رۆمانێدا بدانینە بەرئێک، دێ هەمان قۆناغێن وەلاتى (پشتى شکەستنا ١٩٧٥)ێ، تێدا بینین. جھ؛ باژێرێ مووسلە (بنگەهێ عرۆبەت و ئیسلامەتى یا سنى ل عیراقێ)، دەم؛ سەردەمێ پشتى شکەستنێ و نەمانا هێزێن چەکدارى یا ئاشکرا (قۆناغا زانین و زانستى و خەباتا نهێنى). چنار وەکو سیتافکەکا جادۆیى داددەتە ب رەخ گەنجەکێ ئۆمێدەوارێ کوردڤە و د دەرحالدا، ئەڤینى یا وێ هەموو بەروبیاڤێن دیتنا وى گەنجى ڤەدگریت و بۆ دبیتە ئەو خەونا چەندین ساڵە ل هیڤیێ. چنار کچا ئامر بەتالیۆنەکێ شۆرەشا ئیلۆنێ بوو، نۆکە ژى کچەکا نازدارکرى یا سەرقۆلەکێ چەتەیانە (جاش)، دلێ وێ دگەل هەژار و وەلاتپارێزانە، لێ لەشێ وێ دناڤ مالەکا حالخۆشا جاشاندایە. ئانکو کوردستانا راستەقینە، ئەوە یا ددلێ وەلاتپارێزاندا (وەکو سەردارى بۆ نموونە)، ئەو کوردستانا ل بن کونترۆڵا جاش و خۆفرۆشان، کوردستانەکا کارتۆنى یا بێ گیان و بێ سیمایەکێ دیارکرییە. دبیت نموونەیێ پارتێن کوردستانى یێن کارتۆنى و دووڤەلانکێن بەعسییان باشترین نموونە بن بۆ ڤێ رەوشا وەلاتى. هەروەسا چنار ب نەچارى شوو ب پسمامێ خوە یێ چەتە دکەت، کو نە حەز ژێ دکر و نە هیڤییانێ چ خەونێن وێ یێن هەلاویستى بوو. پشتى باب و هەڤژینێ چنارێ دهێنە کوشتن (کو ئاماژەیە ژبۆ ڤەژاندنا خەونێ و سەرهەلدانا شۆرەشێ)، چنار دبیتە بویژن و دبیتە جهێ تەماحکارى یا هەموو لایەنێن وەلاتپارێز و داگیرکەران. د کەلتۆرێ کوردیدا، هەردەم چاڤ ل سەر بویژنانن، تەماحى یا پڕانى یا گەنجێن گەڕەکێ دچیتێ (چ ب حەلالى بیت یان ب حەرامى). ئەڤ دانانگەها ژیانا چنارێ، دەربرینێ ژ شەڕێ براکوژیێ و پەرتوبەلاڤبوونا لایەنێن بزاڤا رزگاریخوازیێ دکەت.
ڤێکگەهشتنا چنارێ و سەردارى د ناڤ کۆرەڤەکا دلتەزیندا، ئاماژەیەکە ژبۆ پێکهاتنا هێزێن هەڤڕک و دەستپێکرنا شۆرەشەکا نوو یا ئاشتیخواز و بارکرى ب زانست و دیالۆگ و تەدویلکرنا دۆزێ. دبیتە هەڤژینا پێشمەرگەیەکێ باشوور کو دەربرینە ژ بەرهەمێن هەردوو شۆرەشێن ئیلۆن و گولانێ. لێ پارتێن باکوور دهێنە مەیدانێ و ئەزمانێ باشوورییان دبڕن کو هەموو سەربۆرا بزاڤێن بۆرى ژبیرا خەلکى بکەن و دەست ب گۆتارەکا دى یا رزگاریخوازیێ بکەن، هەڤژینێ وێ ژى بێ سەروشوین دبیت، ئانکو جارەکا دى دبیتە بویژن و کورەک ژى دبیت، وەکو بەرهەمێ بزاڤا بۆرى یا نەهێتە ماندلا کرن. لێ تەماحکارێن ڤێ قۆناغێ کوردێن باکوور بوون و دبیتە هەڤژینا کوردەکێ باکوور، ئەو ب کورڤە دکەڤنە دناڤ مالەکا دى و ل بن کونترۆڵا سەمیانەکێ دیدا. ئەڤە ژى دەربرینە ژ مەزنبوون و گەشەسەندنا بزاڤا باکوور کو ژ هاریکارى یێن پێشمەرگە یێن باشوور دەست پێ کر و پێ مەزن بوون و ب دەنگ کەتن. ئوو داکو ئەڤ دەنگە بلندتر ببیت، وان دەنگێ ماییێ باشوور قوتبڕ کر و خوە کرە سەمیانێ چنارێ. ل داویێ ژى دەمێ سەردارێ بێ ئەزمان پەیدا دبیت و دگەهتە گوندێ هەڤژینا خوە و دەستێ قەبوولکرنێ و پێکهاتنێ بۆ درێژ دکەت: "من هند ژى و پێتر دڤێت کو ئەڤ مالا تە دامەزراندى ئاڤاتر و ب رەونەقتر بە... بپ١٤١". ئەڤ هەلوێستە نیشانا شۆرەشگێرى یا راستەقینەیە کو مەرەما بزاڤێن باشوور رزگاریخوازى بوویە و هەر لایەنەکێ بشێت وەلاتى بپارێزیت، دێ پیرۆزباهیێ لێ کەن. مللەتێ باکوور ژى (نە پارتێن وێ!)، کو هەڤژین و خەزوورێ چنارێ نوونەراتى یا وان دکەن، ب هەمان هەلویستێ مرۆڤانە و ل گورەى دیتن و بۆچوونێن نڤیسەرى، پرسا دان و نەدانێ ژبۆ پرۆسەیا هەلبژارتنێ دهێلن و رێزێ ل هەلبژارتنا چنارێ دگرن. ئوو ل ڤەگەرا بەر ب باشوورڤە، خالێ وێ یێ پێشمەرگە دگەهتێ و سترانەکا ل سەر براکوژیێ ب دەنگێ سالۆیێ (نە دین!) دبهیسن، کو ئاماژەیەکە ژبۆ کو براکوژى نەما (یان نامینیت) و دێ بیتە سترانەکا فولکلۆرى یا کوردى و هەموو پێکڤە، بەر ب سەرهەلدانا باشوورڤە دهێن.
خالا دى یا هەڤبەند ب کوردستانیبوونا چنارێڤە، عەشق و ئەڤینییە. مشە جاران دهێتە گۆتن کو ئەڤینى موعجیزەیان چێ دکەت، ئەڤینى یا سەردارى و چنارێ ژ میناکێن موعجیزە چێکەرە. سەردار ل چ دەمان و د بن چ کاوداناندا، چنارێ ژبیر ناکەت، هەردەم یا ل بیرا وى و خەون پێڤە ددیتن: "گەلەک بابان ژێ خوەستن کو ببە زاڤایێ وان و وان حەز دکر کو کەچەکا خوە بدنێ، لێ ئەو نەشیا خوە ژ چنارێ و ئەڤینا خوە بۆ وێ دوور بخە... بپ١١٦". ئەڤ ئەڤینى یا وى ب هەردوو لەپان گرتى و نەبەردایى، مینا عەشقا هەر وەلاتپارێزەکى ژبۆ وەلاتێ وى یێ داگیرکەر. ئوو چنارێ ژى، کۆمەکا موغامەرەیێن نەپەسند ژلایێ جڤاکیڤە ژبۆ خاترا دلدارێ خوەیێ گریمانکى کرن؛ بەرى بنیاسیت و هێشتا چ هەستێن ئاشکراکرى دناڤبەرا وان نەیى، سەرەدانا دایکا سەردارى دکەت و پاشى ڤێ ئەڤینى یا خوە بۆ برایێ خوە ئاشکرا دکەت: "ئەو خویشکا وى یا وەها ژ خوە شەرمکرى و بێدەنگ وەها زیرەک بوویە، ژبەر خوە دەرکەتیە و نەبەس حەز ژ خورتەکێ ژ ماڵێ بیانى رە دکە، لێ خوە ل سەر خاترا وى تالوقەتى مەترسیێن مەزن ژى دکە... بپ٧١". ئەڤە ژى، ل گورەى عورف و عەدەتێن جڤاکێ کوردى، رەفتارەکا نەکەهى و نامۆیە. هەروەسا هەولدانا وێ ژبۆ رزگارکرنا وى کو دێ ل دژى باب و بنەمالا وێ بیت، هەرچەندە دبیت وەکو هەلویستەکێ وەلاتپارێزى بهێتە هەژمارتن، کو پاشى دێ هێینە سەر بابەتێ هەڤڕکى یا دناڤبەرا رڤێشتاندا، لێ نیشانا ئەڤینییەکا دژوار و موکمە. ل دەمێ سەردار ئەزمانێ خوە ژى ژ دەستددەت و دزانیت کو چنارێ یا شوو ب کوردەکێ باکوور کرى، ژ دوورڤە لێ دنێریت و قیما خوە ب دیتنا وێ و کورێ وێ دئینیت. د هەمان دەمدا، چنار ژى ب وێ رەوشێڤە هاتبوو گرێدان: "ئەو دەمەک بوو بالا وێ کەتبوو سەر زلامەکى، ل بن دارەکێ، ل هەمبەر وان گۆران، چەند مەتران دوور روودنشت و تەماشایى وێ و زارۆکى و گۆران دکر. ل دەستپێکێ ژ وى دترسیا، لێ پاشى... د خوە دە هەست ب ئێمناهى و رەحەتیێ دکر... وەها ب هەبوونا وى زلامى ڤە هات گرێدان کو هاتنا وێ یا رۆژێن ئینیان بێتر بۆ دیتنا وى بوو ژ دوورڤە... بپ١٣٢". ئوو دەمێ پەردە ژ سەر نهێنى یا وى دهێتە لادان و هەموو پێ دزانن، مینا ئەڤیندارەکێ بەخشندە پیرۆزباهیێ ل ژیانا وێ یا نوو دکەت. هەروەسا ئاماژەیەکا جەڤەنگى ب کوردستانا مەزن هاتییە دان دەمێ وەسفا ژیانا هەردوو عاشقان دکەت: "ژیانا وان ژى مینا گوندێن باشوورە، هەست و نەستێن خەلکێ گوندى ژى هەر عەینى هەست و نەستێن وى نە. هەر تشتێ وان یەکە ژبلى تشتەکێ وەهمى ب ناڤێ سنووران... بپ١٢٦". لێ دوو جار شووکرنا چنارێ ل باکوور (جارەکێ دگەل باشووریەکى و ئێکێ دگەل باکووریەکى)، نیشانا یەکپارچەیى یا کوردستانێیە و هێلێن توخیبى نەشێن هەست و ئەڤینى یا ژبۆ وەلاتى سنوودار بکەن. ئوو بەخشندەیى یا هەڤژینێ باکوورى، ئاماژەیەکا دى یا ژێیاتیێیە ژبۆ هەمان ئاخێ و هەمان ئەڤینیێ. دەمێ مرۆڤ ب راستگۆیى حەز ژ کەسەکى یان تشتەکى بکەت، دێ حەز ژ بڕیار و خۆشى یا وى کەسى و ئارامى وى جهى ژى کەت.
ئیدیالیزم و عەقلانیزم/ ریالیزم و پراگماتیزم
ئیدیالیزم و ریالیزم دوو تێرمێن فەلسەفى و هەڤبەندن ب ژیان و تێگەهشتنا مرۆڤیڤە، هەتا نهۆ ژى جهێ ل سەر راوەستان و دویفچوون و تێهزرینێنە. ئیدیالیزم وەکو تێرم داکۆکیێ ل سەر وێ چەندێ دکەت کو راستى یا هەبوونێ ژ هزران و هندەک میناکێن مەژى (عەقلى) پێک دهێت، مەژ ژێدەرێ هەموو پێزانینانە. ئەفلاتۆن وەسا دبینیت کو جیهانا عەقلى راستى یا رەوانە و جیهانا بەرهەست مینا سیبەرێیە. ئانکو ئیدیالیزم داکۆکیێ ل سەر میتافیزیکیێ و گیانى دکەت. هەڤدژێ ئیدیالیزمێ ماددیەتە کو داکۆکیێ ل سەر ماددەى دکەت ژبۆ تێگەهشتنا هەبوونێ. ئیدیالیزم ب تێرمەکێ فیلوسۆفى دهێتە نیاسین، چونکو سەرەدەریێ دگەل هەرسێ رەهەندێن سەرەکى یێن فەلسەفێ دکەت (راستى، خێر، جوانى). تێگەهێ سەرەکێ ئیدیالیزمێ ژ هەلویستەکێ فیلوسۆفیێ تیۆرى و پراکتیکى پێک دهێت کو هەموو ژێوەرێن هەبوونێ ڤەدگەرینتەڤە سەر هزرکرنێ و وەسا ددەتە خویاکرن کو هزرکرن کلیلا هەبوونێ و پێزانینێن راست و دروستە. ل بەرانبەرى ئیدیالیزم و ماددیەتێ، بابەتێ عەقلانیەتێ و ئەزمۆنگەریێ هەیە؛ مەرەم ب عەقلانیێ داکۆکیکرنە ل سەر ژێدەرێ پێزانینان و وەسا ددەتە خویاکرن کو ژێدەرێ هەموو پێزانینان مەژییە (عەقلە) و هەموو ژێدەرێن دى یێن مینا هەستەوەران و پێزانینێن ب رێکا وەحیێ ماندلا دکەت. لێ ئەزمۆنگەرى داکۆکیێ ل سەر ئەزمۆنێن بەرهەست دکەت*.
ریالیزم وەکو کارڤەدانەک ل سەر ئیدیالیزمێ هاتە دناڤ قادا هزرێن فەلسەفیدا، کو هەڤسەنگییەکێ بێختە دناڤبەرا تشتێن بەرنیاسێن سروشتى و زانینێن خوەییێ عەقلیدا. داکۆکیێ ل سەر وێ چەندێ دکەت کو جیهان ژێدەرێ هەموو راستییانە و فەرە گرنگى پێ بهێتە دان. جیهانا دەرڤەیى (دەردۆرا مرۆڤى) ب هەموو پێکهاتەیێن خوەڤە، جیهانەکا خوەسەرە ژ وى مەژیێ تێ دگەهیت. ئەڤ رێبازە وەسا خویا دکەت کو چ راستى یێن رەهایى ژ ئیلهام و پێحەسیانێن مەژى ناهێن، بەلکو ب سەربۆر و ئەزمۆنگەریێ پەیدا دبیت. لێ پراگماتیزم وەکو تێرمەکێ یونانى ب رامانا کارێ مفادار دهێت، ئانکو دبیتە رێبازا مفاداریێ. راستى یا هزر و بۆچوونان د رێبازا پراگماتیێدا ل سەر بهایێ سەربارک و ئەنجامێن وێ یێن پراکتیکى رادوەستیت. ئانکو رەوایەتى یا هەر دۆزەکێ د مفادارى یا وێدایە. ب شێوەیەکێ گشتى ساخلەتێ پراگماتیێ ل سەر وان کەس و لایەنان دهێتە دانان، کو ئارمانجا سەرەکى سەرکەفتن و مفادارییەکا کەسۆکى بیت. ئەگەر بەراووردیەکا ساکار دناڤبەرا هەرسێ تێرمێن ئیدیالیزم و ریالیزم و پراگماتیزمێدا بکەین، دێ بینین کو ب شێوەیێ ل خوارێ سەرەدەریێ دگەل هندەک تێگەهێن هەڤبەند ب مرۆڤى و ژیانا ویڤە دکەن؛ مرۆڤ دئیالیزمێدا لەش و گیانە، گیان راستى یا رەوانە و لەش سیبەرە، پتر داکۆکیێ ل سەر گیانى و نورمێن ئیدیالى و بلند دکەت. د ریالیزمێدا پشکەکە ژ کەونى و پابەندە ب یاسایێن کەونیڤە، ژ دووانیەکێ هەڤسەنگ پێک دهێت کو عەقل و لەشە. د پراگماتیزمێدا یەکەیەکا ئورگانى یا پێکڤە گرێداییە ب ژینگەهێڤە و شیانێن فێربوونێ هەنە. بهایێن جڤاکى دئیدیالیزمێدا هندەک نۆرمێن جهگیر و نەگۆرن، مرۆڤ پشکداریێ د چێکرنا واندا ناکەت و پێرینەیەکن ژبۆ گەهشتنا هەژیتى و بلندى یا نموونەیى. د ریالیزمێدا رێژەیى و گوهۆرن، مەرەم ژێ ب دەستڤەئینانا خێرێ و مفایە بۆ پڕانى یا خەلکى، ئامنکو بابەتى و هەمیشەیینە. دپراگماتیزمێدا هەلبژاردەیى و بابەتینە، دهێنە هەڵسەنگاندن و راستڤەکرن، ژ ئەنجامێ کارلێککرنا دگەل کەتوارى یا جڤاکى پەیدا دبن. ب هەمان شێوە، ڤان هەرسێ رێبازان دیتن و بۆچوونێن جوداجودا هەنە بۆ کەونى و هەبوونێ، پێزانین و درککرنێ، شێواز و مەنهەجێن فێرکرنێ، ساخلەتێن ماموستا و فێرکاران... هتد*.
دەمێ ئەڤ تێرمێن فیلوسۆفى دهێنە دناڤ وێژەیدا (ب نەمازەیى رۆمانێ)، سەمتەکا دى یا تێخواندن و تێدەراندنێ وەردگرن و ب شێوەیەکێ ساکارتر و ڤالیکیتر ژ کووراتى یا تێگەهێ وان دهێنە دەربراندن. ئیدیالیزم و مەژوەرى، ب ئاوایێ هزرکرنەکا کەتوارى و لۆژیکى دهێنە دیتن. ریالیزم و پراگماتیزم ب نیشادانا رەفتارێن کەتوارى یێن بەرهەست دهێنە وەسفکرن، دوور ژ زێدەرۆیى یا رۆمانسیێ و رەڤینا ژ ژانێن کەتوارى. ئانکو ل گورەى هزرکرنەکا لۆژیکى، پەسندانا بۆیەران ب شێوەیەکێ بابەتییانەیێ نێزیکتر ژ ژیانا رۆژانە و دوورتر ژ خەونێن یوتۆبیایى و جیهانا نموونەیێن مەستەرەیى دهێتە کرن. ئەو ب خوە، ئەدەبێ ریالیستى وەکو خۆدیکەکا ژیارا کەتوارى کەفتە جهێ رومانسى یا مشت ژ هەپارە و خەیال و یوتوبیایێ. ئانکو وێژە ژ بورجێن بلند دانا سەر عەردى و تنێیاتى و هێزا سنووربڕا پەهلەوانى دگەل کۆمەکا بۆیەر و هزرێن گریمانکى، کرە سەرەدەریکرنەکا بەرئاقل و بەرهەست دکەل هندەک بۆیەر و کەسێن راستەقینە یێن دناڤ ژیانەکا کەتواریدا. د کەتوارى یا جڤاکیدا، پەهلەوان وەکو مرۆڤەکێ هەچکوهەییێ جڤاکى دهێتە وەسفکرن، تۆشى هەلچوون و بێچارەیى و رەشبینیێ و سەتمینێ دبیت، نە مەرجە کو هەردەم سەرکەفتنێ ب دەستڤە بینیت و نە مەرجە ژى، هەردەم پێشبینى یێن وى دروست دەرکەڤن.
د ڤێ رۆمانێدا، دوو جھ و دوو سەردەمێن خەبات و چالاکى یێن پەهلەوانى دهێنە بەرچاڤکرن؛ جهێ ئێکێ باژێرە و یێ دووێ گوندە (یان دەڤەرا رزگارکرییە)، جهێ ئێکێ ب سەردەمێ دەستەلاتەکا شموولى و دکتاتۆریڤە گرێدایە، لێ جهێ دووێ ب سەردەمێ بزاڤا رزگاریخوازى یا کوردستانێڤە گرێدایە. ڤان هەردوو جى و سەردەمان ساخلەتێن خوە یێن جودا هەنە کو کار دکەتە سەر شێوازێ تێهزرینێ و رەفتارێن مرۆڤان. د باژێریدا (سەردەمێ رێکخستنا نهێنى)، پتر ب بابەتێن تیۆرى و ئیدیالیڤە دگرێداى بوون و رۆڵێ عەقلى تێدا یێ بەرچاڤ و بەرهەست بوو. لێ ل گوندى (سەردەمێ خەباتا چەکدارى)، پتر ب بابەتێن مێرانیێ و شارەزایى یێن بکارئینانا چەکى و مومارەسەکرنا شەڕیڤە دگرێداى بوون و رۆڵێ هێزا زەڤلەکان تێدا ئاشکراترە. ئەڤجا کۆمەکا هزرێن ئیدیالى یێن خەونۆکى دکەڤنە بەر کۆمەکا هزرێن دى یێن کەتوارى و پراگماتى. ئەگەر ئەم هزر و دلینى و رەفتارێن هەردوو جھ و سەردەمان هەڤبەرى هەڤ بکەین، دێ کۆمەکا سەتمینێن نە پێشبینکرى ل دەف پەهلەوانى بینین:
* پەهلەوانى هزر دکر کو ئەگەر ژ بن دەستەلاتا رژێما هۆڤ و دڕندە دەرکەفت، دێ ئازاد بیت و هەر چ نە بیت، دێ د ئارامییەکا دەروونیدا ژیت. دەمێ هەڤڕکى و ململانێیا پراگماتى یا پارتییان دبینیت، حەز دکەت رووبنیت و وەکو بەرگرى میللى کار بکەت. لێ دەستەلاتا ڤى جهێ نوو ژى، هەردەم ب دویڤ ڤەیە: "برا ئەز رەڤیمە و هاتمە ڤێ دەرێ، کو چێ ببە، ئەز حەز دکم رووبنم و مایێ خوە د چ دە نەکم... دە وەرە نها ئەز ژ حکوومەتێ رەڤیمە و ئەڤ ژى بەلا خوە ژ من ڤە ناکن... بپ٩٨". ئانکو هزرا ئیدیالى ئەوە کو دەستەلات ژ هەڤجودانە و ئەگەر ژ دکتاتۆرى رزگار ببیت، دێ ب تەناهى ژیت. لێ کەتوار وەسا خویا دکەت کو ل هەر جھ و سەردەمەکێ ڤى وەلاتى دەستەلات هەر دەستەلاتە، ئەگەر تو دگەلدا نەبى، دێ تە ب دژ دانێن.
* هزرا ئیدیالى ئەو بوو کو کوردستان هەموو یەک پارچەیە و هەموو کورد ب هەڤرا کار دکن ژبۆ ب دەستڤەئینانا ئارمانجێن نەتەوەیى: "بابێ میرزاى... د سالا ١٩٧٤ دە، ل مەها ئیلۆنێ، ل بەرۆکێن شەڕى ل دەڤەرا ئەربیلێ ب تۆپەکا لەشکەرێ عیراقێ هات کوشتن... بپ٣٢"، کو ئاماژەیەکە ژبۆ یەکپارچەیى و وەکهەڤى یا خەباتێ ل هەموو کوردستانا باشوور، ئانکو ل سەردەمێ هەبوونا یەک پارتا سەرانسەریدا، هەموو قولاچکێن کوردستانێ مەیدانا خەباتێ و شەهیدبوونێ بوون. لێ دەمێ دهێتە دناڤ ژیانا کەتوارى یا فڕەپارتیدا وەسا دبینیت کو هەر پارتەک ل دەڤەرەکا دیارکرى خەباتێ دکەت. دپڕانى یا جاراندا ژى، ل دژى پارتەکا دى یا هەمان ڕێبازێیە: "پارتێن مە وەلاتێ مە ل سەر خوە دابەشکریە و ژ خوە رە سنوور ژى دەستنیشان کرنە... بپ١٠٧". ئەڤەژى، دبیت ئاماژەیەک بیت کو هێشتا مللەتێ کورد نەگەهشتییە وى ئاستى کو پرۆسا دیموکراسیێ ب پەژرینیت، یان بکاریت تەقەبول و تەحەمولا هزرەکا دى یا جودا بکەت. نەدوورە ژى تێهزرینەکا ئیدیولۆژى بیت کو فەرە بزاڤێن رزگاریخوازیێ د خەباتا چەکداریدا ئێکسەمتى بن و پشتى دگەهنە ئارمانجێ، هینگى دشێن سیستەمێ دیموکراسیێ و فڕەحزبایەتیێ بکەنە شێوازێ ب رێڤەبرنا دەستکەفتێن شۆرەشێ. لێ وەسا دیارە کو نڤیسەر ئالاهەلگرێ بۆچوونا ئێکێیە، لەوما هەردەم داکۆکیێ ل سەر هۆشیارکرن و رەوشەنبیرکرنا مللەتى دکەت و ئاماژە ب دوودلى و پەستى یا پەهلەوان ددەت دناڤ پێشمەرگەیاندا.
* هزر ئەو بوو کو دەمێ رێکخستى یێن نهێنى دگەهنە شۆرەشێ، دێ هەموو مالێن شۆرەشڤانان بنە مالێن وان و ئەگەر کەسەکى یان خێزانەکێ پاریەکێ نانى هەبیت، دێ قەتکەت و هەڤڕێبازێ خوە پێ پشکدار کەت. لێ دیتنا کەتوارى ئەوە کو وان ژى دڤێت ب تەنایى نانێ خوە بخۆن و ب تێرى بنڤن: "ژنەکێ ب ئەنیەکا گرێ ب خێرهاتن ل وى کر... مە ب خوە چ نینە کو ئەم بخۆن و تو هەر شەڤ مێهڤانان دگەل خوە تینى... بپ٩٩". ئەڤە ژى ئاماژەیەکە ژبۆ شێوازێ خەباتا پارتیزانیێ کو چ کۆمەڵگەهێن فەرمى یێن ڤەحەویانا خەلکێ رەڤیایى و نووهاتى نینە، یان دێ پێشمەرگە بیت، یان دێ ل دەف مالەکا نیاس و خزماندا مینیت، خوە مزگەفت ژى ژبۆ دەمێن ڤەحەویان و نڤستنا پێشمەرگەى دهێنە بکارئینان. لەوا خوە نەچار دبینیت کو ببیتە پێشمەرگە: "لێ بۆ تە چێترە کو تو ببى پێشمەرگە، ژبەر کو دێ تە جهەک هەبە کو تو لێ بنڤى، دێ تە خوارنا خوە هەبە و دێ هێیى و بچى دەڤەرێ و دێ خەلکى ناس بکى... بپ١٠٩، ...نە نیاسەکێ وى هەیە کو ل مالا وى بمینە، نە پەرە و خانى و عەرد و کارەکێ وى هەیە، لەوما بڕیاردانا خوە پاش نەخست... بپ١١٠.
* هزر ئەو بوو کو کەسێن خواندەڤایێن باژێران دەمێ دچنە دناڤ رێزێن شۆرەشێدا، دێ ب گەرمى پێشوازى لێ هێتە کرن و ب دەست دەستدارا ناکەڤن ژبۆ مفا وەرگرتنێ ژ پاشخان و رەوشەنبیرى یا وان یا پێشکەفتى، یان ژى شارەزایى و پیشەکارى یا باژێران. لێ ژیانا کەتوارى یا دەڤەرێن رزگارى نە وەسایە وەکو پێشبینکرى، وەسا دیارە کو وان دیتن و بۆچوونەکا دى ل سەر باژێرییان هەیە: "باشە مامۆ پا هەکە ئەڤ خەلکە هەمى ژ باژاران فیلار بوو و رەڤیا، پا دێ کى د باژاران دە بمینە... مرۆڤێن خوەندە نازک و ب نازن، هندى هاتنە، وان خوە ل ڤان دەران نەگرتینە، وان تاقەتا مە و ژیانا مە نینە... بپ٩٩-١٠٠". هەروەسا د بابەتێ پیشەکاریێ و پێدڤى یێن رۆژانەدا ژى، وەسا خویا یە کو هەموو پێداویستى یێن فەرێن ژیانێ هەنە و هەروەکو دبێژن؛ پێدڤى دایکا داهێنانێیە: "تو د ڤى گوندى دە چ بخوازى هەیە؛ بالبەندى وەکى من، ئاسنگەر، ماموستە، سیاسەتمەدار، مەلا، قەشە، دوکتور، ئەندازیار، هەڵبەستڤان، دەنگبێژ، هەر چ نفشێ مرۆڤان بخوازى هەنە. هەر چ پارتیا تو ل کوردستانێ بخوازى ل گوندێ مە هەیە... بپ١٠٠". ئەڤە ژى ئاماژەیەکا مەرەمدارە کو شۆرەشێ هزر د هەموو پێدڤى یێن ژیانێدا کرییە و د هەمان دەمدا ژى، پێکڤەژیانا ئیدیولۆژى تێدا هەیە.
* هزر ئەو بوو کو دەمێ دگەهتە دناڤ رێزێن شۆرەشێدا، دێ بۆ ماوەیەکێ درێژ مینتە دناڤ خولێن فێرکرنا بکارئینانا چەکى و چەواتى یا شەڕیدا هەتاکو ب دروستى فێر دبیت و پاشى دێ پشکداریێ د مەفرەزەیێن شەڕکەردا کەت. لێ د ژیانا پراکتیکێدا دەملدەست پشتى بوویە پێشمەرگە ئێخستە دناڤ مەفرەزێدا. دەمێ ڤیاى بەرپرسى تێ بگەهینیت کو هێشتا نزانیت تڤەنگێ بکار بینیت (بەرپرسیارى کر کەنى و گۆتێ: خەم ناکە؛ تو دێ دگەل پێشمەرگەیان هین ببى... بپ١١١). لێ پشکداریکرنا د شەڕاندا و بکارئینانا چەکى، پرۆسەیەکا نە هێسانە و دەمەک پێ دڤێت هەتاکو مرۆڤ دشێت فێر ببیتێ و مومارەسە دکەت. ئەڤجا هەردەم یێ ترسیاییە ژ پشکداریکرنا شەڕى: "ما شەرمە کو مرۆڤ ژ شەر و کوشتن و برینداربوونێ بترسە؟ نێ گەلۆ ئەڤ نە ب دەستێ منە، ئەز دخوازم نەترسم لێ ئەز دترسم و ئەز نزانم کا چما ئەز نکارم وەکى گەلەکان ترسا خوە بڤەشێرم. لێ شانسا وى باش بوو، کۆمیتەیا دەڤەرێ بڕیاردا کو ئەو ببە کادر... بپ١١٢". کادرێ شۆرەشێ ئەو کەسەیە یێ سیمیناران بۆ گوندى و بەرگرى میللى پێشکێش دکەت و هزرا پارتى یا خوە بۆ خەلکى شرۆڤە دکەت، پشکداریێ د کریارێن لەشکەریدا ناکەت، لێ تنێ راپۆرتان بۆ سەرکردایەتیێ دنڤیسیت. ئەو ب خوە، فەرە هەموو ئەندامێن پارتیێ، کادر بن و هەر ئێک ژلایێ خوەڤە هەم ب کارێ هۆشیارکرنا خەلکى راببیت و هەم پشکداریێ د چالاکى یێن لەشکەریدا بکەت. لێ ب هزرا من، دبیت ئەڤ پۆستە هاتبیتە ئافراندن ژبۆ وان رەوشەنبیرێن دگەهنە دناڤ رێزێن شۆرەشێدا کو خودان شیانن دبیاڤێ ئاخفتنێ و هزرکرنێدا، لێ هێشتا نزانن چەکى بکاربینن. ئەڤجا دێ دەمەکى دگەل پێشمەرگەیان هاتنوچوونێ کەن و دێ فێرى ژیانا وان بن. ئەڤە دێ مینا خولەکا راهێنانێ بیت و دهەمان دەمدا ژى، مفا ژ شیانێن وان دهێتە دیتن. ئوو ئەو کەسێن ئەڤ شیانە نەبان، ل سەر ب رێڤەبرنا کاروبارێن ئیدارى و خزمەتگوزارى یێن بارەگایان دهاتنە دانان. ئەڤە ژى وێ رامانێ ددەت کو سەرەراى شێوازێ خەباتتا پارتیزانیێ، لێ هزر د رێکخستنا هەموو بیاڤاندا هاتبوو کرن.
* هزرا ئیدیالى و تیۆرى ئەوە کو ل گورەى پرۆگرامێ پارتیێ، ئەو دکاریت رەخنەیان ل هەڤالێن خوە بگریت و هەر هزر و پێشنیارەکا نوو (ئەگەر جودا بیت ژى)، دێ ب سینگەکێ بەرفرەھ هێتە وەرگرتن و دبیت کار پێ بهێتە کرن. ب ڤێ چەندێ ژى، دەمێ کەسانێن رەوشەنبیر و خواندەڤان دبنە کادرێن شۆرەشێ، دێ رۆڵەکێ کاریگەر د رەوشەنکرن و پێشڤەبرنا شۆرەشێدا بینن. لێ ئەوا وى دیتى و هەست پێکرى، نە وەسا بوو: "لێ زەحمەتیەکا دن کەت بەر رێیا کادریا وى، ل سەر گەلەک پرسان دیتنا وى و یا پارتیا وى یەک نەدگرت و دڤیا بوویا وى دیتنا پارتیا خوە بگهاندا خەلکى و ئەڤ ژ وى رە دبوو دژواریەک. تشتەکێ دن ژى ئەو بوو، کو پارتیا وى کێماسیەک ل جیەکى یان د وارەکى دە بکرا، دڤیا بوویا وى ئەو کێماسى پنى بکرا و دەرەو ل خەلکى بکرانا... بپ١١٢-١١٣". ئەڤ هەڵویستێ شۆرەشێ ل هەمبەرى هزرێن جودا، وێ هەستا ل دەستپێکا گەهشتنا وى بۆ دەڤەرێ موکم دکەت، کو دەستەلات ل هەر جییەکێ رۆژهەلاتا ناڤین و ڤان جڤاکێن ب تێگەهێن غەیبیڤە گرێدایى، هەر دەستەلاتە و نەشێت هزرێن جودا قەبوول بکەت. ئوو ئەڤ رەفتارا پاشڤەماییە بوویە سەدەمێ شەڕ و کوشتنێن دناڤبەرا لایەن و گرۆپێن جودا جودا یێن بزاڤا رزگاریخوازى یا کوردیدا: "ژبەر هندێ ژى دەستێن وى ژ کادریێ هاتن کێشان و بووڤە پێشمەرگەیەک ل کومیتەیا دەڤەرێ... بپ١١٣".
هەروەسا هەست ب کۆمەکا موفارەقە یێن دى یێن دناڤبەرا تیۆرى و پراکتیکێدا، یان ئیدیالى و کەتواریێدا دکەت، مینا جەمیلێ بەرپرسێ یەکێتى یا لاوان، کو کەسەکى نە گەنج بوو: "ئەز جەمیلم بەرپرسیارێ یەکێتیا لاوان.. لێ سەردار ژبهیستنا هندێ کو یێ نە لاو بەرپرسیارێ یەکێتیا لاوان و خۆرتانە گوهشى و عەجێبمایى ما... بپ١١٠". یان دەمێ کۆمیتەیا دەڤەرێ دزانیت کو خزمەکێ وى د سەرکردایەتیێدا هەیە، پتر گرنگى پێ دهێتە دان و پتر رێزێ لێ دگرن (وى کارگەرى گۆتێ کو مرۆڤەکێ تە ژ سەرکردایەتیێ هاتیە و پرسیارا تە دکە... بپ١١٤). دبیت هزر دهندێ دا کر بیت، کا بۆچى خزم و کەسوکارێن سەرکردایەتیێ گرنگترن، یان کارێن ب ساناهیتر ددەنەڤێ، ما نە فەرە کو هەموو ئەندام وەکهەڤ بن دئەرک و مافاندا؟ لێ سەتمین و بێزارى یا ژ هەموویان کاریگەرتر و ب ژانتر، بابەتێ براکوژیێ و ئەنفالێ بوو. براکوژى سەرێ سەبەبێ هەموو دوودلى و پاشپێشکى یا وى بوو. هەردەم د هزر و مالخولیانى و لێگەریانێن بەردەوامدا بوو کو سەدەمەکێ بەرئاقل ژبۆ ئەڤا دهێتە کرن ببینیت: "ئەرێ گەلۆ ئەڤ ژ لاوازى و نەزانینا مەیە، ئەڤ ژ پەرچەبوون و نەیەکگرتنا مەیە، یان ئەڤ ژ ڤێ مەتۆدا خەباتێ یە، ژ نەبوونا ئارمانج و ستراتەژیکەکا هەڤبەش و زەلال یا هێزێن سیاسى یێن کوردانە؟... بپ١٢٠". ل ڤێرە پەهلەوان هزرا خوە د هەموو بابەتێن تیۆرى و تێگەهێن ئیدیالى یێن شۆرەشێدا دکەت، ئانکو هەردەم داکۆکیێ ل سەر هەژیتى یا تێگەهى و خەیالا کاملانى یا وى تێگەهى دکەت بێى کو بەحسى پراگماتیێ و کەتوارى یا سروشتێ مرۆڤان و پاشخانێن پێکهاتەیا کەسایەتى یا جڤاکى بکەت. لێ د ڤەگێرانا بۆیەراندا، رەفتارێن پڕانى یا لایەنێن هەڤڕک ب شێوەیەکێ پراگماتى ددەتە نیاسین و ب پاراستنا بەرژەوەندێن بەرتەنگێن حزباتیێ (نە وەلاتپارێزیێ) وەسف دکەت. بەرژەوەندپارێزى یا حزبى، ئەوە کو هەموو ئەندامێن پارتەکێ باوەریێ ب رێبازەکا دیارکرى بینن و مینا خەتێ قورئانێ ژێ دەرنەکەڤن، هەلبەت ئەڤ شێوازێ ئیدیولۆژیێ هشکباوەر، نە یا بەرئاقلە و دگەل شیانێن هزرى و سەربۆرا مرۆڤان ناگونجیت. لێ ژبۆ گونجاندنا ڤى شێوازێ هزرکرنا هەلبژاردەیى و پاشى سەپاندى (ل دەستپێکێ هەلدبژێریت و پاشى ل سەر مرۆڤى دهێتە سەپاندن و مینا کەریێ پەزى پێ دهێتە هاژۆتن)، پەنا بۆ رەتکرن و ژناڤبرنا هەر هزرەکا جودا دهێتە کرن و ئەگەر ب دانوستاندن و شیرەتکرنێ نەهێتە ژناڤبرن، دێ ب توندوتیژیێ و کوشتنێ هێتە کپکرن.
ل سەردەمێ رێکخستنا نهێنى کو رژێما سەددامى چ هزرێن جودا قەبول نەدکرن و هەر کەسەکێ هزرەکا جودا هەبا یان رەفتارەکا نە دگەل سیستەمێ هەیى ئەنجام دابا، بێگومان دا هێتە ژناڤبرن. ب هەمان شێوەیێ ڤێ رژێما توندڕەو، نڤیسەر قالا پارتیەکا کوردى دکەت کو هەر کەسێ نەدگەلدا ب دژمن دبینیت. پشتى سەردار ب ئارامى ل گوندەکێ باکوور دمینیت و خێزانەکا بچووک پێک دهینیت، ئەندامێن وێ پارتیێ ژێ دخوازن کو ببیتە ئەندامێ وان و ل دژى پارتى یێن دن خەباتێ بکەت: "وان چەکداران گۆت سەردارى کو ئەو دزانن کو ئەو دفلان پارتیێ دە بوو، ئەو پارتیا ئەو تێ دە بوو پارتیەکا بورژووا و خوە فرۆشە و مافێ وان تونەیە کو ل دەڤەرا وان بمینن، چنکى ئەو ل دژى پارتیا وى نە... بپ١٢٧". ژبۆ بەهانەکرنا توندوتیژى و هشکباوەریێ، لایەنێن بەرانبەر ب خوەفرۆش و خائین و هندەک ساخلەتێن دى یێن نەپەسەندکرى وەسف دکەن. تەخوینکرنا یێ بەرانبەر، چەکەکێ کاریگەرێ سەرکوتکرنێ و ژناڤبرنێیە، چونکو هەموو پارت ب خەلکێ هەچکوهەییڤە ل دژى خیانەتا وەلاتینە. لەوما سەردار و هەڤالێن وى ب خیانەتێ هاتنە گونەهبارکرن، چونکو وەکو تیۆر و رەفتارا نورمالا جڤاکى، کەسەک سەرا ئەندامنەبوونا د پارتیەکێدا ناهێتە ژناڤبرن. ئەڤجا پشتى ئەزمانێن وان بڕین، کوشتن و تەرمێن وان هێلانە ل چولى: "ل سەر هەر کەلەخەکى کاخەزەک هاتبوو چەسپاندن و ل سەر کاخەزێ ب ترکى هاتبوو نڤیسین "ئەڤ سزایا خائینانە".. ئو گۆیا خیانەتا وان ئەو بوو کو بەرى هینگى چەکدارێن هێزەکا سیاسى یا کوردى، نە یا وان چەکداران بوون... بپ١٢٨". ب ڤێ رەفتارا توندڕەو دوو چووچکان ب بەرەکى د کوژن، هەم هەڤڕکین خوە ب بەهانەیا خیانەتێ ژناڤ دبەن و هەم ترسەکێ دناڤ خەلکێ دى دا دچینن کو وێ جورئەتێ نەدەنە خوە بچنە دگەل لایەنەکێ دى یان رەخنەیان لێ بگرن. هەروەسا بڕینا ئەزمانى ئاماژەیەکە ژبۆ بێدەنگکرنا هەر دەنگەکێ دى داکو دەنگێ وان ب تنێ ل قادا خەباتێ دەنگڤەدەت: "ئەز نەشیام ژ چاڤێن خوە باوەر بکم کو چەکدارنە کورد کوردان دکوژن... من نکاریبوو تێبگەهم کا وان ژ ترسا چ زمانێن مە ژێڤەکرن... بپ١٣٥". بێگومان نە ژ ترسا ڤەگێرانا بۆیەرى بوویە، چونکو کەسێن مرى نەشێن باخڤن. لێ دبیت مەرەم پێ ترساندن بیت و بڕینا وى ئەزمانى بیت، ئەوێ ئەندامبوونا وان پێ رەتکرین. مشە جاران د کەلتۆرێ کوردیدا دبێژن کو (ئەزمانێ مرۆڤى دارکۆکێ سەرێ مرۆڤییە)، ئەڤجا بڕینا ئەزمانى گەفەکە ل خەلکێ مایى و ئەندامێن خوە ژى دکەن کو نابیت ئەزمان تشتەکێ دى ببێژە ژبلى یا پارتیا وان پەسەند دکەت.
ئەڤ گۆتنێن ل سەلال ب چیرۆکا شەرڤانەکى دهێنە پەژراندن کو نڤیسەرى ب شێوەیێ ئینسێرتێ کرییە دناڤ بۆیەریدا ژبۆ گەهاندنا پەیامەکێ کو مەرج نینە هەموو ئەندامێن پارتییەکا توندڕەو هەمان باوەرى و بۆچوون هەبن، هەروەسا وەکو تەواوکەرا سنسلا بۆیەرێن تەقەزایى یێن پەهلەوانێ سەرەکى و ژبۆ پەژراندنا تیۆرا خوە یا ئیدیالى دەربارەى شۆرەشێ. گەنجەک ژ ئەلمانیا ب هزروبیرێن کوردینیێ و نەتەوەپارێزیێ داخبار دبیت و دهێتە وەلاتى، دگەل وێ پارتى یا توندڕەو دبیتە شەڕڤان. ژ ئەگەرێ وێ ترسا ئەندامێن پارتیێ ددلێ ئەندامێن خوە و خەلکیدا چاندى، نەدوێریا رازێن ددلێ خوە دەرەهى کەت. ئەو ب دلەکێ مشتى عەشق و ئەڤینى یا وەلاتى هاتبوو دناڤ رێزێن شۆرەشێدا، لێ سەرتیرا وى یا تیۆرى ب بەرى دکەڤیت دەمێ دکەڤیتە دناڤ خەباتا چەکداریدا و ژ نێزیک سەرەدەریێ دگەل بزاڤا وان دکەت: "ئەز ب هندێ هاتبووم پەروەردەکرن کو وەلاتێ مە یەکە و پرسا مافێن نەتەوەیى یێن هەر کوردەکى ل کى دەرێ بە، یا مە هەمیانە.. لێ حەزکرن تشتەکە و یا دقەومە تشتەکێ دنە... بپ١٣٨". ئوو ئانکو ئەوا بۆ هاتییە گۆتن تیۆرەکا ئیدیالییە و ئەوا ب چاڤ دیتى و دبینیت کەتوارییەکا پراگماتییە. دەمێ بەرپرسیارێ وێ گرۆپێ پلانەکا چەواشەکارى یا ژ تەرزێ فێلبازان (نە شۆرەشگێران) بۆ کوشتنا سەردارى داناى، ئەو گەنجە خوە پێشکێش دکەت کو ب وى ئەرکى راببیت، داکو خوە و سەردارى هەردووان ژ مرنێ رزگار بکەت: "من ئیرۆ ب چێترین دەلیڤە دیت، کو تە ژى خەلاس بکم، ئەز ب خوە دێ بەر ب سووریەیێ بچم و دێ ژ ور خوە بگهینم ئەلمانیایێ و هێڤیدارم کو رۆژەک بهێت، تێ ددە ئەڤ پارتیێن مە دەڤ ژ ڤان شەر و پەڤکەفتنێن ناڤخوەیى یێن بێ وەج و بێ مانە بەر بدن و خوە ب راستى بدن بەر بسەرخستنا تێکۆشینا ڤى گەلێ بندەست... ئۆمێدەوارم ئەندامێن ڤان پارتیێن مە خوەدى دیتن و هەلویستێن خوە بن و ئێدى نەمینن سۆفى و کۆلەیێن پارتى و کەسان... بپ١٣٨". ئوو د ئاماژەیەکا جوان و مەرەمداردا، نڤیسەر ئوبالا ڤى شەڕێ نافخوەیى ژسەر ملێن پێشمەرگە و شەڕڤانان رادکەت و دکەتە د ستوویێ بەرپرسیارێن پارتییاندا: "د وان گاڤان دە نە بەس من دل ب خوە و وەڤە بوو، لێ دلێ من ب وى چەکدارى و هەڤالێن وى ڤە دسۆت، ژبەرکو من هەست ب هندێ دکر کو دناڤ سیپەلێن ژ خوە ب هێزتر دە وندا دبن... بپ١٣٧". هەرچەندە د رۆمانا (کورێ زنارێ سەر بلند)دا خوە ل ڤى بابەتى ددەت و خالەتا گولبوهار دبێژتە پێشمەرگەیێن هەڤڕک، ما ئەگەر هوون گوهدارى یا بەرپرسیارێن خوە نەکەن، دێ چەوا شەر پەیدا بیت؟ کو تێهزرینەکا تیۆرى و عەقلانییە، لێ ژ لایێ پراکتیکى و کەتواریڤە، ترسا تەخوینکرنێ و تاوانبارکرنا ب لادانێ، دبیتە بەهانەیەکا ب هێز کو فەرمانێن پارتى یێن خوە ب جهبینن.
بەرژەوەندخواز هەردەم ل پێشن!
د پەرەگرافا بۆریدا، مە ب درێژى بەحسى بەرژەوەندخوازى یا حزبى (پارتایەتیێ) کر، کو هەر پارتەک ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندى یا کۆما خوە یا ئیدیولۆژى، هەولددەت یا بەرانبەر ژ ناڤببەت. وەسا خویایە کو ب نەمانا لایەنێن دى، لایەنەک پەرلاختر و ب هێزتر دکەڤیت. ئەڤجا ژبۆ ب دەستڤەئینانا هێزدارى یا کۆمەکا دیارکرى پڕانى یا ئەندامێن وێ کۆمێ هەولا ژناڤبرنا لایەنێن دى دکەن. ئوو هەرچەندە بەرژەوەندخوازى یا حزبى، دبیتە ئەگەرێ شەکستنا بزاڤێن رزگاریخوازیێ، لێ بەرژەوەندخواز وێ هزرێ ناکەن، ئەولەویەتا وان ب دەستڤەئینانا بەرژەوەندییەکا هەنۆکەییە و دبیت پشتى سەرکەفتنا نافخۆیى، بەردەوامیێ ب خەباتا ل دژى داگیرکەرى بدەن. بەرژەوەندى یا حزبى، هند داکۆکیێ ل سەر خوەییێ بەرژەوەندیێ ناکەن، هندى داکۆکیێ ل سەر بەرژەوەندى یا کۆما دیارکرى دکەن. ئەڤە ژى وى بیاڤى ددەتێ کو بشێن دناڤ خەلکیدا بمینن و تێگەهێن خوە بۆ شرۆڤە کەن. ئەگەر بابەت تنێ خوەییێ بەرژەوەندیێ بیت، نەدوورە خوە تەسلیمکرن و نۆکەرى یا داگیرکەرى، بەرژەوەندییەکا پتر تێدا هەبیت. لێ ل دەمێ تەسلیمبوونێ، دێ باوەردارى یا مللەتى ژدەستدەن و ساخلەتێ شۆرەشگێریێ ل سەر نامینیت. ژلایەکێ دیڤە ژى، داگیرکەر سەرەدەریێ دگەل کۆمێن رێکخستى ناکەت، دبیت پشتى تەسلیمبوونێ ئەو کۆمە بهێتە هەلوەشاندن و گرنگى ب پاراستنا بەرژەوەندى یا کەسێن تاک بهێتە دان. ب ڤێ چەندێ ژى، دێ بیتە کەسەکێ نەقەبوولکرى دناڤ جڤاکیدا، چونکو بەرژەوەندى یا خوە یا کەسۆکى ل سەر بەرژەوەندى یا گشتى دچێترینیت. بەرژەوەندخوازى یا کەسۆکى ئەوە کو کەسەک بەرژەوەندا خوە یا کەسیى بپارێزیت و هەروەکو کورد دبێژن (دگەل هەر بایەکێ بهێت، بێدەرا خوە بدەتە باى). ئەڤ جۆرە کەسانە ل گورەى رەوش و شێوازێ بەرژەوەندپارێزیێ دهێنە وەسفکرن، وەکو هەلپەرست، خوەپەرست، پولپەرست، بەرژەوەندخواز، جاش، قرۆجى، خائین... هتد.
کەسێ بەرژەوەندخواز ئارمانجەکا دیارکرى یا ئاشکرا و ساکار هەیە، ئەو ژى ئەوە کو بەرژەوەندى یا د سەر هەموو بەرژەوەندى یێن دى رایە. هەردەم پاڵپشت و ئالاهەلگرێ دەستەلاتێیە، چونکو هێزا پاراستنا بەرژەوەندى یێن خوە ژ دەستەلاتێ وەردگریت. بۆ نموونە ئەگەر ل بن سیستەمێ دەستەلاتەکا ئایینى یا هشکباوەر بیت، دێ کەسەکێ پێگیر و هشکباوەر بیت، ئەگەر دەستەلاتەکا دیموکراتیخواز بیت، دێ گەرمترین ئالاهەلگرێ دیموکراسیێ بیت. لێ فەرە ئەم بەرژەوەندخوازیێ ژ هندەک ژێوەرێن وێ یێن وەکو پولپەرستیێ و هەڵپەرستیێ و خیانەتێ جوداکەین. ئەوا مەرەما مە پێ ئەو بەرژەوەندخوازى یا ژ ئەگەرێ پاڵپشتى یا دەستەلاتێ دهێت، چونکو دبیت هندەک کەس هەردەم دگەل دەستەلاتێ بن و زوو ب زوو چەپەرگوهۆرینێ بکەن ژپێخەمەت ب دەستڤەئینانا هێز و ناڤدارییەکا پتر، د هەمان دەمدا وێ هێز و ناڤداریێ ژبۆ دەردۆرا خوە ژى بکار دئینن (چ گوند یان عەشیرەت یان باژێر یان دەڤەر بیت). ئەڤە جودایە ژ هەڵپەرستیێ کو مرۆڤى تنێ بۆ خوە بڤێت و دەردۆرا خوە ژى پشتگوھ پاڤێت. یان پوڵپەرستیێ کو هەموو کارێن رەوا و یێن نەرەوا (دزى ژى دگەلدا) دکەت ژبۆ ب دەستڤەئینانا هندەک پارەیێ پتر. یان خیانەتێ کو زەرگەهێن ب دزیکیڤە و ژپشتڤە ل خەلکێ خوە و مللەتێ خوە بدەت ژبۆ رازیکرنا دژمنى و وەرگرتنا پاداشتەکێ.
ئەڤ بەرژەوەندخوازى یا ئەم ژێ خەبەر ددەین، ب درێژاهى یا دیرۆکێ هەبوویە و هەر هەیە. باشترین نموونە یا هەردەم ل بیرا خەلکى و مینا گۆتنەکا پێشینان لێ هاتى، بابەتێ ئیسلامێیە؛ پشتى موسلمانان مەکەھ ستاندى و بووینە دەستەلاتەکا ب هێز و هێرش برینە سەر کەلاتێن جوهییان و چەندایەتییەکا زۆرا غەنائیمان و سەبایا ب دەست کەفتین، مەزنترین دژمنێن ئیسلامێ ژى هاتنە دناڤدا و پوستێن سەرکێشى یا لەشکەرى وەرگرتن. هینگى موسلمانێن زەحمەت دیتین دگۆتن (سەرکێشێن مە یێن سەردەمێ جاهلیەتێ، هەر سەرکێشێن مەیێن سەردەمێ ئیسلامێنە ژى). ئەڤە ژى وێ رامانێ ددەت کو ل دەمێ دژاتى یا ئیسلامێ دکرن، ژبۆ پاراستنا ناڤدارى و هەیبەت و بازرگانى یا خوە بوو. لێ دەمێ ئیسلام ب سەرکەتى، ژبۆ پاراستنا هەمان بەرژەوەندیێ خوە دانە دگەل ئیسلامخوازان و ناڤدارى یا خوە پێ دپاراست. پشتى سەرهەلدانا بوهارا ١٩٩١ێ ژى، هەمان بۆیەر ب سەرێ شۆرەشڤانان ژى دهێت، هەموو جاش و بەعسى و هەڤالبەندێن بەعسییان خوە دانە دگەل پارتێن کوردستانى و چەند سال پێڤە نەچوون، هەتاکو دامودەزگەهێن فەرمى ژ وان جۆرە کەسان پڕ بووین و پڕانى یا بیاڤێن ئابۆرى و بازرگانیێ کەفتنە ددەستێن واندا. ئەو خێزانێن پێشمەرگە د حەواندن و هەموو پێدڤى یێن ژیان و بەردەوامیێ بۆ دابین دکرن، ل مالێن خوە دروونشتینە و پڕانى یا وان هەژار و دەستکورتن. گەلەک جاران وەسا دهێتە گۆتن کو ئەڤ جۆرە کەسانە ب کێر سەردەمێن ب ڕێڤەبرنا حکومەتێ دهێن و سەربۆر و شارەزایى یا وان دبیاڤێ بازرگانى و کارگێریێدا پترە. لێ ژبیر دکەن کو شارەزایى و تێگەهشتنا مرۆڤى بەرهەمێ کارکرنێ و سەربۆرانە، ئەگەر وان هەژارێن ڤەحەوینکێن پێشمەرگەى و پێشمەرگەى ب خوە ژى، رێیا وان هەلبژارت با، دا ئەو ژى شارەزا و تێگەهشتى بن د هەمان بیاڤێ شارەزایى یا واندا.
د ڤێ رۆمانێدا، نڤیسەرى سەرەدەرى دگەل دوو جۆرە بەرژەوەندخوازان کرییە کو دبنە نوونەرێن هەموو بەرژەوەندخوازێن دى یێن دناڤ کەلواشێ بزاڤا رزگاریخوازیێدا مەزن بووین. یێ ئێکێ رەجەبێ کورێ شێخییە کو ل شۆرەشا ئیلۆنێ دبیتە بەرپرسێ پارتى یێن گوندى و ب ڤێ بەرپرسیاریێ زولمێ ل خێزانەکا گوندى دکەت و عەردێ وى بۆ خوە هەلدگریت: "رەجەبێ کورێ شێخى دەرەو ب دوو محەمەدى ڤەکرن و گۆتگۆتک ل سەر بەلاڤکرن؛ گۆیا محەمەد کومونیستە و گۆیا دەستێ وى دگەل حکوومەتێ دە هەیە... وان وەها ل مە کر کو ئەم ب رەڤا خوە نەگەهن و ئەم رەپ و رووت ژ گوندى دەرکەتن... پشتى ئەم ژ وێ دەرێ هاتن، مالا شێخى دەستێ خوە دانى سەر عەرد و ملکێ مە، ب بهانە یا کو ئەو عەردێ وانە و گۆیا ئەم خنزکارن و رەڤیانە ناڤ حکوومەتێ و مال و سامانێ مە ژ وان رە حەلالە... نها ژى حکوومەت کورێ من دگرە، گۆیا ئەو خنزکارە و دەستێ وى دگەل پێشمەرگەیانە... بپ٣٩". ئانکو دڤێت بێژتە خواندەڤانى کو دەمێ شێخ و ئاغا دبنە شۆرەشگێر ژى، هەر ب دویڤ بەرژەوەندى یا خوەڤەنە و هەردەم دەستەلاتا هەیى دکەنە پێرینە و ژێدەرێ هێزێ ژبۆ تەپەسەرکرنا خەلکێ هەژار، یان ب دەستڤەئینانا هندەک دەستکەفتێن زێدەتر ل سەر حسێبا وى خەلکێ ب دویڤ ڤە. ئارمانجا ڤان جۆرە کەسێن بەرژەوەندخواز، دیار و ئاشکرایە، هەردەمێ نەگەهشتنە وێ ئارمانجا دەستنیشانکرى، ئێکسەر دێ گێرى گوهۆرن و بەر ب هێزا بەرانبەرڤە چن. دەستەلاتدار ڤى ساخلەتێ بەرژەوەندخوازان و شیان و کاریگەرى یا وان دزانن، لەوا گرنگییەکا پتر ددەنێ و هەردەم رێخۆشکەرن ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندى یێن وان. د غەزوا (حنین)دا ل دژى هەردوو عەشیرەتێن مەزنێن گزیرتەیا عەرەبى (هوازن و ثقیف)، هژمارەکا زۆرا غەنائیمان ب دەست لەشکەرێ ئیسلامێ کەفت و پێغەمبەرى پڕانى یا وان غەنائیمان ل سەر کەسێن گوماندار و ئەوێن هێشتا ب دروستى موسلمان نەبووین هاتنە بەلاڤکرن، هندەک ژێ د وى شەڕیدا تەسلیم ببوون و ژ نەچارى موسلمان بوون. لێ پێغەمبەرى چل وەقى یێن زیڤى دگەل سەد دەواران دانە ئەبو سفیانى، لێ رازى نەبوو، گۆتێ بۆ یەزیدێ کورێ من، هندى وى دانە یەزیدى ژى، گۆتێ ئوو معاویە؟ هند دانە معاویەى ژى. ئەوێن مایى ژى ل سەر سەرکێشێن قورەیشیان و سەرۆک هۆزێن گزیرتەیا عەرەبى بەڵاڤەکرن، بێى کو تشتەکى بدەتە شەرڤانێن ئەنصارى (ئەوێن سەرکەفتن بۆ ب دەستڤە ئینایى)*. ئيسلامیخواز دبێژن کو ئەو پایەبلندى یا سیاسەتا پێغەمبەرى بوو کو سەرنجا وان سەرۆک هۆزان و قورەیشى یێن گوماندار بکێشیتە سەر مفادارى یا ئیسلامیبوونا وان و وان دەستکەفتێن دێ ب دەست کەڤن. ئانکو سیاسەتەکە ژبۆ بهێزکرنا دەستەلاتا خوە و بەرژەوەندخواز پێ ل دویڤ دچن و وێ دەستەلاتێ قەبوول دکەن.
بەرژەوەندخوازێ دووێ یێ ڤێ رۆمانێ، بابێ چنارێ بوو کو هەڤالبەندێ حکومەتێیە و ل دژى شۆرەشا کوردى رادوەستێت. لێ بەرى شکەستنا مەزن، هەر بەرپرسیارێ پێشمەرگەیان بوو دناڤ شۆرەشا ئیلۆنێدا: "ئەو بەرى هینگى بەرپرسیارێ بەتالیۆنەکا پێشمەرگەیان بوو دگەل پارتیێ و بارزانیپەرێسەکێ ناڤدار بوو. وى ژى وەکى هەمیان، چەکێ خوە دەینا لێ ئەو یەکسەر دگەل حکوومەتێ بۆ دۆست... بپ٤١". ئانکو ل سەردەمێ شۆرەشا چوویى، بەرپرسیار بوو. ل سەردەمێ شکەستنێ ژى، دەست ژ بەرپرسیارى یا خوە بەرنەدا، تنێ چەپەرێ خوە گوهارت (ل شوینا شۆرەشێ بکەت، ل دژى شۆرەشێ کار دکر). ئەڤ چەپەرگوهارتنە نیشانا نەبووونا باوەرییەکا موکمە ب تێگەهێ دۆزێ، بەلکو بکارئینانا دەرفەتانە ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندى یا کەسۆکى. هەرچەندە باوەرى یا خەلکى ژدەستددەت و هەردەم جهێ رەخنە و تانەلێدانێن خەلکییە، لێ خەلک ب چاڤێ رێزگرتن و چریسەتیێ سەرەدەریێ دگەل کەسێن هێزدار و دەستەلاتدار دکەن (چ ژ ترسێ بیت یان ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندییان بیت). ژبۆ راگرتنا پریسەرتى و رێزگرتنا خوە، ئەوێن بەرژەوەندخواز خوە ب هاریکارى یا خەلکى دئیننە دەر و وان ژ ئارێشەیان رزگار دکەن: "هەما ژبۆ روومەتى ژى بە، کارنە ژ وى رەنگى بکە بۆ کو خەلک بزانبن و ببێژن رەمەزانێ سێڤدینى فلان کەس دا بەردان... بپ٤٣". نەدوورە ئەو ب خوە چێکەرێن وێ ئارێشێ بن و پاشى ژێ رزگار بکەن، داکو دچاڤێن خەلکیدا وەکو هاریکار بهێتە دیتن. هەڵسەنگاندنا کەسێن دەردۆر گرنگییەکا خوە یا تایبەت هەیە ل دەف هەموو خەلکى، چونکو تێگەهێ کەسایەتیێ ئەوە کا مرۆڤ چەوا د چاڤێن خەلکیدا دهێتە دیتن. مشە جاران ژى، ئەوێن بەرژەوەندخواز گەلەک کێماسییان ل سەر خوە قەبوول دکەن کو پارەیەکێ زێدە ب دەستڤە بینن و هندەکێ ژ وى پارەى بکەنە هاریکارى. هەلبەت ئەوێن گرێیا خوەکێمدیتنێ ل دەف هەى، پتر ب ڤێ کریارێڤە گرێدایینە. پشتى چنار هەژارى یا مالا سەردارى دبینیت، هزر دکەت: "ئەرێ چما جوداهى دناڤبەرا مرۆڤان دە، بۆچى ئەڤ هەژار و ئەم دەولەمەندن؟... بپ٤١". ئەڤ پرسیار ژ خوە کرنە، دێ بەرێ وێ دەتە شێوازێن ب دەستڤە ئینانا پارەى و نەچارە کو هزرێ د وێ چەندێ دا بکەت، نە مەرجە هەموو مرۆڤ، هەموو کار و کریاران ل سەر خوە قەبوول بکەن. پرسیارا ددویڤدا ئەوە، ئەرێ بۆچى هندەک کەس کێماسییان قەبوول دکەن و هندەک قەبوول ناکەن؟ ئەڤە ژى دێ مە ڤەگەرینتەڤە سەر دیراسەتکرنا پاشخانێن پەروەردەیى یێن هەر کەسەکێ بەرخەبەر. لێ ئەوا بۆ وێ سەیر ئەو بوو کا (چاوا ئەو خەلکێ هەژار و دەستکورت هندە نەرم و دلوڤان و مەرد و ل سەر خوەنە و بۆ چ بابێ وێ یێ زەنگین هەر تم خەیدى و ئەنى گرێ یە؟... بپ٤٠). ئەڤە ژى ژبۆ قەناعەتێ و باوەرى ب خوەبوونێ و گرچنى یا هەڤبەندییان دزڤریت. چەند مرۆڤ هەژارتر و ساکارتر بیت، بێگەردتر و راستگۆترە (فیتریترە)، لێ چەند دەولەمەندتر بیت پلان و ئارێشە و پێدڤى یێن ژیانا وى گرچنترن.
ل داوى یا ڤى پەرەگرافى، فەرە ژبیر نەکەین کو نە هەموو بەرژەوەندخواز خائینن و نە مەرجە هەموو ئاغا و شێخ ل گورەى بایێ دونیایێ و بەرژەوەندپارێزیێ چەپەرگوهۆر بن. دبیت ئاغا و شێخان ژى هەلویستەکێ وەلاتپارێزى هەبیت و د هەموو کاودانێن خۆش و نەخۆشدا د مجد بن ل سەر هەلویستێ خوە، تنێ پاشخانا وى یا پەروەردەیى نەچار دکەت کو ژ خەلکێ دى جودا بیت و کار بۆ دکەت. هندەک جاران ژى، کەسێن خوەفرۆش و ل دژى مللەتى کار دکەن وەکو غەفراندن و رزگاربوون ژ هەستکرنا ب گونەهێ، کۆمەکا هاریکارى یێن ماددى و مینەڤى ژبۆ خوەییێ شۆرەشێ پێشکێش دکەن. ئوو فەرە بابەتێ کاریزمایا کەسایەتیێ ژى ژبیر نەکەین کو ب سروشتێ خوە سەرکێشێن خەلکەکێ دینە و مشە جاران کۆمەکا پێرابوون و بڕیاران ددەن ژبۆ پاراستنا وى ئاستێ ل سەر رابووین کو ئەو ژى ب بەرژەوەندخوازى یا مینەڤى دهێتە هژمارتن.
هەڤڕکى یا رڤێشتان
ئیمامێ عەلى دبێژیت؛ "زارۆکێن خوە ل سەر رەفتار و تێگەهێن خوە پەروەردە نەکەن، چونکو هەر ئێک کورێ سەردەمێ خوەیە" و دێ ل گورەى بها و تێگەهێن سەردەمێ خوە رەفتاران کەت. لێ پڕانى یا جڤاکان و د پڕانى یا سەردەماندا (ب ئاستێن جودا جودا)، دایباب وە هزر دکەن کو فەرە زارۆکێن وان ببنە خۆدیکا ژیانا وان، مشە جاران ژى، حەز و ئارەزوویێن خوە یێن ب جھ نەهاتى ل سەر دسەپینن. لێ دیسا ب درێژاهى یا دیرۆکێ، هەردەم زارۆکان بازدان ل سەر عورف و عەدەت و بهایێن جڤاکى یێن بابکالکان کرینە و کۆمەکا نۆرم و بهایێن دى یێن هەڤبەند ب سەردەمێ خوەڤە ئیناینە دناڤ ژیانێدا و کرینە پشکەک ژ کەلتۆرێ هەیى، یان دگەل گونجاندینە. بەرى هەیامەکێ هەڤالەکێ ل ژیێ من ل سەر فێسبووکێ نڤیسى بوو؛ "گازندەیان ژ جلکێن زارۆکێن خوە نەکەن، چونکو بابێن هەوە ژى گازندە ژ چارلستوون و پرچدرێژى (خونفسى) یا هەوە دکر...". ژیان یا د وەرار و گوهۆرینەکا بەردەوامدایە، مرۆڤ ژى دگەل وان گوهۆرینان دهێتە گوهۆرین و د سەردەمەکێ دیدا دژیت کو ب هەموو بها و عەدەت و تێگەهێن ژیانێ و هەڤبەندى یێن بەرهەمهێنانێ، جودایە ژ سەردەمێ بۆرى. ساکارترین نموونە ئەوە کو هەڤبەندى یێن بەرهەمهێنانا بابکالکێن مە د بیاڤێ چاندنیێدا بوون و نهۆ هەڤبەندى بەرهەمهێنانا دبیاڤێن کارسازیێ و سازاندنێ و نەفتێدانە. هەموو شەهرستانى یێن دنیایێ ل سەر دوو ئاستان هاتینە ئاڤاکرن؛ ئاستێ ئاسۆیى کو سەرەدەریکرنا (مرۆڤ- مرۆڤ/ مرۆڤ- دەوروبەر)یە. ئوو ئاستێ شاقۆلى کو سەرەدەریکرنا مرۆڤییە دگەل دیرۆک و شوونوار و ڤەرێژا هزرى یا رابردوویى*.
لێ سەرەراى حەتمیەتا گوهۆرینێ ل گورەى وەرار و گەشەسەندنا سروشتى یا جڤاکى، ئەوێن شۆپپارێز ل دژى پێنگاڤێن نووخواز رادوەستن و هەڤڕکییەکا دێرین و بەردەوام دناڤبەرا ڤان هەردوو لایەناندا پەیدا دبیت. ئوو د هەموو سەردەمێن ڤێ هەڤڕکیێدا، هەردەم لایەنێ گوهۆرین و نووکرنێ ب سەردکەڤیت، لێ هەتا ئەو سەرکەفتنە ژ ئاستێ تاکان بەر ب ئاستێ کۆمێڤە دچیت (کو پێ دبیتە گوهۆرینا سەردەمى)، جڤاک پێدڤى ب هندەک گوهۆرینێن نووتر دبیت و هندەک گەنجێن نووتر دێ هێنە دمەیدانا هەڤڕکیێدا، لەوا ب هەڤڕکییا دێرینا دناڤبەرا شۆپپارێزى (رەسەنایەتى) و گوهۆرینێدا (نووخوازى) دهێتە ب ناڤکرن. د. عەلى وەردى کو جڤاکناسەکێ ناڤدارێ عیراقییە، ڤی پرۆسەیا بەردەوام ب کریارا رێڤەچوونا مرۆڤى وەسف دکەت؛ د کریارا ب رێڤەچوونێدا، مرۆڤ پییەکێ خوە ل سەر عەردى جهگیر دکەت و پیێ دى بلند دکەت، پاشى پیێ بلند جهگیر دکەت و ئەوێ دى بلند دکەت (پیێ جهگیر شۆپپارێزییە و پیێ بلندکرى گوهۆرینە)، ب ڤێ کریارا سروشتى یا مرۆڤ، هەڤڕکى یا دێرین و بەردەواما دناڤبەرا شۆپپارێزیێ و گوهۆرینێدا شرۆڤە دکەت. ئەوا مە دڤێت د ڤێ گۆتارێدا بەحسکەین، هەڤڕکى یا دناڤبەرا رڤێشتاندایە کو پشکەکا بەرچاڤا هەڤڕکى یا گشتییە.
هەڤڕکى یا رڤێشتان، هەڤڕکییەکە دناڤبەرا باب یان سەمیانێ مالێدا و کور و کچێن هەمان مالێ. هەر لایەنەک کورێ سەردەمەکییە و ل گورەى سەردەمێ خوە د ژیانێ دگەهیت و رەفتارێ دگەل دەردۆران دکەت. دبیت ژى، هەڵویستەکێ نووخواز یان پێشکەفتنخواز یان مرۆڤایەتى بیت، رڤێشتێ نوو پاڵ بدەت کو ل دژى هەڵوێست و رەفتارێن رڤێشتێ بۆرى راوەستیت. نڤیسەرێ رۆمانێ، ب شارەزایى سەرەدەرى دگەل ڤێ هەڤڕکیێ کرییە و ڤیایە بێژتە خواندەڤانى کو (گونەهە زارۆکان ژى ب گونەهێن دایوبابان بسۆژە... بپ٤٣). چنار و برایێ خوە نە دگەل جاشاتى یا بابێ خوە بوون (هەرچەندە وێ جاشاتیێ ژیانەکا خۆش و پەرلاخ بۆ دابین کربوو). لێ هەر چەوا بیت، چنار ژ کار و کریارێن بابێ خوە نەرازى بوو، هەم ژبەرکو خەلکى خوە ژ وێ دوور دکر کو هەستەکا ب کێماسیێ ددایێ، هەم ژبەرکو کچا سەردەمێ خوەیە و نێرینەکا جودا ژ یا بابێ خوە هەیە: "ئەو دناڤ خوە دە رۆژ ب رۆژ ژ وى کارێ بابێ خوە نەرازى دبوو. وێ دزانى کو بابێ وێ دگەل پاراستنا لەشکەرى یا عیراقێ کار دکە و... جاروباران دگەل لەشکەرى کریارنە ل دژى پێشمەرگەیان دکن... بپ٤١". ئەڤینى و چریسەتى و هەژیتى یا پێشمەرگەى، یەک ژ ساخلەت و رەفتارێن هەموو کوردێن وى سەردەمى بوو. ئەڤجا زۆر یا سروشتییە کو چنار ژى بکەڤیت بن باندۆرا نەهۆشى یا کۆمێ و حەز ژ پێشمەرگەیان بکەت. خالا دى یا هاریکار ژبۆ ڤێ بابەتى خالێ وێ یێ بەرپرسیارێ پێشمەرگەى بوو. دلێ دایکا چنارێ دگەل برایێ وێ یێ پێشمەرگە بوو. ل گورەى هەڤبەندى یا کچێ دگەل دایکا خوە، هاندەرەکێ رێخۆشکەر بوو کو کچ هزرێ د هەردوو هەڵوێستاندا بکەت و ئێکێ ژێ هەبژێریت کا پشتەڤانا بابێ خوە بیت یان پشتەڤانا دۆزا مللەتى بیت، ئوو وێ یا دووێ هەلبژارت. وێ ژى دڤیا کارەکێ هاریکار و هەژى بکەت کو ببیتە جهێ رێزگرتن و ناڤتێدانا جڤاکێ دەردۆر (ئەگەر بەرتەنگ بیت ژى)، هەروەسا هەوڵدانەکە ژبۆ خوەدیتنێ کو خوە وەکو چنار ببینیت، نە وەکو کچا رەمەزانێ سێڤدینى. ئەڤیندارى یا وێ بۆ کورەکێ بیانى و چوونا مالا وان بێى ئاگەهدارکرنا دایبابێن خوە و بێى دایبابێن دلدارێ خوە بنیاسیت بەرهەڵستییەکا بەرچاڤە ژبۆ دەستەلاتا بابێ و جڤاکى هەردووان: "ئەو جارا یەکەمین بوو د ژیانا خوە دە هەست پێ کرى کو ئەو ژى دکارە مرۆڤەکا وەجدار بە، دکارە ژ کەسنە دن رە، چ نەبە ب گۆتن و هەست دەربڕینێ، ئاریکار بە... بپ٣٧".
بەهزادێ برایێ چنارێ ژى، هەمان هەلویستێ خویشکا خوە هەبوو. وى ژى دخواست کەسەکێ جودا بیت ژ بابێ خوە و خودانێ خوە و بڕیارا خوە بیت. هەر ژبەر ڤێ چەندێ ژى وى خواندنا ل بەغدا هەلبژارت: "بەهزادى د خوەست، هەما ژبۆ کو ژ دەوروبەرێ بابێ خوە دوور بکەڤە، بچە بەغدا و ل وێ دەرێ بخوینە... بپ٤٤". ئوو چونکو بەهزاد کورە و د جڤاکێ کوردیدا، ئازادى یا کورى پتر ژ یا کچێ، وى دوو جاران بێى بابێ خوە سەرەدانا خالێ خوە کرییە (ل ناڤ پێشمەرگەیان). ئوو هەروەکو هەلوێستەکێ ل دژى بابێ، ب شێوەیەکێ نەهۆشى دلێ وى دکەفتە کچ خالا وى و حەز دکەت دگەل وان و ژیانا ب زەحمەتا ل ناڤ پێشمەرگەیان بژیت: "پشتى کو ل وێ دەرێ کەچا خالێ خوە ئەڤین ناس کرى، دلێ وى کەتێ و د دلێ خوە دە خوەست کو ئەو ببە ژنا وى... هەر ژبەر هندێ ژى وەختێ بەهزاد دکەت دالخەیێن ئەڤینێ و بەرێ خوە ددا بابێ خوە، د وان گاڤان دە دلێ وى دچوو هندێ کو بابێ خوە بهێلە و ژبۆ مانێ دگەل ئەڤینێ بچە ناڤ پێشمەرگەیان، بۆ نک خالێ خوە خەلیلى... بپ٤٤". خالا دى یا بەرهەڵستى و هەڤڕکى یا بابێ و جڤاکى ئەو بوو، دەمێ براى ئەڤینا خویشکا خوە یا ژنشکانڤە پەسەند کرى و بڕیار داى کو هاریکارى یا سەردارێ قەچاغ بکەت، کو موغامەرەیەکا ب ترسە ل دژى دەستەلات و تێگەهێ بابێ خوە، ئەوێ (دمالا خوە دە پەیڤا پێشمەرگە و شۆرەش و سیاسەتێ قەدەخەکرى... بپ٤١). ئەڤجا دێ چەوا قەبوولکەت کو کورێ وى یان کچا وى، بەرەڤانیێ ژێ بکەن و هاریکارى یا وى بکەن؟ ئەڤ هەلویستێ خویشکێ و براى دەربراندى، ئاماژەیەکە ژبۆ دیتنێن جودا یێن رڤێشتێ دووێ کو هەولددەن چەوتى و شاشى یێن رڤێشتێ ئێکێ راستڤەکەن، یان ب کێمى، پەسەند نەکەن و ل دژ رابوەستێن: "ئەز ب خوە دێ وى دەرباس بکم، ل دوهۆکێ چەند خورت هەنە ئەز پشتراستم کو ئەڤ کارە ب وان چێ دبە و ئەو داخوازا من ل عەردى ناخن... بپ٧٢". ئەگەر پاڵدەرێ چنارێ هەستەکا گەرما ئەڤینیێ بیت (کو ئەڤینى موعجیزەیان پەیدا دکەت)، پاڵدەرێ بەهزادى بەرهەڵستى یا دەستەلاتا بابییە و پەژراندنا هەستێن ئەڤینداریێنە. هەرچەندە هەستێن خویشکێ ب ئەڤینى یا سەردارى د بارکرى بوون، بەهزادى هێشتا سەردار نەدیت بوو کو حەز ژێ بکەت یان رەت بکەت. لێ هەست و ئەڤینى یا وى بۆ خویشکا وى، پاڵدەرەکێ ب هێز بوو ژبۆ پەژراندن و هاریکارى وى: "بەهزادى ل خویشکا خوە مەیزاند و هزرا خوە د پەرگالا وێ دە کر. دلێ وى گەلەک پێ ڤە ما و نەڤیا وێ ب تەنێ د وێ تەنگاسیێ دە بهێلە... بپ٧٢". نڤیسەرى بابەتێ ئەڤینیێ کرییە پاڵدەرێ ڤێ هاریکاریێ، چونکو هەردوو خویشک و برایان (ژبلى هەبوونا خالەکێ پێشمەرگە)، چ پاشخانێن دى یێن کوردپەروەرى و وەلاتپارێزیێ نەبوون. ئوو ئەڤ ئەڤینى یا چنارێ ل هەمبەرى سەردارى و ئەڤینى یا بەهزادى ل هەمبەرى خویشکا خوە، دبیتە ئەڤینییەکا گەرم ل هەمبەرى دۆزەکا دى یا نەکەهى دناڤ مالا واندا. پەیاما ئاراستەکرى ئەوە کو سەردەمێ کەربوکینا ل دژى پێشمەرگە و دۆزا مللەتى، ب سەردەمەکێ ئەڤینى یا پێشمەرگە و دۆزا مللەتى هاتە گوهارتن. نەدوورە هەر ئەڤە بیت سەدەمێ ئەڤیندارى یا بەهزادى ژبۆ کچ خالا وى یا دناڤ رێزێن پێشمەرگەیدا. ل ڤێرە ژى ئەم هەمبەرى موفارەقە و هەڤتەریبییەکا هونەرى دبین؛ چنار ژبەر ئەڤینیێ بەرهەڵستى یا دەستەلاتا بابى دکەت و دبیتە ئەڤیندارا پێشمەرگەیان. بەهزادێ برایێ وێ ژبەر ئەڤینى یا وەلاتى و پێشمەرگەیان دبیتە ئەڤیندارێ کچ خالا خوە یا کوردپەروەر.
ب شێوەیەکێ گشتى، ئەڤ هەردوو چیرۆکێن ئەڤینداریێ ئاماژەیێن جەڤەنگینە ژبۆ هەبوونا هەڤڕکى یا دناڤبەرا رڤێشتاندا، نە سەردارێ رێکخستیێ نهێنى و وەلاتپارێز ئەڤینى یا کچا جاشەکى رەتکر، نە بەهزادێ کورەجاش خوە ژ ئەڤینى یا کچا پێشمەرگەیەکى دوور کر. ئانکو هەرچوار گەنج بەرهەمێن سەردەمەکێ دى یێ جودانە، ژ سەردەمێ دایبابێن خوە.
چیرۆکا دووێ یا پەژراندنا ڤێ هەڤڕکى یا دناڤبەرا رڤێشت و بەرەبابێن نوودا، چیرۆکا سەردارى و کەمالێ کورێ رەجەبێ نەڤیێ شێخییە. هەروەکو مە د پەرەگرافەکا دیدا خویا کرى کو رەجەبێ کورێ شێخى، دەستەلاتا خوە یا شۆرەشێ بکارئینا و عەرد و مولکەتێ محەمەدێ بابێ سەردارى ژێ ستاند. ب درێژاهى یا قۆناغێن وەرار و مەزنبوونا سەردارى، دایبابێن وى چیرۆکا ڤێ زولم و تەعداییێ بۆ ڤەگێرایە. پاشى بێى ئاگەهبوونەکا پێشوەخت کەسەک پرسیارا وى دکەت و ب هێسانى دبێژتێ: "ئەز کەمالم، کورێ رەجەبى، نەڤیێ شێخێ گوندى، ئەم گوندى یێن هەڤن، وى دەستێ سەردارى ل پەى خوە کشاند و ئەو بر و ب رەخ خوە ڤە دا روونشتن... بپ١١٤". ئەڤ بۆیەرێ نەپێشبینکرى، مینا زەرگەهەکا ژ نشکانڤە ب ناڤ چاڤێن سەردارى دکەڤیت، وى دئێختە د دوودلى و ئالۆزییەکا دەروونى یا نەچاڤەرێکریدا: "هزرا خوە دکر ئەگەر وێ گاڤێ بابێ وى بهاتا و ئەو ب رەخ تەنشتا نەڤیێ شێخى، کورێ رەجەبى ڤە بدیتا، دێ وى چ بگۆتا سەردارى!دێ هەزار تف بکرانا ناڤچاڤێن وى کو ئەو ب نەیارێ مالێ رە روودنە... بپ١١٥". ئەو ب خوە دناڤ گێژەڤانکا شاشى یێن شۆرەشێ و شەڕێن بێ وەجێن براکوژیێ و خیانەت و بەرژەوەندپارێزى یا هندەک کادۆریاندا یێ نیڤ بەرزەبوویى بوو، نهۆ بابەتێ نەیارەکێ مالباتا وى ژى هاتە سەر. ئوو ئەو نەیارە بەرپرسیارە و د سەرکردایەتى یا وێ پارتێدایە یا ئەو کار بۆ دکەت؟! لێ هاتنا وى بەرپرسیارى بۆ نک سەردارى ب پلان و مەرەم و خوەستک بوویە، ئوو دەمێ گەهشتى جهێ مەرەمێ، یەکەمین تشت گۆتیێ (ئەم گوندى یێن هەڤن!). ئانکو دەستێ پێکهاتنێ و ژبیرکرنا یا بۆرى بۆ درێژ کر.
یا بەرئاقل ئەوە کو کەمال هەموو مال و مولکەتێ سەردارى بۆ بزڤرینیت و ژ نوى دەستێ براتیێ بۆ درێژ بکەت، هەر چ نەبیت، دا نیەتپاکیێ نیشا بدەت کو ئەو ژ رەفتارا باب و باپیرێ خوە نەرازییە. لێ خەما نڤیسەرى پتر ل سەر هەڤڕکییا بەرەبابان بوو ژ چارەسەرکرنا ئارێشەیەکا عەشائیرى و گوندیى، لەوا سەردار دناڤ مالخولیانى یێن خوەدا هزر دکەت: "ئەو بەرەبابەک بوون، دگەل یەکدو وەها خەراب و ب شەر و کێشمەکێش بوون... لێ ئەم بەرەبابەکێ دنن، یێ هەڤچەرخن، چما ئەم دێ د هەر تشتەکى دە وەکى نفشێ بەرى خوە بکن؟... لەوما خوە نەدیت نەیارێ وى کەسى... بپ١١٥". ئەڤ خویاکرنا راستەوخۆ یا رەفتارێن دوو بەرەباب و دوو سەردەمێن ژهەڤجودا، هەولدانەکا نڤیسەرییە کو خواندەڤانى ب بابەتێ جوداهى یا بەرەبابان ئاگەهدار بکەت. دبیت وەسا هزر کر بیت، کو ئەو شێوازێ هونەرى و فەلسەفییێ هەڤڕکى یا دناڤبەرا ئەوێ جاش و زارۆکێن وى یێن کوردپەروەردا خویا کرین، پەیاما وى ب دروستى نە گەهینن، یان خواندەڤان تەرکیزێ بێختە سەر موعجیزە یێن ئەڤینیێ و د سەر هەڤڕکییا دناڤبەرا رڤێشتاندا ببۆریت، د ڤى بۆیەریدا، ب ئاشکرایى پەیامێ دگەهینیت. لێ سەرەراى بابەتێ جوداهى یا رڤێشتان، ئاماژەیەکا بلەز ددەتە شێوازێ رەفتارێن کورێ شێخى کو ب هەمان رەفتارێن بابێ خوە داخبار بوویە: "لێ دیت ژى کو سەخلەتێن کەسیتیا شێخى، یێ بابێ وى جارنا بەحسى وى بۆ دکر و خوە مەزنکرنا وى د کەمالى و شێوەیێ ئاخفتن و خوەلڤاندنا وى دە د هاتن بەرچاڤێن وى... بپ١١٥". هەرچەندە دبیت مەرەم پێ ئەو بیت کو شێخ و ئاغا ب هەمان رەفتار و خوباییبوونا خوە (ل هەموو جھ و سەردەمان و دهەموو رەوشاندا)، سەرەدەریێ دگەل خەلکى دکەن، چونکو ئەو خوە ژ خەلکى چێتر و بلندتر دبینن. لێ ئەم دکارین شرۆڤەکرنەکا دى بدەینە ڤێ ئاماژەیا بلەز و سەرپێیى، کو هەر کەسێتیەک بەرهەمێ پاشخانا خوە یا پەروەردەییە و دەمێ ژ تەخا خوە ڤەدبیت و رێکەکا دى دهەلبژێریت، دێ دەمەک پێ ڤێت هەتاکو دگەل رەوش و رەفتارێن نوو رادهێت. ئەڤە ژى تیۆرا ئاڤاکرنا ب شێوەیێ تەراکومى و گوهۆرینا ل سەر ئاستێ کەسێن تاک پەسەند دکەت. دەمێ مرۆڤ ژ تەخەکا دیارکرى ڤەدبیت، دناڤبەرا ژدەستنەدانا رەفتارێن بۆرى و وەرگرتنا هندەک رەفتارێن نوودا دژیت، هەتاکو دشێت ب ئاوایەکێ بەرەبەرەیى خوە دگەل رەوشا نوو بگونجینیت. خوە داخوازا وى یا ژ بەرپرسیارێ کومیتەیێ ژى، کو ب شێوەیەکێ تایبەت هاریکارى یا سەردارى بکەت (چاڤێن تە ل گوندیێ من بن... بپ١١٦)، بەرهەم و بەرکارێ هەمان رەفتارێن کەسایەتى یا وى یا شێخاتیێیە. بەرپرسیار دشیا وەلاتینیێ ب سەریدا بفرۆشیت و بێژتێ: چاڤێ من ل هەموو ئەندامانە، چونکو هەموو ژپێخەمەت یەک ئارمانجێ خەباتێ دکەن و ئەم هەموو وەکهەڤین..! لێ بەرپرسیار ژى کەسەکێ سیاسییە و هەموو سیاسەتمەدار نۆرم و تێگەهێن جڤاکى ل بەر چاڤ وەردگرن، هەتاکو بشێن دناڤدا بژین و بگوهۆرن یان بەر ب پێشڤە ببەن. لەوا: "هەر پشتى وێ رۆژێ سەردارى هەست پێ کر کو وێ گۆتنا نەڤیێ شێخى و نها ژى ئەندامێ سەرکردایەتیێ کارێ خوە ل سەر ئەندامێن کومیتەیا دەڤەرێ هەبوو و دۆستینیا کارگەرێن کۆمیتەیێ ب وى رە خوەشتر بوو و زمانێن وان ب وى رە خوەش و نەرم بوون... بپ١١٦".
ئەڤ هەردوو چیرۆکێن مەرەمدار، جوداهى یا سەردەمان و هەلوێستان خویا دکەن. بەلیکرنەکا جەڤەنگى یا وێژەییە ژبۆ هەڤڕکى یێن دناڤبەرا رڤێشتاندا، دانپێدانە ب کریارا گوهۆرین و نووکرنێ. نڤیسەر پەیامەکا ڤەشارتى و بارکرى ب هندەک جەڤەنگێن کەلتۆرى و وێژەیى، ئاراستەى خواندەڤانى دکەت و دبێژتێ کو مەرج نینە بەرەبابان هەمان رەفتار و هەلویستێن بابکالکێن خوە هەبن. ژیان دگوهۆرینەکا بەردەوامدایە و کەسێن تاک ژى ل گورەى سەردەم و رەوشێن هەنۆکەییدا دهێنە وەرار و پەروەردەکرن. ئەڤجا نە مەرجە کو کورە جاشەک، هەر ب جاشاتیێڤە گرێدایى بیت و نە مەرجە کورێ بەرژەوەندخوازەکى ب هەمان ئاستێ باب و باپیران بەرژەوەندخواز بیت. ئەو ب خوە، د هەموو شۆرەش و سەرهەلدانێن نووخواز و رادیکالیدا، سەرکێشێن بزاڤان گرنگییەکا تایبەت ب رڤێشتێن نوو یێن بنەمالێن خانەدان ددەن، دبیت ژبەر رۆڵێ وان یێ کاریگەر بیت دناڤ جڤاکیدا، کو پڕانى یا مرید و دووڤەلانکێن وان ژى دێ ب دویفڤە هێن. دبیت ژى، ژبەر شیانێن وان یێن دارایى و شارەزایى یێن کارگێریێ بیت. هەرچەوا بیت، هەموو ئایین و بزاڤێن رزگاریخوازیێ مفا ژ ڤێ تیۆرێ دیتییە و دبینن. نهۆ ژى دەمێ پارت کەسان ژبۆ پەرلەمەنتۆیێ و هەر سازییەکا دى یا میرى بەربژێر دکەن، بەربژێرکرنا کەسوکار و خزمێن شێخ و ئاغایان ل بەرچاڤ وەردگرن، چونکو سەرکەفتنا وان مسۆگەرترە، ئارمانجا پارتێ ژى ب دەستڤەئینانا دەنگانە، بۆ وێ نەگرنگە کێ بیت و چ بیت. ژ دەرڤەى هندێ کا ئەز (وەکو نڤیسەر و رەخنەڤان)، ڤێ کریارێ دپەژرینم یان نەء، رەوشەکە یا کەفتییە دناڤ جڤاکیدا و خەلک سەرەدەریێ دگەل دکەن. مەرەما سەرەکى ژى ئەوە کو مفا ژ شیانێن بەرەبابێن نوو بهێتە وەرگرتن و سەمتەکا دى یا رەفتار و خەباتێ بۆ بهێتە دەستنیشانکرن.
نڤیسەر ژى کورێ جڤاکێ خوەیە
نڤیسەرێن دیاسپۆرایێ ژى، کورێن جڤاکێ خوە یێ رەسەنن و هەر بەرهەمەکێ بنڤیسن ژبۆ جڤاکێ خوەیێ رەسەن ئاراستە دکەن. ب ڤێ چەندێ ژى، نەچارن کو خوە ل هەموو عورف و عەدەت و ترادیسیۆنێن جڤاکێ بکەنە خودان و هندەک تێگەهان بەرچاڤکەن و هندەکێن دى بەرگومان بکەن. هندەک تێگەھ وەکو کەلتۆر و ساخلەتێن جڤاکێ کوردى ئیناینە و هندەکێن دى، ژبۆ ئازراندن و تێهزرین و ل سەر راوەستانێ بەرچاڤکرینە. گەلەک جاران نڤیسەر هندەک رەفتار و تێگەهێن جڤاکى دئازرینیت کو بەرگومان بکەت و خواندەڤان هزرەکا رەخنەیى و هەڵسەنگاندنەیى د وان بابەتاندا بکەت. هەرچەوا بیت، رۆمان ب ڤان ساخلەت و تێگەهێن جڤاکى، دبیتە رۆمانەکا کوردى. هندەک جاران ژى، نڤیسەر هەڤبەندى یێن مرۆڤایەتیێ دکەتە هێڤێنێ بۆیەرێن خوە، کو تێکهەلەیەکێ ژ بها و تێگەهێن هەمەجۆرێن مرۆڤایەتیێ دروست بکەت و خواندەڤان تێگەهێن سەردەمییانە ژ یێن پاشکەفتى ڤاڤێریت. ئەڤە شێوازەکێ پشکدارکرنا خواندەڤانییە د پرۆسەیا ئازراندن و هەلسەنگاندنا بابەتێن جڤاکیدا. هەموو مرۆڤ (دهەموو جڤاکاندا) پێگیریێ ب عورف و عەدەتێن جڤاکێ خوە دکەن، چونکو ئەگەر وەسا نەبیت، ناهێنە قەبوولکرن و هەر کەسەکێ نەقەبوولکرى بیت، ئاخفتنێن وى دێ د کێم کاریگەرى بن. هەڵبەت بزاڤێن چاکسازى و نووخوازیێ ناچنە د ڤى قالبێ ژێگۆتیدا، چونکو ئەو ل دەستپێکێ د جڤاکى دگەهن و هەڵدسەنگینن و پاشى دەست ب بزاڤێن چاکسازى و راستڤەکرنێ دکەن. دبیت هژمارەکا زۆرا خەلکى ل دژ راوەستێن، لێ هژمارەکا دى یا هۆشیار هەیە پاڵپشتیێ لێ دکەن هەتاکو دگەهنە ئارمانجا گوهۆرین و راستڤەکرنێ.
نڤیسەرێ ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێن هێژا، ئاماژە ب کۆمەکا بابەت و تێگەهێن جڤاکى دایە، کو هندەک ژێ پاشکەفتى و نە بەرئاقل و بێ وەجن. هندەک ژێ وەسفکرنا تێگەهێن جڤاکێ کوردییە کو کراسەکێ بێگەردێ کوردى بچیتە بەر رۆمانێ، هندەک ژى بۆ ئازراندن و تێهزرینێنە:
* خواندن و زانین ل گوندێن کوردان: دەمێ باب سەرهاتى یا خوە یا ل گوندى ڤەدگێریت دبێژیت: "کورێ من محۆ، ئاغا دێ ژ من بخەیدە کو ئەز تە بشینم دبستانێ، وى گۆتیە کو خوەندن نە یا شڤان و گاڤان و کەراخ و کورمانجانە... بپ١٨". ئازراندنا ڤى بابەتێ نەڤالا ژ تەعدایى و تەپەسەرکرنا ئازادى و هەلبژارتنێ، شرۆڤەکرنەکا نەراستەوخۆیا سەدەمێن نەخوێندەوارى یا جڤاکییە. هەروەسا هاندانەکە کو فەرە ئەو دەمێ چوویى و فەقەتى یا ل مزگەفتان، ب خوەندن و رەوشەنبیرکرنێ بهێتە قەرەبووکرن. ژلایەکێ دیڤە ژى، بەلیکرنا گرنگى یا خوەندن و زانینێیە ژبۆ جڤاکەکێ هەژار و بندەست و نەخوێندەوار. ب درێژاهى یا رۆمانێ، نڤیسەر هەردەم داکۆکیێ ل سەر خوەندن و زانینێ دکەت: "ل وى گوندى چ دبستان نەبوون و زارۆکێن گوندى دچوون با مەلایێ گوندى و هینى زانستێن دینى، قورئانێ و حەدیسان دبوون... بپ١٣١". لێ پشتى بێ سەروشوینبوونا سەردارى، چنارێ خوە تەرخان کر بوو کو زارۆکێن گوندى فێرى خوێندن و نڤیسین و کەلتۆر و فولکلۆرێ کوردى بکەت: "کا چەوا دژى داگیرکەران بوو دەهقاتى ل دژى نەیاریا ناڤخوە بووو، سەدقاتى ژى ل ددژى نەزانین و نەخوێندەواریێ بوو... بپ١٣٠". ب ڤێ کریارێ بەردەوامى ب خەباتا خوە یا نەتەوەیى ددا و ئەڤ چالاکییە ل دەف وێ جەڤەنگەکێ ئەختوباریێ بوو ل هەمبەر هەڤژین و هەڤڕێبازێ خوە.
* تیپێن خواندن و نڤیسینێ: ئەڤ بابەتە هاتییە ئازراندن وەکو دوکیۆمێنتەک ژبۆ شێوازێ نڤیسینا ب زمانێ کوردى ل سەردەمێ زالدەستى یا وەلاتێن داگیرکەردا، کو هەر وەلاتەکى تیپێن خوە یێن نڤیسینێ، ل سەر رێزمان و ڕێنڤیسا کوردى د سەپاندن: "چنارێ خوە هینى خوەندنا ب تیپێن لاتینى کر بوو. ژبەرکو ل باشوورێ کوردستانێ، کو د بن دەستهلاتا عیراقێ دە بوو و عیراق ژى دەولەتەکا عەرەبى بوو، ئەڤجا وێ ژى ب وان تیپان کوردى دخوەند. لێ ل باکوورێ کوردستانێ کو د بن دەستهلاتا ترکیەیێ دە بوو، خوەندن و نڤیسینا کوردیێ ب تیپێن لاتینى بوو... بپ١٣٠". هەرچەندە ئەڤ پرۆسەیە هاریکار بوو کو کەسێ کورد ب هێسانى فێرى زمانێ داگیرکەرى ببیت، لێ ژبۆ نەتەوەیا کورد یا فەر و گرنگ بوو کو یەک رێنڤیس و تیپێن ئێکگرتى هەبن کو ژ وەلاتێن داگیرکەر جودا ببن. هەرچەندە بابەتەکێ دوکیۆمێنتارییە و چ باندۆرەکا بەرچاڤ ناکەتە سەر سنسلەیا بۆیەران. لێ وەکو مفادارییەکا ئەپستمییە کو رڤێشتێن بهێن ل سەر دیرۆکا رێنڤیسینا کوردى د ئاگەهدار بن.
* هەلبژارتنا ناڤێن زارۆکان: پڕانى یا ناڤێن باب و باپیران ناڤێن عەرەبینە، سەدەمێ وێ چەندێ ژبۆ ئاییندارى و گرنگیدانا ب ناڤێ پێغەمبەرى و صەحابى یێن وى دزڤریت. خەلکى وەسا هزر دکر کو هەر کەسەک ل دویڤ ناڤێ خوە رەفتارێ دکەت و ناڤ ئاراستەیێ کەسایەتى یا ئاییندەیى یا زارۆکى دیار دکەت. لەوا دێ بینین کو ناڤێن ئاغا و بەگلەران عەرەبینە (صەحابى یێن پێغەمبەرى و قەهرەمانێن ئیسلامێنە)، لێ هەژاران شەرم دکرن ناڤێن مەزن ل سەر زارۆکێن خوە دانن. ناڤێن وەکو حەلیمە و ئامینە و سەعدیە و زەهرا... مشتى مالێن خانەدانان بوون، لێ ناڤێن مینا کەوێ و پۆرێ و گولێ و خەجێ ل سەر زارۆکێن هەژاران بوون. خالا دى یا گرێدایى ب ناڤکرنێڤە، ناڤێن باب و باپیران بوون: "برایەکێ وى یێ ژ وى بچووکتر هەبووو، ناڤێ وى عەلى بوو. بابێ وى ئەو ب ناڤێ باپیرێ وى ب ناڤ کر بوو... ئەگەر ب یا بابێ تە بوویا دێ وى ناڤێ تە بکرا حەسەن، ژبەر کو ئەو ناڤێ باپیرێ بابێ تەیە... بپ١٨". مەرەم ژێ ئەوە کو وەکو باب و باپیرێن خوە بن، یان ژى ژبۆ نەمرییا وان بابکالکێن چوویى ددانن کو هەردەم ل بیرا رڤێشتێن هاتى بمینن. خالەکا دى ژى ئەوە کو ناڤێن ئاخرەتى ل سەر زارۆکان بدانن داکو ژ بەلایێن دنیایێ د دوور بن و ل رۆژا قیامەتێ ژى سەرفەراز بن. ئەڤ هەرسێ سەدەمێن دانانا ناڤێن عەرەبى، ژ ئەگەرێ نەزانین و نەخوێندەوارى یا مللەتێ کورد بوو، کو ب هەمان ساویلکەیى یا ژیانا خوە، ئایین ژى هەر ب وێ ساویلکەییێ وەردگرت. ناڤێ سەردارى ب تەقەزایى کەفتییە دناڤ ناڤێن ڤێ بنەمالا هەژاردا: "هێژ تو بێ ناڤ بوویى، زلامەک ل مالا مە بوو مێهڤان. ئەو هینگى ماموستە بوو ل دبستانا گوندى.. وى گۆت بابێ تە کو بلا ناڤەکێ کوردى بدەتە تە و وى ناڤێ سەردار بۆ تە پێشنیازکر. بابێ تە ژى گەلەک روومەت ددا وى ماموستەیى و گۆتنا وى ل عەردى نەدخست و وەها ناڤەکێ کوردى ل تە هات کرن... بپ١٩". ئەڤ بابەتە چەندین رەهەندان ب خۆڤە دگریت؛ رەهەندێ جڤاکى کو ناڤێ بابکالکان هەر بمینتە دناڤ بنەمالێدا. رەهەندێ ئایینى کو چاڤلێکرنا ناڤێن ئایینى بکەن ژبۆ شەفاعەتێ و سەرفەرازى یا ل رۆژا قیامەتێ. رەهەندێ سیاسى کو دەستەلاتدارێن داگیرکەر، ب پلان خەلک هانددان کو ناڤێن عەرەبى ل سەر زارۆکێن خوە دانن، دا بۆ وان ببیتە بەڵگە کو ئەڤ کوردە ژ نفشێ وەلاتینە و جوداهى یا وان تنێ چیایینە (وەکو ترک کوردان ب ترکێن چیایى ددەنە نیاسین؟!).
* دانەشوویا هێژ دپیچولکێدا/ دوتمام و پسمام: ئەڤ رەفتارە ل دەف بابکالکێن مە یا مشە بوو، کو کەسەک دا کچا خوە یا سوریلانک دەتە کورێ هەڤالەکێ خوە یان خزمەکێ خوە. ئەڤە ژى رەفتارەکا ساویلکەیە و ژ نەزانینێ هاتییە، دبیت وەکو نیشانەکا بەخشندەیى و کەیف پێهاتنێ بیت، یان ژى بەرێ بنیاتێ هەڤپەیمانییەکا پێکهاتنێ یان پاراستنا بەرژەوەندییان و مولکێ بنەمالێ بیت: "هێژ ئەو د زکێ دایکا خوە دە بوو، دەما بابێ وێ ئەو ب سۆزدانەکێ کرى ژنا برازایێ خوە کاروانى، کو بەرى وێ ب سێ سالان ژ دایک ببوو... بپ٣٣". خالا دى یا هەڤبەند ب ڤى بابەتیڤە، دوتمام و پسمامن. د پڕانى یا چقێن فولکلۆرێ کوردیدا، هەردەم ستران و گۆتن ب عەشق و ئەڤینى یا دوتمام و پسمامان هاتینە گۆتن و گەهشتبوو وى راددەى کو پسمامى دوتمام ب مافێ خوە دزانى، ئەگەر خوازگینى یێن کچەکێ هاتبان دا پرسیار ژ هەموو پسمامان هێتە کرن، ئەگەر کەسەکێ دل تێ نەبا، ژنوى دا دەنە کەسەکێ ژ دەرڤەى بنەمالێ. نەدوورە هەبوونا خێزانا بەرفرەھ و پێکڤە ژیانا مام و برازایان و تێکهەلى یا مال و مولکەتێ بنەمالێ رۆڵەک د ڤێ چەندێدا هەبیت. هەروەسا دبیت بابەتێ خوینێ و پاراستنا مال و مولکى و ناڤێ بنەمالێ سەدەمەکێ بەرئاقل بیت ژبۆ ڤێ کریارێ. خالەکا دى ژى هەیە، کو ل سەردەمێن بۆریدا کچ وەکو هەر مولکدارییەکا بنەمالێ دهاتە دیتن و باب یان سەمیانى مافێ چەوایەتى یا سەرەدەریکرنا دگەل وى مولکى (کچ) هەبوو، ئەڤجا ل شوینا بدەتە کەسەکێ بیانى، هەر دناڤ مالێدا بیت، هەم بێ سەرگێژیترە (ژلایێ لێکڤەکرنا میراتیڤە) و هەم هێزا بنەمالێ پێ زێدە دبیت. مشە جاران ژى، بابى کچ وەکو متایێن پێکهاتنێ و بەدەلا خوینێ بکار دئینان....هتد. ئازراندنا ڤى بابەتى ژبۆ تێهزرین و ل سەر راوەستانێیە کو بزاڤێن چاکسازى و راستڤەکرنێ د ڤى عەدەتێ نەمرۆڤایەتیدا بکەن.
* ژن و مێر (دۆزا ئافرەتێ): دبیت کێم رۆمانێن کوردى هەبن کو بەحسا دۆزا ئافرەتێ نەکر بن. هەر نڤیسەرەک ل گورەى پێڤاژۆیا بۆیەرێن رۆمانا خوە، ئاماژە ب هندەک دەردەسەرى و کۆژانێن ژنێ د جڤاکیدا ددەت. د جڤاکەکێ نێرسالاریدا، هەردەم باب یان برا زاڵدەستە و هەموو بڕیارێن مالێ و چارەنڤیسێ ژنێن مالێ ددەستێ سەمیانیدایە، ئانکو مینا دکتاتۆرەکى سەرەدەریێ دگەل هەموو ئەندامێن ماڵێ دکەت. ئوو هەردەم نێرێن خێزانێ ل سەر مێ یێن وێ دهێنە چێتراندن، چونکو هەر نێرەک پرۆژەیێ چێکرنا دکتاتۆرەکێ دییە و پارێزەرێ ناڤدارى و پێگە و شەرەف و نامووسا بنەماڵێیە. د ڤێ رۆمانێدا ژى (وەکو هەموو رۆمانێن کوردى)، ئاماژە ب تەپەسەرکرنا ژنێ هاتییە دان ژلایێ بابێ چنارێڤە کو چ بهایەکێ گرنگى ب دایکا وێ نەددا و هەردەم یا پەسەرکرى و ڤەچغاندى بوو: سەرا بچووکترین بۆیەرێ نافماڵێ دقوتا، هەموو کارێن ناڤماڵێ دکرن بێى کو بابێ چ هاریکاریێ بۆ بکەت، هەردەم یا تەپەسەرکرى و زیندانکرى بوو دمالڤە، یێ قەلس بوو دگەل دایکێ و کچا وێ، جوداهى دناڤبەرا کور و کچا خوەدا دکر، هەردەم دەمێن خوە ب قومارێڤە دبۆراند و کۆمەکا هەڤبەندى یێن نەرەوا دگەل ژنێن دى هەبوون، ژلایێ سێکسیڤە ژى خێزانا خوە زربەهر دکر و ئەگەر جارەکێ دگەل رازابا ژى، چ گرنگى ب هەست و تێربوونا وێ نەددا.... هتد:
- چنار نکاریبوو ژ بیرا خوە ببە کا چاوا بابێ وێ ل سەر دایکا وێ بەحرنى دکر، لێ دخست، ل سەر عەردى رادخشاند...بپ٨٨".
- دڤیا بوو دایکا وێ هەمى کارێن وان و خوە و بابێ وان یێن نافماڵێ، خزمەتا مێهڤانێن بابێ وێ یێ دارگران بکرانا. دڤیا دایکا وێ بچوویا بازارى تشت بکڕینا، بالاڤ بکرانا، خوارنێن خوەش چێ بکرانا. وێ نەدیتبوو کو بابێ وێ رۆژەکێ ب تەنێ ژى، ب دایکا وێ رە چووبە مێهڤانداریەکێ، یان گەریان و سەیران و پیاسەکێ، یان ل شوونا وێ تشتەکێ خوارنێ بۆ ماڵێ کڕیبە... بپ٨٨".
- چ حەددێ دایکا وێ بوو بچە داوەتەکێ و دگوڤەندێ دە دەستێ زلامەکى بگرە، ئەو دێ دوماهیا وێ بوویا...بپ٨٨".
- وێ دزانى و هەمى نیاسێن وان و دایکا وێ یا بەستەزمان ژى دزانى کو بابێ وێ نە یەک، لێ چەند یار هەبوون... بپ٨٨".
- هەتا دایکا وێ پەرەیێن فیستانەکى بۆ کەچا خوە ژێ چێبکرانا، وى چاڤێن وێ دەردخستن. دگۆتێ ڤان کەچان، نەبەس چ خێر د وان دە نینە، لێ هەروەسا مەسرەفا وان ژى گەلەکە. رەوشا بەهزادى ژ یا خویشکا وى جوداتر بوو، بابێ وێ ب خوە پەرە ددان وى... بپ٨٨.
- ئێدى ب ژنا خوە رە ژى رانەکەت، ژترسا نەکو کەچەک دن ژێ چێ ببە.. ئەو ب باوەر بوو کو دایکا وێ چ جاران ب بابێ ووێ رە نە تام کریە خوەشیا لاشى و خوەشیا ژنومێربوونێ. وەکى پڕانیا مێرێن د جڤاکا وێ دە، ل نک وان یا گرنگ ئەو بوو کو ئەو وەکى مێر رەحەت ببن و نەدخەما رەخێ دن، ژنێ دە بوو، کا رەحەت بوویە یان نا... بپ٨٩.
نەدوورە کو هەڵویستێ بابى دگەل ژنا وى ژ ئەگەرێ برایێ وێ یێ پێشمەرگە بوو بیت، کو کێماسییەکە ژبۆ نووکەرى یا وى یا ژبۆ حکومەتێ، یان ژى برایێ ژنا خوە وەکو دژمنێ خوە دبینیت و ب شێوەیەکێ نەهۆشى ئەو دژمنکارى دەرباسى ژنا وى ژى بوویە. لێ پڕانى یا نڤیسەران وەسا سەرەدەریێ دگەل ڤى بابەتى دکەن کو هەموو کار و کریارێن زەلامى چەوتن و هەردەم پشتەڤانێن دۆزا ژنێنە. هەلبەت ئەڤە تێدیتنەکا جڤاکێن پێشکەفتینە و ئەو جڤاکە د کۆمەکا قۆناغێن وەرارێدا بۆرینە هەتا گەهشتینە ڤان تێگەهێن ئیرۆ هەیى. ب هزرا من، دەمێ مرۆڤ بەحسا جڤاکەکێ دکەت، فەرە د وێ قۆناغا وى یا وەرارێدا بەحس بکەت، ئەگەر جڤاک نە پێشکەفتى بیت، فەرە ل گورەى وێ نەپێشکەفتنێ سەرەدەرى دگەل هەڤبەندى یێن بەرهەمهێنانێ و رۆڵێن خێزانێ بهێتە کرن. ئوو ئەگەر ب ڤى ئاوایێ دادپەروەرانە سەرەدەرى دگەل بهێتە کرن، دێ بەرێ نڤیسەران کەفتە سەر رۆڵ و کاریگەرى یا ژنێ د رێڤەبرنا خێزانێ و پاراستنا ناڤێ بنەمالێدا، ل شوینا ژنێ وەکو قوربانى بدەنە نیاسین، دێ وەکو سەرکێش و ئەندامەکا ب هێزا بنەمالێ هێتە دیتن؟!.
* دیرۆکا کوردان د ستران و چیرۆکێن ویدایە: د ئاماژەیەکا جەڤەنگى یا جواندا، نڤیسەر بەحسى رۆڵێ ساڵۆ یێ سترابێژ (حەیرانبێژ) دیار دکەت کو مینا دەزگەهەکێ راگەهاندنێ ل گوند و دەڤەران دگەریێت و قالا براکوژى یا کوردان دکەت. دبیت ئەگەرێ دەروونى و سەرەکى هەستکرنا ب گونەهێ بیت کو وى و برایێ خوە دناڤ دوو پارتێن هەڤدژدا کار دکر و د شەڕەکیدا برایێ وى هاتییە کوشتن و نهۆ ب سترانان دلێ خوە دەرێژ دکەت (کا چەوا کویخەیێ (مختار) وى گوندى کەت ثێشیا لەشکەرێ داگیرکەران و ئەو ئانین گوندێ خوە و بۆ ئەگەرا ژناڤبرنا گوندى... بپ١٠٦). هەموو کەس ساڵۆى ب کەسەکێ دین دبینن، چونکو ب راستى و بێ ترسا دەستەلاتا جڤاکى هەستێن خوە یێن فیرهایى دەردبڕیت. ئەڤە ژى وێ واتەیێ ددەت کو پڕانى یا خەلکێ جڤاکى ب ماسکەکا پەسەندا جڤاکى سەرەدەریێ دگەل هەڤ دکەن. هەر کەسەکێ یا دلێ خوە ببێژە، دێ ب دین هێتە نیاسین، چونکو ل وى سەردەمى تنێ یا دلێ بەرپرسیارێن پارتییان دهاتە گۆتن و چ گرنگى ب یا دلێ مللەتى نەدهاتە دان: "برایۆ باوەر نەکە ساڵۆ مرۆڤەکێ دین بە، یێن دین ئەمن وەرە تەماشە بکە مرۆڤ بۆ چ دبە پێشمەرگە و ل سەر دەستێ کێ وندا دبە... بپ١٠٧". ئوو چونکو ستران و چیرۆک ل سەر زارێ خەلکى دمینن و رڤێشت بۆ رڤێشتى دهێنە ڤەگوهاستن، دبیتە ژێددەرەکێ گرنگێ دیرۆکا کوردان. ب نەمازەیى، ئەگەر ئەم بزانین کو پڕانى یا دیرۆکا کوردان ئەوە یا ب دەستێ دژمنان هاتییە نڤیسین.
ژبلى ڤان بابەتێن ژێگۆتى، گەلەک بابەت و ئاماژەیێن دى یێن هەڤبەند ب رەفتارێن کەسێ تاکڤە د رۆمانێدا دهێنە دیتن، کو هەموو پێکڤە دبنە خۆدیکەک ژبۆ رەنگڤەدانا رەوشا جڤاکێ کوردى د سەردەمەکێ دیارکریدا. مشە جاران، حزوورا تێگەھ و تیۆرێن نڤیسەرى خوە داددەنە سەر رێرەوا بۆیەران، کو پەیامەکا مەرەمدار ژێ چێکەت و ئاراستەى خواندەڤانان بکەت. لێ ب شێوەیەکێ گشتى، رۆمانەکە هەژى خواندن و ل سەر راوەستانێیە، کو سەردەمەکێ دیارکریێ بزاڤا رزگاریخوازیێ پێ دوکیۆمێنت دکەت.
* صدقى هرۆرى (٢٠١٧). ئەڤین و شەوات، رۆمان. ژ وەشانێن دەزگەهێ نالبەند یێ چاپ و وەشانێ/ دهۆک. چ٣، چاپخانا هیڤى- هەولێر. چاپێن پێشین (چ١- ١٩٩٨، ب ئەلفابێیا لاتینى، دەزگەهێ نوودەم- ستوکهۆلم. چ٢- ٢٠٠٨، ب ئەلفابێیا عەرەبى، دەزگەهێ ئاراس- هەولێر).
* ژبۆ پتر پێزانینان ل سەر میکانیزمێن بەرگرى یا مەژى، سەحکە: د. عارف حیتۆ (٢٠٢٠). هزرێن گەڕیدە: چەند خواندنێن دەربارەى هزر و رەفتارێن کەسێ کورد. چ١، چاپخانا پارێزگەها دهۆکێ- دهۆک. بپ١٤٣-١٥٤.
* ژبۆ پتر پێزانینان ل سەر رێبازێن ئیدیالیزم و عەقلانیزمێ، سەحکە: غادة الحلایقة (٢٠١٦). مفهوم الفلسفة المثالیة (مقالة)، من موقع (www.mawdoo3.com). هەروەسا سەحکە: مثالیة (مقالة)، من موقع: (www.marefa.org).
* ژبۆ پتر پێزانینان ل سەر پراگماتیێ و جوداهى یا وێ دگەل رێبازێن دى، سەحکە: غادة الشامى (2014). البراجماتية عرض المنهج ونقد الواقع: تصورات الفلسفة والتطبيقات التربوية للفلسفة (مقالة)، من موقع: (www.alukah.net).
* ژبۆ پتر پێزانینان و دەستکەفتێن هەر سەرۆک هۆزەکێ، سەحکە: سید محمود القمني (1996). حروب دولة الرسول، الجزء الثاني. من منشورات مكتبة مدبولي الصغير. ط2، القاهرة: ص363-365.
* ژبۆ تێروتەسەلى یا بابەتێ نووکرن و گوهۆرینێ دجڤاکیدا، سەحکە: د. عارف حیتۆ (٢٠٠٤). هزر و دیتن. ژ وەشانێن ئێکەتیا نڤیسەرێن کورد- دهۆک، سنسلە (٧). چ١، چاپخانا هاوار- دهۆک.