خەمێن ڤەشارتی یێن كچەژنەكێ

مریەما: کچە ژنەک ژ زەمانەک دى

  مریەما كچەكا سیھ و شەش سالی یە و د رۆژا جەژنا زایینا خوەدا، دلێ خوە بۆ هەڤالەكا خوە یا ژ غەریبیێ ڤەگەریایی ڤەدكەت و هەمی دانانگەهێن ژیانا خوە رویس دكەتە سەر مێزا پێداچوون و هەلسەنگاندنێ. مریەما ب ئاوایەكێ مونۆدرامایی هەمی سەربۆر و كارەساتێن ژیانا خوە ڤەدگێریت (هەرچەندە ب شێوەیێ دایالۆگێ دهێتە نیشاندان)، چونکو ئاخفتنا خوە ئاراستەى نارینا هەڤالا خوە دکەت. مە گۆتێ مونۆدرامى، چونکو کاردانەوەیێن نارینا هەڤالا وێ، تنێ ئازرێنەرێن دۆماندنا ئاخفتنێنە (ئانکو نە ئاخفتنکەرەکا چالاکە). ئوو ب ڤێ ڤەگێرانێ دەربڕینێ ژ خەم و ژان و هەستێن تەپەسەركری یێن هەمی ژن و كچێن جڤاكێ كوردی دكەت.

  هێشتا زارۆكینیێ ژ ئاسۆ یێن دیتنا وێ بارنەكری، حەلیما یا دایكا وێ دمریت و بابێ وێ ژنەكا دی ب ناڤێ مەنجۆل ددانتە ل شوینا دایكا وێ. ل بەر دەستێ ژنبابێ، پێڤاژۆیا خەونێن خوە ددەتە رێ. لێ پشتی هاتنا خویشك و برایەكی، ب ناڤێن (كۆڤان و كاژین)، بابێ وێ ژی دبیتە قوربانیێ شەڕێ كەنداڤی و خاترا خوە ژ ڤێ ژیانا مشتی ئێش و ژان دخوازیت. مریەما ل بەر دەستێ ژنبابەكا دلرەق و سەربەردایی دهێتە پەروەردەكرن. هێشتا سنێلە، زەلامەك ب ناڤێ محەمەدێ مەیرێ، دئاییردەیەكێ باركری ب مژداری یا ئایینى و خیانەت و هەستا بابینیێ، دەهمەنێن وێ ژ خوینێ سوور دكەت و دكەتە ژن. ب ڤێ چەندێ ژی، مریەما ئەوا كچە ژن دكەڤیتە دناڤ ئالۆزی و ترۆمایەكا دەروونی یا كوژەكدا، ژ لایەكیڤە سەرەدەری یا هۆڤانە یا ژنبابا وێ و دەردۆران، ژ لایێ دیڤە هەڤڕكی یێن وێ یێن نافخۆیی و خەونێن وێ یێن سەر ژێكری، وێ یا بێ دەستەلات و تەسلیمبوویی بەر ب هونەرێ نیگاركێشانێڤە دبەت. دپێڤاژۆیا ژیانا خوە یا مشت دەردەسەریدا، مریەما پێرگی سێ كەسان دهێت؛ یێ ئێكێ هەژارێ پێشمەرگەیە و یێ دی ئیسلامێ كومونیستە و یێ سیێ هاوارێ ئیسلامییە. پشتی هەرسێ کەس زەلامینی یا خوە ل سەر لەش و هەستێن وێ یێن بریندار تاقی دكەن، كەسەك ژ ڤان هەرسێ فریادرەسان نەشێت تێ بگەهیت و ژیانەكا تەنا بۆ دابین بكەت. ل داویێ، كەسەكی ب ناڤێ كرمانج دنیاسیت و هەمی حەز و خەونێن خوە ل دەف وی دبینیت، بۆ جارا ئێكێیە هەست دكەت كو كەسەك هەیە تێدگەهیت و ژبلی لەشێ وێ یێ شەهوەتی، د كاریت سەرەدەریێ دگەل خەم و خەون و دیتنێن وێ یێن دەربارەی ژیانێ بكەت. لێ ئەڤ خۆشی یا ژ بانێن بلند كەفتییە د رێكا وێدا، نە یا كاملان بوو. چونكو كرمانج د شەڕێ براكوژیێدا بریندار ببوو، گوللەیا برایەكێ وی یێ ژ هەمان مللەت و نەتەوە، رەها مێرانیێ (یان نێراتیێ) لێ قەتكر بوو. لەوا نەشیا مریەمایێ مارەكەت و ژیانەكا كاملان بۆ دابین بكەت. ئەڤە كورتی یا رۆمانا "مریەما: كچەژنەك ژ زەمانەك دی" بوو^*. ئەڤ رۆمانە سێزدە پشكێن خوەسەر ب خۆڤە دگریت و هەر پشكەك ژ كۆمەكا پەرەگرافێن پێكڤەگرێدایی پێك دهێت. لێ رۆمان نە تنێ خویاکرنا بۆیەرانە، بەلکو شێوە یێن ڤەگێرانێ و شێوازێ گشتى و هۆکارێ رەفتارا کاراکتەران و هزرێن ل پشت هەڤۆکێن دەربراندى و گەلەک بابەتێن دى یێن جوانکاریێ ژى ب خۆڤە دگریت. ئەگەر تنێ ڤەگێرانا بۆیەران بایە، ئەڤ کورتى یا ل سەلال دا بەس بیت ژبۆ پێناسەکرنا ڤی رۆمانا ئەم ژێ خەبەر ددەین. ئەگەر ئەم ژ ناڤێ رۆمانێ دەست پێ بکەین (مریەما: کچە ژنەک ژ زەمانەک دى)، دێ بینین کو مریەما ناڤێ کەسەکا مێیە ژ ناڤێ (مریم) هاتییە، لێ دەمێ دەربازى زمانێ کوردى بووى، ناڤێ وێ بوویە مریەما. وەکو ئەز تێ دگەهم، ئەڤ ئەلیفا ب ناڤیڤە دهێتە زێدەکرن (مریەم- مریەما) یان کێمکرن (حەلیما- حەلیم، خەجیجا- خەجیج)، شێوەیەکێ ئەڤینیێ و بچووککرنێ و رێزگرتنێ ددەتە ناڤى. لێ ئەگەر بابەت تنێ کوردیکرنا ناڤێ مریەمێ با، نڤیسەر دشیا ناڤێ رۆمانێ بکەتە مێرەم (کو کوردیکرنا ناڤێ مریەمێیە)، لێ وەسا دیارە کو نڤیسەرى ڤیایە رەهەندەکا دى ژى بدەتە ناڤى. ئوو ئەگەر ئەم سەحکەینە تایتلێ لاوەکى (کو تەواوکەر و شرۆڤەکرنەکا وەسفى یا ناڤێ مریەمێیە)، ژ دوو دەستەواژەیان پێک دهێت، کچەژن و زەمانەک دى. کچەژن ئانکو کچەکە سیفەتێ ژنێ وەرگرتى، یان ژنەکە هێشتا ب ساخلەت و رەفتارێن کچانڤە گرێدایە. جوداهى یا زمانەڤانى یا دناڤبەرا کچێ و ژنێدا ئەوە کو کچ مێیەکە بەرى شووکرنێ (ئانکو هێشتا یا کچینە- پەردەیا وێ یا کچینیێ دروست و ساخلەمە)، لێ ژن ئەو مێیە یا پەردا وێ یا کچینیێ نەماى (ئەگەر بۆ جارەکا ب تنێ ژى کریارا سێکسى کر بیت و ئەو پەردەیە نەما بیت، دێ ناڤێ ژنێ کەفتە سەر). ئوو جوداهى یا زمانجڤاکى یا وان، ب پێگەهشتن و ئەرک و بەرپرسیارى و نەسەبێ بنەمالێڤە هەڤبەندە. هندەک جاران ژى، د کوردەواریێدا وەکو پەسندان و مەدحە ژبۆ وان کچێن سنێلە یێن بەرپرسیارى یا جڤاکى یا ماڵێ و خویشک و برایێن خوە ب ستوویێ خوەڤە دگرن (ژبەر هەر ئەگەرەکێ هەبیت)، دهێتە گۆتن. یان وەکو کێمکرن و رەخنەیەکێیە ژبۆ وان ژنێن هێشتا پێنەگەهشتى و دکەڤنە بەر بەرپرسیارى یا ماڵ و مێران. لێ ژ لایێ زماندەروونیڤە، کچە ژن، ئەو ژنەیە ئەوا هەموو بەرپرسیارى یێن جڤاکى و بایولۆژى ل هەمبەرى هەڤژینێ خوە هەیى و دناڤ جڤاکیدا وەکو ژنەکا کاملان دهێتە هەژمارتن، لێ گیانێ وێ هێشتا کچینە و هەست ب هەبوونا قەتا دى یا گیانێ خوە ناکەت. ئانکو تنێ کریارێن سێکسى دگەل کەسەکێ دیارکریێ نە ب دلێ خوە دکەت و کراسەکێ جڤاکیێ قەبوولکرى دکەتە بەر وێ کریارێ. دبیت پڕانییا ئەو کچێن ب کوتەکى داینە شوو، ئەڤ هەستا ژێگۆتى ل دەف هەبیت (کو ب بایولۆژى یا لەشێ خوەڤە ژنن، لێ گیانێ وان هێشتا کچەکا کچینە). دەستەواژە یا دووێ ژ تایتلێ لاوەکى (یان وەسفکرنا ناڤى)، ژ زەمانەک دى یە. زەمان ل ڤێرە دوو رەهەندان ب خۆڤە دگریت: زەمانێ بەرجەستەیى کو نۆکەیە یان رابردوویە یان ژى زەمانەکێ داهاتییە. نەدوورە ژى هەر ئەڤ هەرسێ وەرگوهێزکێن زەمانى بن د جهەکێ دیدا، چونکو مشە جاران زەمان و جھ پێکڤە گرێدایینە (زەمجھ یان جێزەمان). رەهەندێ دووێ، زەمانێ گیانییە کو مرۆڤ د ناخ و گیانێ خوەدا، د زەمانەکێ دیدا دژیت و رەفتارا وى/ وێ نەیا زەمانێ هەنۆکەییە (ئەو زەمانێ ئەو تێدا دژیت).

  لێ ئەگەر جارەکا دى ل تایتلێ سەرەکى بزڤرین و ب تایتلێ لاوەکیڤە گرێدەین کو یەک تایتلێ رستەیى ژێ دروست بکەین، دێ تایتل ب هەمیڤە بەرێ مە دەتە رەهەندەکێ ئایینى، کو هەڤبەندییەک ب مریەما کچینڤە هەیە (المریم العذراء). د ئاماژەیەکا کورتدا، ڤێ هەڤبەندیێ ل دەف خواندەڤانى موکمتر لێ دکەت: "ئەرێ مریەما ئەزم، یان ئەز مریەمامە- بپ٦٤". مریەما تەوراتێ ژى کچەژن بوو، هێشتا کچ، دووگیان دبیت و زارۆکەک دبیت (یەسوعێ مەسیح). ئەو ژى بەرئاتاڤى هەمان دەردەسەرى و نەقەبوولکرنا جڤاکى بوویە. ب هەبوون و دایکبوونا وێ، گوهۆرینەکا مەزن ئێخستە دناڤ جڤاکێ سەردەمێ خوەدا و پاشى گوهۆرینەکا مەزن ئێخستە دناڤ پڕانییا کەلتۆرێن مرۆڤایەتیێدا. نەدوورە مەرەم ب مریەما رۆمانێ ژى، ئەنجامدانا هەمان گوهۆرینان بیت دناڤ کەلتۆرێ جڤاکیێ د سەردەمێ رۆمانێدا؟!

  جھ و سەردەمێ ڤێ رۆمانێ، تنێ ئێڤارەکە ژ ئێڤارى یێن دەڤەرا دهۆکێ کو کاراکتەرا سەرەکى یا رۆمانێ، ب بیرەوەریا رۆژبوونا خوە، هەڤالەکا خوە داخواز دکەتە ئاهەنگەکا دوو قۆلى و مونولۆگەکا ب شێوەیێ دایالۆگێ، دناڤبەرا هەردوواندا دهێتە ئەنجامدان.

  هەر ژ دەستپێکا رۆمانێ و بەرى دەست ب ڤەگێرانێ بکەت، رۆماننڤیسى کلیلەکا جادوویى کرییە د دەستێ خواندەڤاناندا کو دەرگەهێ رۆمانێ پێ ڤەکەن و ل کۆما رەهەندێن بارکرى بگەریێن. ئەڤ رۆمانە هاتییە پێشکێشکرن بۆ هەر کچەکا کچینى یا خوە ژ دەستداى (کو بابەتەکێ پەروەردەیى و ئاراستەکارییە). پاشى چوار گۆتنێن ناڤدار و بەربەڵاڤ ب رێزکرینە: یا ئێکێ ژ قورئانا پیرۆز وەرگرتییە (کو بابەتەکێ ئایینیێ گەفێیە ل ستەمکار و زۆرداران دکەت). یا دووێ ژ ناڤدارەکى ب ناڤێ و. هۆراس وەرگرتییە (کو بابەتەکێ فەلسەفیێ دووانى یا هزر و هەستێیە)، "جیهان کومیدیایە بۆ کەسێ هزر بکەت و تراژیدیایە بۆ کەسێ هەست پێ بکەت- بپ٦". یا سیێ ژ ولیام وردزۆرت وەرگرتییە (کو بابەتەکێ خۆگونجاندنا جڤاکییە). یا چوارێ ژ رەسوول حەمزاتۆڤ هاتییە وەرگرتن (کۆ بابەتەکێ دەروونى و دەروونجڤاکیێ بارکرییە ب ئوستاتیکایا عەشقێ و مرۆڤایەتیێ). ئانکو رۆماننڤیس یێ ئاماژەیەکێ ددەتە خواندەڤانى کو سەرەدەریێ دگەل هندەک بابەتێن پەروەردەیى- ئایینى، کەتوارى- جڤاکى، فەلسەفى و دەروونى یا مرۆڤى بکەت. ل داویێ ژى، ئەگەر رۆمانێ ب ناڤەرۆک و روخسارڤە وەرگرین، دێ ئاماژەیێن سیاسى و وەلاتینیێ ژى تێدا بینین. بەلیکرنا بابەتێن فەلسەفى و دەروونى دناڤ سیاسەتێ و رەخنەیێن کەتوارى یا جڤاکیدا، د پڕانییا رۆمانێن (سەبرى سلێڤانەیى)دا دهێنە دیتن. ئەم ژى (ل گورەى ڤێ دیتنێ)، دێ چینە دناڤ فەزایێ رۆمانێدا.

رەهەندێ ئایینى- پەروەردەیى:

  ب دیتنا من، ئازراندن یان بەرگومانکرنا هەر ئاییردەکێ جڤاکى- ئایینى، پرۆسەیەکا پەروەردەییە. هەر ژ دەستپێکا رۆمانێ و هەتا داویێ، ئایین ب شێوەیەکێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ دکەفتە دناڤ پڕانییا دانوستاندناندا. مرۆڤێ کورد، هەر ژ رۆژا ژ دایک دبیت و تا پێ دگەهیت، ب پەروەردەیەکا ئایینى یا بارکرى ب چغاندن و ترسێ و پابەندبوونێ دهێتە پەروەردەکرن. هەتا دگەهتە وى راددەى کو ژ ئەگەرێ خۆگونجانا دگەل ترسێ، خۆشیێ ژ ترسا خوە ببینیت: "نارینێ بزانە کو ترس هەستەک خوەشە، بەلێ سەیرە- بپ١٠،... ترس خوەشە هەتا وى راددەیێ کو ئەز نەشێم بێ وێ بژیم- بپ١١". ئەڤجا سروشتییە کو پەروەردەیا جڤاکى و پاشخانا ئایینى، حزوورەکا بەرچاڤ د هەموو کێلیکێن ژیانا مرۆڤیدا هەبیت.

  گەلەک بابەتێن ئایینى وەکو ئاماژە هاتینە گۆتن کو خواندەڤان هزرا خوە تێدا بکەت و بڕیارەکا هەنۆکەیى ل سەر بدەت، دەمێ مریەم ژ ماموستایێ خوە دپرسیت کا بۆچى زەلامى مافێ چوار ژنان هەیە، لێ ژنێ ئەو مافە نینە؟! ماموستا نەشێت چ بەرسڤێن بەرهۆز بدەتێ، تنێ روویێن وى تێک دچن و قوتابى یا خوە پاشڤە دبەت! ئەڤە ژى ئیشارەتەکە کو پڕانییا خەلکى (ب ماموستاڤە ژى)، ب کوورەهى سەرەدەریێ دگەل بابەتێن ئایینى دکەن و باوەرییەکا رەهایى پێ دهینن. دەمێ نارین دبێژتە مریەمێ: "ئەو شەهدەکییا تە کێم دبینن، راستە چونکو ژنم- بپ١٩". ئاماژەیە ژبۆ وى تێگەهێ ئایینیێ شەهدەکییا دوو ژنان ب یا زەلامەکى بیت. ئوو ئەو ئاییردەیێ مریەم پێ هاتییە کرێتکرن (کوشتن ب زمانێ نڤیسەرى)، ئاییردەیەکێ ئایینیێ بەربەلاڤە دناڤ جڤاکێ کوردیدا، کو ڤەرەڤاندن و کونترۆلکرنا ئەجنەیانە ژ ناڤ لەشێ مرۆڤان. هەرچەندە ئایینێ ئیسلامێ چ هەڤبەندى یێن کوور ب ڤان جۆرە ئاییردەیانڤە نینە. لێ خەلکى، ئایین بکارئینایە ژبۆ پەژراندن و ئەنجامدانا ڤان جۆرە کریارێن کو گەلەک ژ زانایێن ئایینى پەسەند ناکەن. پشتى مریەما بەرئاتاڤى ترۆمایەکا دەروونى دبیت (ژ ئەگەرێ کوشتنا بابێ خوە)، یان تۆشى هیستیریایێ دبیت و ژهۆش دچیت، کابرا (محەمەدێ مەیرێ کو ل دەف خەلکى کەسەکێ ئۆلدار و خودێ نیاسە)، هەولددەت ئەجنەیان ژێ برەڤینیت، ڤى ئاییردەیێ خێرێ دکەتە دەرفەتەک ژبۆ ئەنجامدانا کریارەکا خرابیێ و مریەمایێ ژ کچینیێ دئێخیت. رۆماننڤیسى ب شارەزایى وەسفا ڤى ئاییردەى کرییە: "پشتا من دگەمراند و من ژى ل ڤێ مەحفوورا فارسى یا سۆر دنێرى... ژ نشکەکێڤە، مینا هۆڕەبایى، پەردەیا شینا هەڤرویشمى ژ سەر من هلدا و گۆت: بروینە سەر کوندکان. روویێن من کەتن ئەردێ، هەستێ ترسێ و شەرمێ وەک سەرکێن سار و گەرم گەهشتن هەڤ... ب زمانەک بیانى، ئەز باوەر دکم کو ژبلى وى کەس دى تێناگەهت، ل گەل دیواران دئاخفت، هەر بێهنەکێ کەفا دەستێ خوە داهینا سەر گولیفانکا سەرێ من... ل دووف رە کابراى دەستێ خوە ب پشتا من و کەماخێن من دە هینا خوار هەتاکو گەهشتى لنگێن من.... ل دوماهییێ- تنێ بۆ باوەرییێ- ئەز ل هەمبێزێ خوە گڤاشتم بەرى کو بێژت: ئەز ب سەرهلبووم، ئەجنى کەفتنە دناڤ کەلەخێ تە دە، بەلێ نەترسە، ئەز دێ وان تەرقینم هەکەر سالا بیست و ئێکێ بت.. بپ٥١-٥٢". ئەڤ ئاییردەیێن بووینە پشکەک ژ باوەرى یێن بەڵگەنەویست و کەسایەتى یا مرۆڤى پێ هاتییە ئاڤاکرن، نە هێسانە کو مرۆڤ بکاریت بێختە بەرگومانکرنێ یان ل دژ راوەستیت. گەلەک جاران مرۆڤى باوەرى ب ئاییردەیێن ژ ڤى چەشنى نینە ژى، لێ ژبەر دکارا (ئیلحاحا) جڤاکى نەشێت خوە ژێ دوور بکەت و ل داویێ دکەفتە دبن کاریگەرى یا جڤاکیڤە. ئاخفتنا ژ هەموویان ب ساناهیتر ئەوە، دێ بێژنێ کا جارێ تاقى بکە، ئەگەر مفا هەبوو ئەڤە تە قازانج کر، لێ ئەگەر بێ مفا بوو، چ زیان و خوسارەتى تێدا نینە. لێ ئەوێن ڤان هزرێن ڤالیکى پێشکێش دکەن، نە ل بیرێیە کو پشکداریکرنا رەوشەنبیرەکى د ئاییردەیەکێ غەیبیێ بێ مفادا، پاڵپشتییە بۆ مانا تێگەهێ وى ئاییردەى دناڤ جڤاکیدا. ب هەمان تێگەهێ رەوشەنبیران (قەهرەمانا رۆمانێ ژى)، چ باوەرى ب هەوڵدانێن محەمەدێ مەیرێ نەبوو، لێ ژبەر جڤاکى نەشیا رەت بکەت، ئەنجامێن وێ ژى ژدەستدانا کچینى یا خوە بوو: "من گومان د مەسەلەیا تەسلیمێ دە دکر، بەلێ کى دوێریا بەحسا گومانێ بکت؟ نەتنێ واتەیەک نەرێنى دئافراند، لێ ژ کەبائیران دهات هژمارتن- بپ٤٣". پشتى ب سەرى هاتى و تۆشى وێ دەردەسەریێ بووى (ئەوا ئەم ژێ خەبەر ددەین)، ئەڤجا ب هزرکرنەکا رەخنەگرانە و پرسیارکەر، بەحسى ئاییردەیان دکەت و پێداچوونێ ب سەربۆرا خوە یا نەخۆشدا دکەت، کو شێوازێ پرۆسەیەکا پەروەردەییە ژبۆ خواندەڤانان. مریەما، خەلکێ جڤاکى ب (وان- ئەوان) ل قەلەمددەت، ئانکو ئەو کەسەکا دییە (ژ زەمانەک دى!)، دێ هندەک ژ خەمێن خوە دەرێژکەت کو ببنە نموونە و رێخۆشکەر ژبۆ تێهزرینەکا دى یا جودا ژ ئەڤا هەیى. نڤیسەرى، کاراکتەرەکا هاریکار یان تەواوکەر بکارئینایە (نارین)، کو نوونەراتى یا هەموو جڤاکى بکەت، لێ نە ب شێوەیێ گۆتارەکا ئاراستەکرى، بەلکو ب شێوەیێ دانوستاندنەکا ڤەکرى دناڤبەرا نڤیسەرى و جڤاکیدا. هەروەسا ئینانا ڤێ کاراکتەرێ ژ دەرڤەى وەلاتى، ئاماژەیەکە ژبۆ هەبوونا هزر و هەڵوێستێن هەمەجۆر کو ئێدى فەرە ئەم ژى باوەرى یێن خوە بێخینە بەرگومانکرنێ و رێزێ ل هزر و کریارێن بەرانبەر بگرین.

  کریار یان رەفتار دهێتە وەرگرتن و ئەو رەفتار یا قەبوولکرییە، ئەوا جڤاک پەسەند دکەت و شێوەیەکێ هەژیتیێ ددەتێ. کورد دبێژن مرۆڤ ب کریارێن خوە دهێتە نیاسین، کریارێن هەر کەسەکى رەنگڤەدانا کەسایەتى و هزرێن وینە؟! پڕانییا تاکێن جڤاکى (ل گورەى ڤێ باوەریێ)، سەرەدەریێ دگەل مرۆڤێن دەردۆرا خوە دکەن. لێ گەلەک جاران کریارێن قەبوولکرى یێن جڤاکى و حەزێن ڤەشارتى یێن مرۆڤى هەڤدژى هەڤن، ئوو مرۆڤى بەر ب دووانیزما کەسایەتیێڤە دبەن. جڤاکناس دبێژن کو پڕانییا جڤاکێن دیندار (ب نەمازەیى، ئایینێ ئیسلامێ)، ژ ڤێ دووانیزمێ دناڵن. مە گۆت ئایینێ ئیسلامێ، چونکو ئیسلامەتى سەرەدەریێ دگەل دونیا و ئاخرەتێ/ بابەتێن ماددى و گیانى هەردوویان دکەت (ئانکو دین و دەولەت). ژبۆ هەر هوورهوورکەکا د ژیانێدا، دیتن و چارەسەرییەکا دیارکرى هەیە. لێ کۆما ئایینێن دى (ب تایبەتى مەسیحیەتا رۆژئاڤایى)، دین و دەولەت ژێکجوداکرینە، کەسێن ئۆلدار و رێبەرێن ئایینى، جودانە ژ کارمەندێن حکومەتێ. ئەڤجا د دەمێ پەروەوردەکرنا زارۆکاندا، ئەو ب ناڤێ سیستەمێ جڤاکى زارۆکێن خوە فێرە راستگۆیى و کریارێن قەنج دکەن. ژبۆ پەروەردەیا گیانى ژى، هەر ئێکشەمب ل کەنیسێ فێرى بابەتێن ئایینى دکەن. کەنیسە ژى، ئایینى ل گورەى پێدڤى یێن ژیانێ و ل گورەى سیستەمێ جڤاکى (دەولەتێ) بۆ پێشکێش دکەت. لێ د جڤاکێن ئیسلامیدا، هەر ژ دەستپێکێ پەروەردەیەکا دووانى بۆ پێشکێش دکەن و هەموو کریارێن قەنج ب ئایینیڤە گرێددەن و سیستەمێ جڤاکى (دەولەتێ) ل گورەى شێوازێن پەروەردە یا ئایینى دگونجینن (قورئانا پیرۆز، فەرموودەیێن پێغەمبەرى (س)، ئیجماع، پیڤاندن و داهێنانا زانایێن ئایینى). ئانکو ئایینێ ئیسلامێ دبیتە سیستەمێ دونیا و ئاخرەتێ/ بابەتێن کەتوارى یێن ماددى و بابەتێن ئیدیالى یێن گیانى. ئوو هەموو دەمان پێدڤى و ژان و دەردەسەرى یێن ژیانێ، ب تێگەهێن ئیدیالى و شیرەتان تێر نابن، ئەڤجا خەلک نەچار دبیت کو رەفتارەکا دیارکرى ژبۆ دونیا و ژیانا خوە یا کەتوارى دروست بکەت (کو بکاریت پێ بژیت و بەرهنگارى یا گەفێن ژیارێ بکەت). ئوو رەفتارەکا دى یا ئیدیالى دناڤ خەلکیدا دکەن کو ژ لایێ جڤاکى و مەنزوومەیا ئایینیڤە قەبوولکرى و هەژى بیت. ژبۆ چارەسەرکرنا ڤێ دووانیزمێ، ئیمامێ عەلى دبێژیت: "بۆ رۆژا خوە کار بکە هەروەکو تۆ چ جاران نامرى، ئوو ژبۆ ئاخرەتا خوە کار بکە هەروەکو سبەهى دێ مرى." ئەڤ هەڤۆکە (تا راددەیەکى) ئاماژەیێن ژهەڤجوداکرنا دین و دونیایێ ب خۆڤە دگریت و خەلکى پالددەت کو ب هەمان شێوەیێ ئاخرەتێ، کار بۆ دونیایێ ژى بکەت، لێ تێگەهشتنا هەموو زانایان و هەموو خەلکى ژى نەوەکو یەکە. نڤیسەر ب شێوەیێن راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ (د گەلەک دانانگەهێن رۆمانێدا)، خوە ل بابەتێ ڤێ دووانى یا هزر و رەفتارێ ددەت و کەسایەتى یا دووانیزمى یا ئۆلداران و یا خەلکێ پێگیر ژى (وان- ئەوان) ب کەسایەتى یا محەمەدێ مەیرێ وەسف دکەت:

-  نۆکە ژى کابرا یێ بوویە شێست و هەشت ساڵ و هێژ کەس چو ژ تەڤنێ وى نابتە دەر: جار وەلییەکە ژ وەلییێن خوەدێ و جار ژى سحربازە- بپ٤٣.

-  ل نک مە مرۆڤ پتر ب کریاران دهێت نیاسین... لێ خەلکێ تاخى کابرا نەدنیاسى، چونکو هەموو کریارێن وى دتاریێدا بوون. ئانکو خەلک کریارێن کابراى ل مزگەفتێ تنێ دبینت، کەس کریارێن وى ل بەنگەلێ و دکانکێ نابینت- بپ٤٧.

هەروەسا بابەتێ پەروەردەیا ئایینى کو دبنەکۆکا خوەدا ژبۆ پەروەردەکرنەکا باش و قەنجە، ژبۆ هندێیە کو مرۆڤ ب ئایینیڤە بهێتە گرێدان و بۆ خوە بکەتە رێ و رێبازا ژیانێ، داکو هەردەم یێ سەرکەفتى و بێ چەوتى بیت. لێ پڕانییا پەروەردەگارێن ئیسلامێ، خەلکى ل سەر دووانى یا ترساندن و تەماحیێ د هاژۆن، تەماحى یا خۆشى یێن بەهەشتێ، یان ترساندنا ژ ئاگرێ جەهنەمێ. هەرچەندە، بزاڤێن صوفیزمێ خوە ژ ڤێ دووانیێ دەربازکرییە و دبێژن کو دیندارى ئەوە مرۆڤ حەز ژ مەزناهى و قودرەتا خودێ تەعالا بکەت (نە ژ ئاگرێ وى بترسیت، یان تەماحى یا بەهەشتا وى بکەت)، لێ ئەوا باو دناڤ خەلکیدا، هەر جەهنەم و بەهەشتە. د ڤێ دووانیێدا ژى (ل شوینا خۆشى یێن بەهەشتى)، هەردەم داکۆکیێ ل سەر ئاگرێ جەهنەمێ دکەن. ئەڤجا مرۆڤى دکەنە دناڤ ترسەکا دژوار و بەردەوامدا، کو هەردەم هەست ب تاوانبارى و شاشیێ بکەت، "ئەو ژى دترسن، مافێ وان هەیە ب ترسن چونکى ب ترسێ هاتنە فرشککرن- بپ١٠". ئوو دبیت هەر ئەڤە بیت سەدەمێ وان روندکێن دیندار ل سەر نڤێژا ئەینیێ دبارینن. نڤیسەرى ب جوانى ئاماژە ب ڤى بابەتى دایە: "کابراى... ئەز وەسا تێگەهاندم کو دۆزەخ ب تنێ هەیە، چونکى قەت بەحسا بەهەشتێ نەکر- بپ٥١." یان "ئەز پەتیکێن (رحمان) و (رحیم) ڤێددەم... بەلێ (جبار) و (متکبر) چاڤباران ناگرن، ناهێلن-بپ٦٥-٦٦". ڤێ چەندێ قەهرەمانا رۆمانێ پالدا کو هزرا خوە د (وان)دا بکەت، ئەرێ تنێ محەمەدێ مەیرێ وەسانە یان هەمى خەلکى هەمان رەفتارێن دووانیزمى هەنە؟ ئەز وەسا هزر دکەم کو نڤیسەرى ژى حەز دکر، محەمەدێ مەیرێ تنێ با، بەلکو خەمێن مریەمایێ سڤکتر لێ هاتبان. یان ب کێمى، دا ئاسۆیەکێ گەشتر هەبا. لێ دەمێ دبێژیت: "من هەولدا ئەز قیما خوە بهینم، خوە تێبگەهینم کو محەمەدێ مەیرێ، تنێ کەسەکە و ئەو نەهەموو کەسە... بەلێ دیارە کو قیم و باوەرییا من گەشبینییەک زێدە بوو- بپ٧٦". ئیشارەتەکە ددەتە رەهایى یا تێهزرین و پەروەردەیا هەموو جڤاکى. هەر عورف و باوەرییەکا هەبیت، ل دەستپێکێ ل سەر ئاستێ کەسان پەیدا دبیت و پاشى دەرباسى کۆمێ دبیت، دەمێ کۆمێن خەلکێ جڤاکەکى وان عورف و بهایان پەسەند دکەن، هینگى دبیتە پشکەک ژ پێکهاتەیێ سیستەمێ جڤاکى و ئێدى نە هێسانە کو ڤەگەریتەڤە سەر دوخێ خوەیێ جاران. ب ڤێ چەندێ ژى، کۆمێن خەلکى خوە دگەل دگونجینن و پاشى دبیتە دۆزەکا جڤاکى- ئایینى و خەلک ب گیانێ خوە دپارێزن. ئەگەر جارەکێ هەست ب هەڤدژیێ ژى بکەن، ب دەهان بەهانەیێن عەقلى و نەقلى بۆ دهینن کو ئەوا دکەن، ئەوە رێکا راست.

رەهەندێ جڤاکى- جێندەرى:

  سەرەراى ئاکاما ئایینى ل سەر چێکرنا سیستەم و عورفێن جڤاکى، لێ هندەک بابەتێن جڤاکى هەنە، ب کراسێ ئایینى هاتینە نخافتن و پەژراندن (دبیت ئایین یێ ژێ بەرى بیت ژى). یەک ژ بابەتێن هەرە گرنگێن دناڤ سیستەمێ هەموو جڤاکاندا جهێ خوە گرتى (ب تایبەتى جڤاکێن کشتوکالى و ئەوێن ئیسلامى)، بابەتێ جێندەرییە. هەلبەت پڕانییا خەلکى، بابەتێ سێکس و جێندەرى ژ هەڤجودا ناکەن، خەلک وەسا هزر دکەت کو بابەتێ جێندەرى هەمان بابەتێ جوداهى یێن سێکسییە دناڤبەرا نێر و مێیاندا. ئەو ب خوە جوداهى یێن سێکسى بابەتەکێ بایولۆژییە و جوداهى یێن جێندەرى بابەتەکێ جڤاکییە. لێ چونکو ل دەف باوەردارێن ئایینى، جوداهى یێن سێکسى ب ئەمرێ خودێ تەعالا هاتینە دانان، لەوا وەسا هزر دکەن کو بابەتێ جوداهى یێن جێندەرى ژى، تەمامکەرا هەمان بابەتێ خوداییە. ب ڤێ چەندێ ژى، سەرەدەرییەکا کێمتر ژ بهادارى یا مرۆڤان دگەل ژنێ دکەن، "ل کووڤە بت، وەک بونەوەرەک مێ، لاواز و بیانى، جڤاک سەرەدەریێ دگەل من دکت ب تایبەت رەگەزێ نەمێ- بپ٧٨".

  ئەو ب خوە د عورف و بهایێن جڤاکیدا، هەر ژ دەستپێکا بوونێ ئەڤ جۆرێ سەرەدەرى یا جیاواز دگەل بونەوەرا مێ دهێتە کرن، پڕانییا دایبابان حەز ژ کوران دکەن، چونکو کور هەلگرێ ناڤێ مالباتێیە و کچ ئاڤاکەرا مالباتەکا دییە. ژ لایەکێ دیڤە ژى، کچ نامووسا بنەمالێیە؟! هەتکا بنەمالێ ب هەتککرن و فهێتکرنا کچێ یان ژنێڤە گرێدایە. کەلتۆرێ ئیسلامێ، بابەتێ کێمبهایى یا ژنێ، ب کێمدینى و کێمئاقلى یا ژنێڤە گرێدایە- ژبەر وان چەند رۆژێن بێنڤێژى یا وێ ژ لایێ جوداهى یێن بایولۆژیڤە. لێ جڤاکناسێن سەردەمێ زانستى وەسا دبینن کو ئەگەر کێمئاقلى و کێمدینى هەبیت، ئەنجامێ پەروەردەیى یا جڤاکییە نە سەدەمە (وەکو دیتنا عەلى وەردى). هەر ژ زارۆکینیێ، هەموو بیاڤ بۆ ئازادى یا کورى دبەرهەڤکرینە، لێ کچ دناڤ کار و کاروبارێن مالێدا دهێتە زیندانکرن (جێندەر). یەک ژ بابەتێن دى یێن گرنگ ئەوە کو جڤاک ب هەستیارى سەرەدەریێ دگەل پەردەیا کچینى یا کچێ دکەت و ئەو پەردەیە وەکو نیشانا پاکیزەیى و نامووسا هەموو بنەمالێ دهێتە دیتن: "کچکێن مە گونەهن، لێ ئەز ل قەومێ زەلامان دگرم، چونکى نامووسێ تنێ بپەردەیەکێ ڤە گرێددەن و ئەو ب خوە دقەتینن- بپ٤٩". هەر تێگەهەکێ جڤاکى، دگەل بۆرینا وەختى و سەرەدەریا رۆژانە، دبیتە راستییەکا رەوان د ناخێ خەلکیدا و خەلک ب هەمووڤە دپەژرینن. ئەڤجا پەردا کچینیێ نە تنێ ل دەف زەلامان گرنگى هەیە، لێ ئەو کچێن وێ پەردەیێ ژ دەستددەن، ب هەمان هەستیارى و گرنگى لێ دنێرن. هەموو خەم و ژان و ڤەدەرى یا مریەمایێ ژ ئەگەرێ نەمانا وێ پەردێیە. ل گورەى تیۆرێن خۆگونجاندنا دگەل جڤاکى، مافێ وێیە ب وێ پەردێڤە یا گرێدایى بیت داکو بشێت ب ئاسوودەیى و هەژیتى دناڤ جڤاکیدا بژیت. ئەمما جڤاک چ بکەت و چەوا بژیت، ئەو بابەتەکێ دییە: "بەلێ بزانە کو ژیانا وان تەڤ بێ پەردەیە، پەردە ل هەر درێ قەتاندى یە، چاڤ، گوھ، پێسیر و ئۆدەیێن نڤستنێن وان ب جارەکێ بێ پەردەنە، لێ یا تە پەردەیەک تنێ قەتاندى یە ئەو ژى نە تە، بەلێ نوونەرێ وان- بپ٧٤". خوە هەر سێ پەهلەوانێن ژیانا وێ ژى، ژبەر ڤى بابەتێ جڤاکى ژێ دوورکەفتن، یان وێ خوە ژێ دوور ئێخست. یێ ئێکێ ژبەر تێگەهێ وى بۆ ژنێ کو تنێ بۆ گانانە. یێ دووێ ژبەر هندێ کو ئەگەر پەردە یا وێ قەتاند پاشى دێ پێڤە بیت و ژ نەچارى دێ وێ مەهر کەت. یێ سیێ ژى، هەموو کریارێن سێکسى ل دەف وى زنایە و مەزنترین گونەھ ل دەف وى زناکرنە (چەوا بیت و د چ کاوداندا بیت).

  د ڤێ رۆمانێدا، نڤیسەر ب شێوەیەکێ فێمینستى بەرەڤانیێ ژ دۆزا ژنێ دکەت. گەلەک نڤیسەر و هزرمەندێن چاکسازى یا جڤاکى وەسا هزر دکەن کو جڤاک بەرەف پێشڤە ناچیت هەتاکو مافێن ژنێ نەهێنەدان و یا ئازاد نەبیت. لێ ژبیر دکەن کو ئەوێن دشێن مافان بدەن، فەرە ئەو ب خوە ئازاد بن. د رەوشەکا تێهزرینێن غەیبى و پاشکەفتیدا، هەموو تاکێن جڤاکى (ب نێر و مێڤە) دبنە داردەست و کولە یێن عورف و عەدەت و تێگەهێن جڤاکى. هەموو د یەک گۆما مەنددا مەلەڤانییان دکەن و هەموو ب یەک سەلیقە سەرەدەریێ دگەل ترس و چغاندنێ دکەن، لێ هەردەم ترسا وان یا بەردەوامە، هەروەکو دجهەکێ رۆمانێدا هاتى کو ژ ترسێ هاتینە فرشککرن. هەروەسا خەلکێ ڤى جڤاکێ مینا کەرییەکێ پەزى: "ب دەنگەک بلند دپەیڤن، ژعەینى ڕەنگان حەز دکن و قەدرێ بیانییان پتر دگرن، خنێکا وى کەسێ کو بکەڤت دلێ وان... بپ١٢"... هتد. ل ڤێرە ئاماژەیەکا بچووک هەیە کو تاکێن جڤاکى ب نەرەوایەتى یا تێگەهێن سەپاندى یێن جڤاکى د حەسیێن، لێ ژبۆ قەبوولکرنێ و خۆگونجاندنێ، پێگیریێ پێ دکەن. دەمێ ب رێزگرتن هزر و رەفتارێن کەسێ بیانى قەبوول دکەن، ئەو قەبوولکرنەکا راستگۆیانەیە، لێ ب دەڤێ کەسەکێ دى و ژ جڤاکەکێ دى. هەرچەندە ئەو رێزگرتنا زێدەرۆ ژبۆ بیانییان، شێوەیەکێ خوەکێمدیتنێیە. هەکو مرۆڤ خوە نزم دبینیت، هەموو تشت و بۆیەرێن ژدەڤە دێ بلندتر هێنە دیتن.

  مشە جاران مرۆڤ هەست ب شاشى یا تێگەهێ جڤاکى یان هەر عورفەکێ دیارکرى دکەت، لێ نەوێریت دەربرینێ ژێ بکەت، دا ژ کەریێ پەزى (ئەوێ ل کوتانا جڤاکى مەخەل بوویى)، نەهێتە ڤەدەرکرن. د ڤێ کوتانا جڤاکیدا، هێزا زەڤلەکان دەستەلاتا خوە دسەپینیت، هەبوونا زەڤلەکێن بهێز ژى ل دەف کەسێن نێر هەیە (هەرچەندە زەڤلەک ب راهێنانێ و کارکرنێ ب هێز دکەڤن، ئانکو هێزدارى یا زەڤلەکێن زەلامى ژى ئەنجامە، نە پێکهاتەیە کو ببیتە سەدەم). ئەڤە ژى بەرێ جڤاکى بەر ب نێرسالاریێڤە دبەت. ئوو هەردەم دەستەلاتدار ب هەموو پێرینەیێن بەرهۆز و نەبەرهۆزڤە هەولددەن کو دەستەلاتا خوە بپارێزن. هەموو کەسێن نێر دبابەتێ نامووسێ و تەپەسەرکرنا ژنێدا هەڤدگرن کو بهایەکێ پاراستیێ جڤاکى پێ دروست بکەن:

-  کابراى ئەز جارەکێ کوژتم و هێدى هێدى فێرى ژانا کوژتنێ کرم. بەلێ جڤاک و ئەو کەسێن خوە ب دلسۆز و ب نامووس ل قەلەم ددن، ب خەمسارى و هەر رۆژ من دکوژن- بپ٤٠.

-  نزانم کابراى دادگەھ بکم، یان پەروەردەیا وى، یان حەز و ڤیانێن وى یێن سادە، بەلێ نەرەوا... بپ٤٨.

ئەڤجا ئەو هەڤڕکى یا دێرینا دناڤبەرا نێر و مێیاندا چێبوویى، ب ئاستێن جوداجودا ل پڕانییا جڤاکێن جیهانێ دەردکەڤیت. سەرەراى وێ چەندێ کو نێر و مێ هەڤتەمامکەرێن هەڤن ژبۆ دۆماندنا ژیانێ و خۆشیێ، لێ بزاڤێن ژنان ژبۆ هندێیە کو ب ئاستەکێ وەکهەڤ ژیانێ بدۆمینن (نە ب ئاستێ رێبەرى و دویڤەلانکى، یان ب ئاستێ چێکەرى و ئامانێ هەلگرتنا توخمێن چێکرنێ). ڤێ بزاڤا ئازادیخوازى یا ژنێ (یان داخوازى یا وەکهەڤیێ)، د هندەک بیاڤێن جێندەرى یێن نەسێکسیدا، وە کر کو بەرەف ململانێ یا دناڤبەرا نێر و مێیانڤە بچیت. ب ڤێ چەندێ ژى، هەموو نێرێن جڤاکى ل پێش چاڤێن کەسەکا مێیا ستەملێکرى رەش دبن. قەهرەمانا رۆمانێ ژى، ژ لایێ نێرەکیڤە هاتییە ئیستغلالکرن و کرێتکرن، لێ کەربوکینا وێ یا ل دژى وى کەسى بەرفرەهتر لێ دهێت، هەتاکو هەموو زەلامێن جڤاکى وەکو کابراى دبینیت:

-  چاوان ئەز نەوەستم و ل ڤى باژێرى هەر تشتێ کو ئەز خوە نێزیک بکم نێر دبیت- بپ١٣.

-  من هەولدا ئەز قیما خوە بهینم، خوە تێبگەهینم کو محەمەدێ مەیرێ، تنێ کەسەکە و ئەو نەهەموو کەسە... بەلێ دیارە کو قیم و باوەرییا من گەشبینییەک زێدە بوو- بپ٧٦.

-  ئەز دزانم کا کەنگى محەمەدێ مەیرێ "زەلام" کر سینۆنیمەک بۆ "حەیوانەک دڕندە"... بپ١٣٥).

دەمێ مریەما (نڤیسەر ل پشت پەیڤێن وێ) رەوشا جڤاکى و پڕانییا خەلکى وەسف دکەت، دبێژیت: "ئەز ل وان ناگرم ژبەر دوو ئەگەران: یا ئێکێ ل گورەى ئەستاتیکێ هەر پێکهاتەیەک ل سەر دوو ئاستێن جودا خوە ئاڤا دکت (روحى و فۆرم و بەرجەستەکرنێ)، نە روحا وان سازە و نەفۆرم و بەرجەستەرکن.... یا دووێ وان شیزۆفرینیا هەیە، ئەو نەخۆشى نەتنێ دکەستیا واندایە، بەلێ دناڤبەرا وان قەنجیێ دە، دناڤبەرا وان ئالیێ بەرانبەر دایە... بپ١٨-١٩". ئەز باوەرناکەم کو نڤیسەر نەزانیت، شیزۆفرینیا هەڤڕکییەکا نافخۆییە دناڤ کەسایەتى یا یەک کەسدا، لێ دبیت مەرەما وى ئەو بیت کو ب ئاوایەکێ شیزۆکى سەرەدەریێ دگەل قەنجیێ و لۆژیکێ و راستیێدا دکەن. ئەڤە ژى دێ چیتە دناڤ بابەتێ رەفتارا دووانیزمیدا، ئەوا مە گۆتى کو ل دەف کەساتیا کەسێ کورد هەیە.

  د ڤێ بەرەڤانیکرنا ژ دۆزا ژنێ، نڤیسەرى ئاماژە ب گەلەک بابەتێن دى یێن هەڤبەند ب ژنێڤە داینە، وەکو سەرەدەرى یا ژنبابێ دگەل نەڤسى یا خوە، کو سەرەدەرییەکا دڕندانە و خرابە. هەر بویمێرەکێ خودان زارۆک، دەمێ ژنەکا دى دهینیت، مەرەم پێ ئەوە کو سەخبێرى یا زارۆکێن وى بکەت و د هەمان دەمدا ژى، مال و ژیانا وى یا سێکسى هەر یا ئاڤەدان بیت. لێ ئەوا دقەومیت، نە ئەوە یا مەرەم پێ. ژنباب زۆرداریێ ل نەڤسیێ دکەت ژبەر کو بەرهەمێ رکابەرا وێ یا مرییە. ژ لایەکێ دیڤە ژى، داکو مال و مێرى ژبۆ خوە و زارۆکێن خوە کونترۆل بکەت، مریەما بەحسى سەرەدەرى یا ژنبابا خوە دکەت: "پێلاڤا وێ ببوو بەردەمۆرا سەرێ من یێ کو قەت سوجدە بۆ کەسێ نەبرى.... من خوە دهاڤێت پشت لاندکا کۆڤانێ برا و ئەز دگریم و دگریم، هەتاکو ریالەک ددا من، روحا من دەردخست... بپ٥٦". لێ ژبۆ قەبوولکرنا جڤاکى و ب دەستڤەئینانا هەژیتیێ، ژنباب د حزوورا بابێدا مینا دایکەکێ خوە نیشا ددەت. ئەڤە ژى رەفتارەکا دووانیزمییە کو ل دەف بابى، رەفتارەکا قەنج و مشت دلۆڤانى ل هەمبەرى زارۆکێ مێرێ خوە بکەت. لێ ل پشت وى، دڕندەکا هار و دلرەق بیت. نەدوورە ئەو ژنبابە یا دیندار و ژ خودێ ترس بیت ژى، لێ ئەو وەسا خوە قاییل دکەت کو نڤێژێن وێ دێ بنە مەهدەر ژبۆ دلرەقى و زۆلما وێ. ئەڤ خوە قاییلکرنەیە رەفتارا دووانیزمێ ل دەف دینداران خورتتر لێ دکەت.

  هەتاکو مرۆڤ دناڤ جڤاکەکیدا بژیت و خوە دگەل بگونجینیت، فەرە ل دەستپێکێ وەکو جڤاکى هزر بکەت و رەفتارێن وەکو یێن خەلکى بکەت، داکو بهێتە قەبوولکرن و ب هەژیتى سەرەدەریێ دگەل بکەن. پاشى هەولدانێن گوهۆرینا هەمان تێگەھ بکەت. بۆ نموونە دەمێ مریەمایێ ناڤێ سەمیان بۆ کورێ خوە یێ نەهاتى هەلبژارتى، ئیشارەتەکا کەتوارییە کو هەر بنەمالەکا د ڤى جڤاکیدا هەبیت، فەرە سەمیانەکێ نێر هەبیت کو مێ یێن بنەمالێ ژ نێرێن دى یێن گورک بپارێزیت، یان بۆ مالێ کار بکەت و پێداویستى یێن ژیارێ بۆ دابین بکەت. هەروەسا دەمێ دبێژیت کو (ژ وى خولیاقەتى، تنێ دو کەس دکەڤالێن من دگەهشتن: کۆڤان و کاژین... ب دروستى سەدەمێ بێدەنگییا وان نزانم، بەلێ دزانم کو ب شانازى دگۆتن: "خویشکا مەیا مەزنە"... بپ٩٣). تێگەهەکێ دى یێ نێرسالارى یا جڤاکییە، کو زارۆکێن بابێ ئەگەر ژ دایکەکا دى بن ژى، هەر خوینا بنەمالێنە و هەست و سۆزەکا خوینێ ل دەف هەیە (خوین نابیت ئاڤ). سەرەراى هەموو کەربوکین و قەرفینا وێ ژ مەنجۆلێ (کو هەردەم ب هێمایێ مرنێ ددەتە خویاکرن)، لێ ئەو دگەل زارۆکێن وێ میهرەبانە و شەهنازیێ پێ دبەت. ئەو کەسوکار و بنەمالا وێ یا راستەقینەنە. دبیت ژى، ژبەر بێهنا بابێ خوە بیت کو ژ خوینا وى چێبووینە، ئەڤە ژى نیشانا ئەڤیندارى یا بابێیە ل زارۆکێن وى دەردئێخیت.

  هەرچەندە پرۆسەیا گوهۆرینێ ب پێگیرى یا جڤاکى و پاشى بازدان و یاخیبوونا ژ هەمان جڤاکى، نەیا مسۆگەرە. چونکو دبیت خۆشیێ ژ هێز و هەژیتى یا خوە ببینیت و تەسلیم ببیت. لێ ئەمینترین رێکا یاخیبوون و گوهۆرینێیە. هەروەسا ب درێژاهى یا بۆیەرێن رۆمانێ، گەلەک بابەتێن دى یێن کەلتۆرى و جڤاکى ژبۆ دانوستاندنێ ئازراندینە، کو خواندەڤان ب شێوەیەکێ گومانکى سەرەدەریێ دگەل بکەت. ئەڤە ژى پەیامەکا ئاشکرایە ژبۆ هاندانا هزرێن رەخنەیى و هەڵسەنگاندنەیى ل سەر تێگەھ و عورفێن جڤاکى، ل سەر  ئاییردەیێن ئایینى و هەلوێستێن مرۆڤایەتى و گەلەک بابەتێن دى یێن هەڤبەند ب دۆزا ژنێڤە، کو سەر ژنوو دارێژین و نژیارکەینەڤە.

رەهەندێ دەروونى- فیلوسۆفى:

  ل سەر ڤى رەهەندى، دوو بابەتێن سەرەکى سەرنجا خواندەڤانان ب نک خۆڤە رادکێشن: بابەتێ ترۆما و خەمگینیێ (کو بابەتەکێ دەروونییە) و بابەتێ ئازراندنا پرسیاران و هزرکرنا ژ دەرڤەى قالبێ هەیى (کو بابەتەکێ فەلسەفییە). دێ تبابەکێ ل سەر هەردوو بابەتان راوەستێین:

أ. خەمۆکى و پێشێلبوونێن پەستا پشتى ترۆمایێ:

  پشتى مریەما د ئاییردەکێ گوماناوى و بارکرى ب هندەک رەهەندێن ئایینى و جڤاکیڤە دهێتە ئیغتصابکرن، تۆشى ترۆمایەکا دەروونى یا توند دبیت و سەربارکێن ڤێ ترۆمایێ دگەل دمینن هەتا ژیێ سەردەمێ گێرانا ئاهەنگا رۆژا زایینا خوە. هەرچەندە، ئاکاما ترۆمایێن پێشتر ژى ل سەر هەنە، لێ دێ تەرکیزێ ئێخینە سەر ڤێ ترۆمایا داویێ کو نڤیسەر داکۆکییەکا بەرچاڤ ل سەر دکەت و کرییە بابەتێ بەرەڤانیکرنێ ژ دۆزا ژنێ.

  هەر ترۆمایەکا دەروونى ژ ئەگەرێ ژ دەستدانێ یان ژێکڤەقەتیانێ یان توندوتیژیێ پەیدا دبیت (ئەگەر ب سەرێ مرۆڤى بهێن، دێ توندتر بیت ژ دیتنێ یان بهیستنا وان). ئەڤ هەرسێیە ب سەرێ قەهرەمانا رۆمانێ هاتینە، ژ دەستدانا دایکێ، ئێکەمین ترۆما بوو، ژێڤەقەتیان ژ دلوڤانى یا بابێ و دووربوونا وێ ژ خواندنگەهێ، ترۆمایەکا دى بوو. ترۆمایا ژ دەستدانا بابێ ژى هاتە سەر، کو بوونە کۆمەکا ترۆمایێن ل پەى ئێک. کۆما ڤان ترۆمایێن ب دویف ئێکڤە، ئاکامەکا نێگەتیڤ کرە سەر هزر و دلینى و رەفتارێن وێ. لێ ل گورەى دەروونزانى یا نۆژدارى، ئەگەر کەسەک تۆشى ترۆمایێ ببیت و ژێ رزگار ببیت، دێ بیتە پالپشتى و هێز بۆ کەسایەتى یا وى/ وێ، کو خوە ل بەر ترۆمایێن دیتر بگریت. لێ ترۆمایێن وێ د سنسلەکرى و پێکڤەگرێدایى بوون کو ب چ بیاڤێن چاکبوونێ را نەگەهیت. هێشتا ئاکامێن ترۆمایەکێ ب تەواوى ژێ نەچووین، ئێکا دى د هاتە سەر، هەتاکو ل داویێ تۆشى ترۆمایا ژ دەستدانا پەردا کچینیێ بووى. ئەگەر ب چاڤێ نۆژدارەکێ دەروونى ل هەلویست و رەفتارێن مریەمایێ بنێرین، دێ بینین کو حالەتێ پێشێلبوونێن پەستا پشتى ترۆمایێ (PTSD) ل دەف هەنە. هەر کەسەکێ تۆشى ڤى حالەتى دبیت، فەرە هندەک نیشان ژ ڤان کۆما نیشانێن ل خوارێ ل دەف هەبن^*:

1.  فەرە بۆیەرەکێ ترۆمایى هەبیت.

2.  هندەک نیشانێن دووبارەبوونا سەربۆرا ترۆمایێ ل دەف هەبن. 

3.  هندەک نیشانێن رەفتارا خۆدانەپاشێ ل دەف پەیدا ببن.

4.  هندەک نیشانێن زێدە هشیاریێ ل دەف هەبن.

ب نسبەت خالا ئێکێ هەروەکو مە خویاکرى، نە تنێ ترۆمایەک ب سەرى هاتییە، بەلکو بەرئاتاڤى سنسلەکا ترۆمایێن ل دویف ئێک بوویە، بێى کو ژ ترۆمایا پێشتر چاکبوو بیت. دەربارەى خالا دووێ، جار جارە بۆیەرێ ترۆمایى دهاتە پێش چاڤان و هندەک جاران ژى خەون پێڤە ددیتن: "گەھ وەک خێوەکى، گەھ ژى وەک شەڤپەستەکێ پێرگى من دهێت و من گەماروو ددت- ٥٩". هەروەسا ئەو خەونا هەردەم ددیت و پێ ژ خەو هشیار دبوو: "ل خوارێ مرۆڤەک سەیر و بیانى پێرگى من هات، پێن وى ژ ئاڤێ، زکێ وى ژ ئاخێ، سەرێ وى ژ باى و دەستێن وى ژئاگرى.... بەلێ تنێ شکەفتەک شهدار و کابرا، وى ژى دوخینا خوە گرت و ل دەرى دا- بپ٤١". ئەڤ خەونێن بەردەوام نیشانا دووبارەبوونا سەربۆرا ترۆمایینە. هەروەسا دەمێ بەحسى کابراى بۆ دهاتە کرن، وێ بێزا خوە ژێ دکر و تۆشى هندەک هەلچوونێن دەروونى یان فسیولۆژى دبوو: "عەینى شەڤێ تایێن سار و گەرم ئەز گرتم- بپ٤١". دەمێ ئیسلامێ کومۆنیست کارتا خوە ددەتە ڤێ (من کارتا تەلەفۆنا وى وەک بازبەندەکێ کر دپاخلا خوە دە، بێحەمد، زارێ مەزن و محەمەدێ مەیرێ هاتن بیرا من- بپ٩٧). یان ئەو رەفتارا کو بێزا خوە ژ هەموو زەلامێن جڤاکى دبینیت، نیشانەکا دى یا دووبارە سەربۆرێیە.

  دەربارەى خالا سیێ، هەر تشتەکێ بیرا وێ ل بۆیەرى بینیت، دێ خوە ژێ دەتە پاش، یان دێ بابەتى گوهۆریت یان ل وى جهى نامینیت: "نە ئەز دوێرم بەحسا بۆیەرێن تارییێ بۆ کەسێ بکم و نەژى کەس دوێرت گوهدارییان من بکت- بپ٤٨". هەروەسا هەردەم بێزەوقە و هەست ب رەشاتى یا پاشەرۆژێ دکەت (د گەلەک جهاندا خویاکرییە): "تشتێ خراب هندە هەیە کو عەمرێ مە تێرا نەکت- بپ١١،... هندەک جاران ئەو ترس ناهێلیت مرۆڤ رۆژا خوە وەک پێدڤى ببۆرینت، یان داهاتوویێ خوە گەش ببینت- بپ٨٤". ئوو دوورى و ڤەقەتیانا وێ ژ خەلکێ دى، ساخلەتەکێ بەرچاڤێ رەفتارا وێ یا رۆژانە بوو: "ل خەلوەتگەهێ، ئەز دگەل خوە دکەتم شەڕەنیخێ- بپ٢٥". نیشانێن خالا چوارێ ژى، ب درێژاهى یا رۆمانێ بەرچاڤ و ئاشکرانە، هەردەم دترسیت پەیوەندییەکا ئەڤینداریێ دگەل کەسەکێ دى چێکەت، هەردەم یا ئازریایە و نەشێت بنڤیت: "هەر شەڤ ئاگرێ حەزێن قەدەغە بێدەر و پرێزەیێن من دسوژینیت بەرى کو ئەز ب لحێفکا خوە یا گولگولى و پچا شەرما مایی، ڤەمرینم- بپ١٠". هەروەسا زوو تۆڕە دبیت و بڕیارێن سەرپێیى ددەت، بۆ نموونە دەمێ هەژارى د رەوشا هەلچوونەکا سیاسیدا، ئاماژە ب کچکێن گەریلا داى و گۆتى، "ئەتاتورک دبێژیت: پارە بۆ مەزاختنێ یە، نەیار بۆ کوشتنێ یە و ژن ژى تنێ بۆ گانێ یە- بپ٨٩". دلێ مریەمایێ ژێ سار دبیت و وى دهێلیت، هەرچەندە بۆ ماوێ دوو سالان دگەل بوو. هەمان ڤێ رەفتارا هشیارى یا زێدە (Hyper arousal) دگەل ئیسلامى ژى دکەت، کو ب ئاخفتنەکا د تەلەفۆنێدا ژێ تۆڕە دبیت و دهێلیت. دگەل هەوارى ژى، ژ هەڤۆکەکا گشتگیر و مژدار و نەئاراستەکرى تۆڕە دبیت و دهێلیت (مریەما گونەھ ل نک من ئەوە، کو کەسەک زنایێ بکت- بپ١٢٠). ل گورەى کتێبا ئامار و دەستنیشانکرنا نەساخى یێن دەروونى (DSM-4)، هەبوونا حالەتێ (PTSD) ب هەبوونا بۆیەرێ ترۆمایى و یەک یان پتر ژ کۆما نیشانێن خالا دووێ، سێ یان پتر ژ کۆما نیشانێن خالا سیێ و دوو یان پتر ژ کۆما نیشانێن خالا چوارێ، دهێتە دەستنیشانکرن. کا چەوا فرویدى، نیشانێن نەساخییان ژ کاراکتەرێن دەقێن وێژەیى یێن سەردەمێ خوە دەردئینان، ئەم ژى دشێین نیشانێن کاراکتەرا سەرەکى یا رۆمانا مریەما، بکەینە نموونە بۆ دەستنیشانکرنا حالەتێ (PTSD). ئەگەر زمانێ نۆژداریێ ل وەلاتێ مە کوردى بایە، بێ دوودلى دا ڤێ رۆمانێ کەینە نموونە ژبۆ تێگەهشتن و دەستنیشانکرنا حلەتێ (PTSD). یەک ژ تەکنیکێن چارەسەرکرنا ڤى حالەتى، دلدەرێژکرنە. نڤیسەر پرۆسەیا دلدەرێژکرنێ ب رەحەتبوون و بەرهنگارى یا حالەتى دادنیت: "ئەز شەرم دکم دەمێ کو بەحسا وان بۆیەران دکم، بەلێ ژ تە ناڤەشێرم، ئەز هەست ب جۆرە رەحەتییەکێ دکم- بپ٥٧". پشتى دلدەرێژکرنێ، مرۆڤێ ترۆمایى دشێت ل هەمبەرى سەربۆرێن خوە راوەستێت، کو قۆناغەکا کاریگەرا چارەسەریێیە. وەسا دیارە کو نڤیسەرى پەهلەوانا خوە یا چارەسەرکرى و پاشى دانایە سەر دەپێ شانۆیێ کو بکەتە پێرینە ژبۆ گەهاندنا پەیامەکا رەوشەنبیرکرنێ و ئاراستەکرنەکا پەروەردەیى، لەوا ب پشتراستى دبێژیت: "وێ ڕێ بدە من کو ئەز شانازیێ ب خەم و گازندە یێن خوە ببم، ژبەرکو کەدا سیھ و شەش ساڵێن رەبەقە- بپ٩". 

  سەرەراى حالەتێ (PTSD) و نیشانێن ترۆمایێ، هەروەسا هندەک نیشانێن خەمۆکیێ ژى ل دەف مریەمایێ دهێنە دیتن. هەر ژ دەستپێکا رۆمانێ و تا داوى یا وێ، یا مشتى نیشانێن خەمگینیێ و ترس و ئالۆزیێ یە. هەر زوو نڤیسەر ئاماژەیەکا دیار ددەتە خواندەڤانى کو دێ سەرەدەریێ دگەل کاراکتەرەکا خەمگین کەت: "بەلێ ئەز تاما خوەشیێ نزانم چونکى خوەشى دژیانا من دە پڕ کێم بوو- بپ٨". هەروەسا د ژیانا خوەدا (زێدەبارى بۆیەرێ ترۆماییێ هەڤبەند)، دوو جاران بەرئاتاڤى پرۆسەیا خەمگینیێ بوویە (grief process)، جارەکێ دەمێ دایکا وێ مرى و جارا دى ژى، دەمێ کورێ وێ ژبەرچوویى. مرۆڤ هەتا ماوێ (٢-٦) هەیڤان دمینتە د ڤێ پرۆسێدا و پاشى ب تێکەلیێ و چالاکى یێن رۆژانە، ژێ خلاس دبیت. لێ ئەگەر چارەسەر نەبیت، هینگى دێ بەرەف دەرکەفتنا نیشانێن خەمۆکیێڤە چیت، ئوو ئەڤەیە ئەوا ب سەرێ قەهرەمانا ڤێ رۆمانێ هاتى. هەردەم ترس و ئالۆزى و ترۆما ب هەڤرا دهاتن و ژیانا وێ دوورپێچ دکر. کەسێن خەمۆکى لێ، ب مشەیى بەحسى مرنێ و بێ بهایى یا ژیانێ دکەن. بێئۆمێدن ژ خەلکێ جڤاکى، لەوا بەر ب قورنەتگیریێڤە دچن و هندەک هزرێن رەشبینى یێن تایبەت ب رەوشا خۆڤە دادرێژن. ئەگەر ب هوورى دویفچوونا ناڤەرۆکا کەڤاڵێن وێ بکەین، دێ بینین کو خەم و خەمۆکى و مرن ژێ دفڕیت:

-  مرنێ دایکا من ژ من ستاند و مەنجۆلێ بابێ من، لەوا دپڕانییا کەڤالاندا، مرن و مەنجۆل یەک هێمانە... بپ٢٩.

-  د هەموو کەڤاڵێن من دە دەرز و پەردە هەنە- بپ٤٩.

-  مرۆڤ، مار، دەرز، سێڤ، کێلییێن سەرێن مرییان و دویکێلا شەمەندەفڕێ، هەموو ب روح دکەتن، خوە ژ ناڤ پارچەیێن خەزنەیی دهاڤێتن و ل ئۆدەیا من دچوون و دهاتن-بپ١١١.

ئەڤە هەمى جەڤەنگێن ترۆمایى و رەوشا خەمگینى یا وێنە، مەنجۆل هێمایێ مرنێیە. دەرز و پەردە هێمایێن پەردەیا وێ یا کچینیێنە. سێڤ هێمایێ چاڤەرێبوونا ئەڤینەکێیە کو بۆ ببیتە رزگارکەر، دبیت ژى هێمایێ ئێکەمین گونەها ئادەمى بیت کو ب هاندانا هەوێ هاتییە کرن (دەمێ بەرهەمێ دارا حەرامکرى خوارى)، ئەڤجا نەدوورە سێڤ هێمایەکێ هەستکرنا ب گونەهێ بیت، کو ئەو ژى نیشانەکا بەرچاڤا خەمۆکیێیە. کێلییێن سەرێ مرییان، هێمایێ سەبر و هەدارا وێیە دگەل مرنێ و مرییان (نەدگەل خەلکێ جڤاکى). دوکێلا شەمەندەفڕێ، هێمایێ وەغەرەکا بەر ب نەدیاریێڤەیە، چ بەر ب مرنێ یان بەر ب ژیانێڤە بیت. لێ هەروەکو د دانوستاندنا وێ و ئیسلامیدا خویا دبیت کو رەنگێ سۆر د کەڤالێن خوەدا بکار نائینیت. رەنگێ سۆر ڕەنگەکێ گەرمە و هێمایەکە ژبۆ شۆرەش و عەشقێ. لێ پشتى ژیێ سێزدە سالیێ، گەرمى یا وێ سار ببوو. ئێدى نە باوەرى ب شۆرەشێ مایە و نە ب عەشقێ: "چونکو من باوەرى ب شۆرەش و عشقێ نەمایە- بپ٩٦". ئەڤە ژى ژ سەربارکێن پێشێلبوونێن ترۆمایێ بۆ مایە (خۆدانەپاش) و بەر ب خەمۆکیێڤە برییە.

  دەمێ کورپەیێ وێ ب رێڤە، ژیان پێ دگرنژیت و سیناهییەکا ئۆمێدێ بۆ پەیدا دبیت، لێ ئەو سیناهى ژى ب خەمگینى و ترۆمایا وێڤە گرێداى بوو: "من حەز دکر سەمیان نەتنێ ب سیما و دیمەن، بەلێ ب رەوشت و رەفتار ژى ب بابێ من دێوالى یان دایکا من حەلیمایێ ڤە بچت، نەکو ب کابرایێ فەلیتەڤە... مریەما، دیارە تشتەک هەڤبەش دوێنەیێن هەرسێیان دە هەیە، ئەرێ هەیە، مرنە- بپ٧٠". ئەڤە ژى ئاماژەیەکا دى یا خەمۆکى یا وێیە کو چ باوەرى ب پاشەرۆژێ نەمابوون (من باوەرى تنێ ب دەسپێکێ هەیە- بپ١٥). مرنێ هەموو بیاڤ و دەردۆرا وێ ڤەگرتبوو. دگریف پرۆسێسا ژ دەستدانا سەمیانیدا، حەزا مرنێ ل دەف گەهشتبوو کۆپیتکێ: "مرن ببوو داخوازا هەرى مەزن بۆ من... بپ٧٠". نڤیسەر میناکێ ڤێ گریفێ، ب شێوەیەکێ هونەرى و شاعرییانە دەردبریت: "دونیا ڤاڵا ببوو: مرن، ژیان، سەمیان و ئەز ب تنێ مابوون سەر روویێ ڤێ زەمینێ. من خوە ب دانگا ژیانێ ڤەدگرت و نەدهێلا من بهێلیت، لێ سەمیانێ من سەهوا بوو، خوە ب دانگا مرنێ ڤەگرت. ئەز چ ل ڤێ مرنێ هەموویێ بکم- بپ٧٠". یەک ژ نیشانێن دى یێن خەمۆکیێ ئەوە کو کەسێ خەمۆکیى حەز ژ کریارا سێکسى ناکەت و هەردەم بێ زەوقە و وەسا هزر دکەت کو کەسەک نینە هاریکارى یا وى بکەت. دەمێ بەحسى سێکسى ل دەف دهێتە کرن، ب بێز و قەرفین وەردگریت و هەلچوونەکا دەروونى یا نالەبار نیشا ددەت، ب نەمازەیى ئەگەر کریارا سێکسى ب نەچارى دگەل هاتبیتە کرن. محەمەدێ مەیرێ ب هێجەتا دارچینى (د دەمێ دووگیانیێدا)، هەمى گاڤا دا راکێشتە د دکانکا خۆڤە و بەرى دارچینى بدەتێ، دا کریارا سێکسى دگەل کەت. وێ چ جاران خۆشى ژ وێ کریارێ نەددیت: "نزا بۆچى هەستەک سەیر ل نک من پەیدا بوو، کو نە مرۆڤەکە گوهنێلیێ دگەل من دکەت، بەلێ حەیوانەکە- بپ٥٨". لێ نڤیسەرى ب شارەزایى یا شاعرەکى جوداهى یا رەوشێن دەروونى یێن ئەنجامدانا کریارا سێکسى ب موفارەقەیەکا جوان و دلسۆژ وەسفکرییە، کو دربرینێ ژ رەوشا دەروونى یا مریەمایێ و ژنبابا وێ (پشتى کریارا سێکسى)، دکەت: "هەر جار ئەز وەستیایى و کەرخى دزڤریمە مالێ، بەلێ تۆلاز شاد و تەنا دزڤرین سەرێ کولانێ- بپ٥٨". ئانکو کریارا سێکسى یا وێ دگەل کابراى (د دکانا ویڤە)، رەوشەکا خراب و مشت وەستیان دئێخستە سەر جان و جەسەدێ وێ. لێ دەمێ تۆلازێن گەرەکێ سێکس دگەل مەنجۆلێ دکرن، د دلشاد و تەنا بوون، کو دەربرینەکە ژ دلشادى و تەناهى یا رەوشا مەنجۆلێ. هەموو کریارێن سێکسى یێن وێ دگەل هەژارێ پێشمەرگە کرین و ئەوێن ب تەلەفۆنێ دگەل ئیسلامێ کومۆنیست کرین، ئەو ئاسوودەیى و تەناهییە نەدایێ. تنێ دەمێ پێرگى ئێکەمین زەلامێ نە حەیوان دهێت (ب دیتنا وێ)، رەوشەکا دەروونى یا نەدیتى بۆ پەیدا دبیت و هەروەکو ژنوو دێ فێرى ئەڤینداریێ بیت، ئەڤە ژى نیشانا راستگۆیى یا عەشقێ و حەزا سێکسییە ب جان و جەسەد:

-  من هەست دکر کو ئەز ئەو ژنەمە "جیهان" و ئەو ژى محەمەدێ مەهدى یێ راستى یە بۆ من هاتى- بپ١٣٢.

-  خوەزى تە ئەز دیتبام، دا بێژى من بەرى هینگى زەلام نەدیتینە، من ژبیر کر بوو کا توخمێ زەلامان چ هینایە سەرێ من- بپ١٣٣.

-  لێ وێ هەیامێ من هەمى تشت ژبیرکرن: دەرزێن خوە، مارێن کۆرە، دارچین و.... سەمیان ژى. من دایبابێن خوە ژبیرکرن و ئێدى نە ل پێنجشەمبان و نە ل چو رۆژێن دى ئەز نەدچووم سەرەدانا وان ل گوڕستانێ- بپ١٣٣.

-  من نیاز هینا کو ئەز خوە تێوەر بکم و بشەوتینم، لێ وى خوە د من وەرکر و ئەز ڤەمراندم- بپ١٣٤. 

هەرچەندە نڤیسەرى ئاماژەیەکا بلەز ب نەساخى یا شیزۆفرینیایێ دایە و خەلکێ جڤاکى ب کەسانێن شیزۆفرینیایى داینە نیاسین، لێ چ نیشانێن نەساخى یا شیزۆفرینیایێ دناڤ ڤەگێرانێن رۆمانێدا ناهێنە دیتن. پڕانییا وان نیشانان بۆ کەسایەتى یا دووانیزمى دزڤرن (بەرى نۆکە مە بەحسکرییە). لێ دبیت (مینا گەلەک نڤیسەر و جڤاکناسان)، نڤیسەرى ژى نیشانێن کەساتى یا دوووانیزمى ب وەسفکرنا شیزۆفرینیایێ دانا بن. هندەک جاران، دەمێ نڤیسەر و لێکۆلەر شیزۆفرینیایێ راڤە دکەن، ب دووکەربوونا کەسایەتیێ ددەنە نیاسین. لێ راستى یا زانستى ئەوە کو هەتا ئەم نەساخى یا شیزۆفرینیایێ ب کەسەکیڤە نین، زێدەبارى نیشانێن دووانیزمى و نەگونجانا هزر و دلینى و رەفتارێ، فەرە هندەک نیشانێن دى یێن وەکو هەپارە و هەلوەسەیان ژى ل دەف هەبن.

ب. ئازراندنا پرسیارێن فەلسەفى:

  پڕانییا بۆیەرێن رۆمانێ ل سەر دۆزا ژنێیە، ژن دناڤ جڤاکەکێ ئایینیێ دائێخستیدا گەشە دکەت و دناڤ کۆمەکا عورف و عەدەتێن جڤاکیدا دژیت، خوە دگەل دگونجینیت یان ژێ یاخى دبیت. داکو مرۆڤ د بابەتێن ئازراندى بگەهیت، فەرە پرسیاران بکەت. ئازراندنا پرسیاران شاپەرێن مەژێ مرۆڤى ڤەدکەت و ل بەرسڤان دگەریێت (دەم پرسیاران چێدکت و پرسیار باندۆرێ ل باوەریێ دکن- بپ٢٢). ب ڤێ وەغەرا پرسیار و لێگەریانا ل بەرسڤان، مرۆڤ ل پێرگى خوە دهێت و هزرێ د خوەییێ خوەدا دکەت، ئەز چمە و بۆچى هاتیمە و دێ کیڤە چم؟ پشتى مرۆڤ خوە ددانتە دناڤ قەفەسکێن پرسیاراندا، هەر تشتەکێ ب هەبوون و ژیارا مرۆڤیڤە، دێ کەڤنە دناڤ هەمان قەفەسکێدا، چونکو مرۆڤ پشکەکە ژ ژینگەھ و دەردۆرا خوە و کەسەک نەشێت ژ دەرڤەى دەردۆر و کەلتۆر و باوەرى یێن جڤاکى د مرۆڤان بگەهیت. مرۆڤ قالب یان تێگەهەکێ کاملانە ناهێتە دابەشکرن. نە تنێ وەرگرە، بەلکو بکەرە ژى (ئاکامدار دبیت و ئاکامێ دکەت)، چونکو ئەو ب هەموو پشک و پێکهاتەیێ خوەڤە کارڤەدانا ئازرێنەرێن نافخۆیى و دەرڤەیى دهەلبژێریت. وى شیان هەنە کو ب کاملانى ئاگەهدارى هەموو هەست و هزر و هەلچوونێن کونسێپتان ببیت. ئەڤجا چونکو یێ هشیار و ئاگەهدارە، د شێت شیانێن خوە تاقى بکەت. ب ڤێ هشیارى و ئاگەها خوە، شیا د هەڤبەندى یێن دناڤبەرا مرۆڤ و خوداوەندان بگەهیت. ب شێوەیەکێ تێرامانى یا بارکرى ب تێهزرینەکا عەقلییانە، شیا بزانیت کو خوداوەند ژ ئاسمانان بەر ب عەردیڤە دهاتن داکو پیرۆزییەکێ بدەنە مرۆڤا مێ (ژن)- ژبەر وێ خوینا هەیڤانە ژبەردچیت. خوین دەمارا ژیانێ و هەبوونێیە، هەر قوربانەکێ ژبۆ خوداوەندان هاتبا پێشکێشکرن، پێدڤى ب رێژتنا خوینێ هەبوو، د هەموو پێکهاتن و ئاشتبووناندا هەر پێدڤى ب رێژتنا خوینێ هەبوو (بەرەژەنگێن ڤێ رەفتارێ تا نۆکە ژى ماینە). دەمارا دى یا ژیانێ، شیرە، ئەو ژى ژ مەمکێن ژنێ دهێت لەوا ژن هاتە پیرۆزکرن (مێسالارى). نارین دبێژتە مریەمایێ: "تو مریەمایى... مێیەکى بەلێ ل زەمانەک نێر- بپ٦٧". دبیت ئەڤ ئاماژەیە (ب تایبەت دەمێ دبێژت تو مریەمایى)، ڤەگەرانەکا فەنتەزى بیت بۆ سەردەمێ مێسالاریێ یان سەردەمێ مریەما کچین (المریم العذراء). لێ د سێ هزار سالێن داویێدا، تێرامانێن مرۆڤى ژ عەردى بەر ب ئاسمانێڤە چوون و مرۆڤى تەحەکوم ب بڕیار و کریارێن خوداوەنداندا دکر کو زەلام ببیتە میرێ عەرد و ئاسمانى (نێرسالارى). بەرەژەنگێن ڤێ تێهزرینا فەلسەفى ژى، هێشتا ماینە و دپڕانییا جاراندا مە گوھ لێ دبیت کو وەلى کورێ خودێیە یان سولتان سیبەرا خودێیە ل سەر عەردى. ئەڤجا هەر نێرەک د مالا خوەدا دبیتە سولتانەک یان د مەملەکەتا خوە یا بچووکدا، چاڤلێکرنا رەفتار و ئیمتیازێن سولتانى یان خودانى دکەت: "هەر نێرەک "بێ کو پیرامیدان ئاڤا بکت" دخوازت ببتە فیرعەونەک و ئەم ل بەر دەرازینکا عەرشێ وى سەمایێ بکەین... بپ١٣". ئەڤ هێزە ژ پیرۆزى یا باوەریێ یان ژ باوەرى یا ب پیرۆزیێ هاتییە وەرگرتن. ئەو ب خوە، پیرۆزى و باوەردارى ژ هەڤجودانە، لێ پێکڤە گرێدایینە ژى. پیرۆزى کریارەکا کۆمێیە (نە تاکان)، چ تشت د خوەییێ خوەدا پیرۆز نینە، لێ کۆمێن جڤاکینە کراسێ پیرۆزیێ ب شێوەیەکێ تێرامانى و عەقلى، دکەنە بەر هەر تشتەکێ وان بڤێت. پاشى دەمێ خەلک سەرەدەریەکا رۆژانە دگەل پیرۆزیێ دکەت، ئەو تێرامانى یا عەقلى ژێڤە دبیت و دبیتە رەفتارەکا هەچکوهەیى یا وەرگرتى ژ بابکالکان و بێى تێهزرین و تێرامان دهێتە ئەنجامدان. باوەرى (د بنەکوکا خوەدا)، ب ئایینیڤە گرێدایە و ل سەر شەنگستەیێ غەیبێ دهێتە ئاڤاکرن. عەقل ب هشیارى یا خوە بەهانە دکەت و ب شێوەیەکێ بەرهۆز دناڤ کەلتۆرێ جڤاکیدا دچینیت. پاشى پیرۆزى و باوەردارى تێکهەلبوون، کو پیرۆزى ژبۆ ئاستێ باوەرداریێ هاتە بلندکرن و ژ کونترۆلا تێهزرین و تێرامان و پرۆسەیێن عەقلى دەرکەفت. لەوا هەر کەسەکێ ب عەقلەکێ تێرامانى سەرەدەریێ دگەل بابەت و تێگەهێن پیرۆزێن جڤاکى بکەت، دێ پرسیاران ئازرینیت! "کى پرسیاران چێدکت و کى بەرسڤان ددت؟... چەند تو پرسیارەکێ بکى، ئەز پتر گومانێ دبەرسڤان دە دکم... بپ٦٣". دەمێ جڤاک دبێژیت خودێ یێ ئەمر کرى کو مرۆڤ رۆژى و نڤێژان بۆ بکەت، تێرامانا عەقلى ژبۆ بەرسڤدانا ڤێ هەڤۆکا پەسەندکرى ئەوە مرۆڤ بەرەڤاژ کەت و ببێژت: "خوەدێ نەگۆتیە من نڤێژ و رۆژییان نەکە، لەورا ژێ باوەرناکم کو ئەو بێژت من بکە- بپ١١٩".

  هەرچەندە ئەڤە نە زەمانێ پرسیارانە، بەلکو زەمانێ بەرسڤانە! لێ بێى پرسیارکرن کریارا لێگەریانا ل بەرسڤان دەست پێ ناکەت. دەمێ مریەما پرسیار دکەت کا بۆچى زەلامى مافێ چوار ژنان هەیە و ژنێ ئەو ماف نینە؟! ماموستایێ وێ نەدزانى بێژتێ: ئەڤە بەرهەمێ نێرسالاریێیە، ل سالا (٢٣٥٥ ب. ز) مەلیکێ سومەرى، ئورۆکاجینا، یاسایەک دانا کو نابیت ژنێ پتر ژ یەک زەلامى (مێرى) هەبیت. لێ چونکو ماموستاى ل گورەى پیرۆزى یا بابەتى ژ بابکالکێن خوە وەرگرتییە، نەشێت عەقلێ خوە تێدا بکار بینیت. د پرسیارەکا دى یا تێرامانیدا، مریەما پرسیار دکەت: "ئەرێ ئەوان کابرا چێکر یان کابراى ئەو چێکرن؟ تو بەرسڤێ نزانى، ئەز ژى نزانم، ئەرێ کابراى دادگەھ بکم یان پەروەردەیا وى- بپ٤٨". ل ڤێرە کابرا ل جهێ خودێ هاتییە دانان و ب شێوەیەکێ مەجازى پرسیارا خوە ئاراستە دکەت (ئەرێ خودێ مرۆڤ داینە، یان مرۆڤان خودێ بۆ خوە چێکرییە کو گوهدارى یا وى بکەن و خەلکى پێ بچەوسینن؟). ئەڤ لێکگوهارتنا سیفەتێن خودێ و کەسێن نێر، پتر ژبۆ سەمیانان (باب) ل کارە، چونکو بابە (یان هەر نێرەکێ دى یێ سەمیانە) رۆڵێ خودێ دناڤ مالێدا دگێریت: "ئەز پچەکێ ژ بابێ خوە دترسیم، ئەو ژى مەنجۆل سەبەب بوو. ئەز پچەکێ ژ خوەدێ ژى دترسم، نە تنێ مەنجۆل لێ هەموو سەبەبن.... بەلێ من خوەش دڤێ چونکى دبێژن کو ئەو پاک، پەخشندە و مهردارە، ئانکو وەک بابێ منە. من بابێ خوە دیت، بەلێ هێژ من خوەدێ نەدیتیە- بپ٦٨". ئەوا مە ل سەر پیرۆزى و باوەرداریێ گۆتى، د ڤێ پەرەگرافێدا،  دهێتە پەژراندن. باب بونەوەرەکێ بەرهەستە، دهێتە دیتن و هەست ب دلوڤانى یا وى دهێتە کرن. لێ خودێ گیانەکێ مینەڤییە و قودرەت و مەزناهى یا وى ژ جڤاکى هاتییە وەرگرتن (دبێژن کو پاک و پەخشندە و مهردارە)، لێ نە کەسێ دیتییە و نە کەسێ هەست پێکرییە. ئەڤجا دبیت ئەڤا ژێ دبێژن وە بیت، دبیت ژى وەنە بیت. لێ پاشى ئەو ب خوە بەرسڤەکا جڤاکى یا بەرهۆز بۆ ڤێ پرسیارا خوە یا ب ترس ددەت (داکو نەکەفتنە دناڤ ئالۆزى یا ترسێدا)، دیتنێن جڤاکى وەکو میکانیزمەکا بەرگرى یا مەژى بکاردئینیت و دبێژیت: "ئەز دشێم خوەدایێ هندە مەزن دسترانەکێ دە، دکەڤالەکێ دە، دئازادیێ دە، ببینم- بپ٦٨". ڤێ میکانیزمێ ب فێلا بەهانەکرنێ ددەتە کارى. ل جهەکێ دى ژى، هەمان بەهانەکرنێ بکاردئینیت کو خوە ژ ترسا جڤاکى و ئالۆزى یا دەروونى بپارێزیت (شەرت نینە کو رابردوو یان داهاتوویێ هەر کچەکێ ل ڤى وەلاتى، محەمەدەک تێدە هەبت داکو بترسیت یان نەترسیت و شەرت نینە ژى کو پاشناڤێ هەر محەمەدەکى "مەیرێ" یان "مەهدى" بت- بپ٨٤). هەرچەندە ئەڤ بابەتە رەوشا دەروونى یا د دەمێ ترس و ئالۆزیێدا خویا دکەت، لێ مە دگەل پرسیارێن فەلسەفى دانا، چونکو مشە جاران دەرووزانى و فەلسەفە تێکرەس دبن، هەردوو سەرەدەریێ دگەل هزر و رەفتار و دلینى یا مرۆڤى دکەن.

  ئەڤ نموونەیێن ژێگۆتى، مە پێرگى موخەیەرى و موسەیەرى یا مرۆڤى دکەن، ئایا مرۆڤ موخەیەرە د بڕیار و رەفتارێن خوەدا، یان موسەیەرە د هەموو کریارێن ژیانێدا (هەروەکو خەلکێ هەچکوهەییێ جڤاکى دبێژیت؟) مریەما ژبۆ موخەیەرکرنێ پرسیار دکەت: "ما خوەدێ گۆتبوو محەمەدێ مەیرێ هەڕە مریەمایێ ژ کچینیێ بێخە... بپ١١٩". موسەیەرکرنێ ژى، ب پرسیارەکا ئاراستەکرى بەرگومان دکەت: "هەگەر بەلگ بێ ئەمرێ وى ژ دارێ هەلنەوەرت، پا چاوا کابراى بێ ئەمرێ وى تو ب ساخى ڤەشارتى؟- بپ٦٦". موخەیەرى و موسەیەرى، بابەتەکێ فەلسەفیێ کەڤنە و کۆمەکا زانایێن ئایینێ ئیسلامێ و فیلوسۆفێن ئایینى خوە پێڤە مژوولکرینە. هندەک ژێ وە هزر دکەن کو هەر تشتەکێ مرۆڤ بکەت، ل سەر ئەنیا وى یێ نڤیسییە و چ تشت بێى ئەمرێ خودێ نابیت (قل لن یصیبنا الا ما کتب الله لنا). جڤاکێن کشتوکالى و ئەوێن پتر ب غەیبێڤە گرێدایى، ڤێ بۆچوونێ پەسەند دکەن، چونکو یا ب ساناهییە و هەموو کریارێن باش و خراب ژبۆ ئیرادا خودێ تەعالا دزڤرن. مرۆڤ ژى ب سروشتێ خوە، حەز ژ هێسانى و نەئالۆزیێ دکەت. ئەگەر ئەڤ موسەیەرییە نەبیت ژى، مرۆڤ ژبۆ خوەشى و رەحەتیا خوە، دێ خوە موسەیەر و سینۆردار کەت: "ئێدى ئەم نەشێن بێ سینۆر بژین، لەورا ژى ئەم زاتێ خوە سینۆردار دکن- بپ٧٥". لێ هندەکێن دى وەسا دبینن کو خودێ مەژ دایە مرۆڤى کو هزرێ پێ بکەن و بڕیار و هەلوێستێن خوە پێ ب هەلبژێرن. ئالا هەلگرێن زانین و زانستى، ڤێ بۆچوونێ دپەژرینن و وەسا دبینن کو فەرە هەموو مرۆڤ پێداچوونێ د خوەدا بکەن و کریار و هەلوێستێن خوە بهەلسەنگینن. ئەڤە ژى، پرۆسە یێن پەروەردەیى و شیرەتکرنێ و خۆگونجاندنا دگەل جڤاکى بەرچاڤ دکەت. لێ موخەیەریێ ژى، ئاستەنگ و بەربەستێن خوە یێن جڤاکى هەنە، نە هەر کەسەک دشێت خوە ناس بکەت، هەڵوێست و بڕیارێن خوە دەستنیشان بکەت، هەردەم ئەو موخەیەرییە ب عورف و عەدەتێن جڤاکێڤە گرێداینە، ئەگەر وە نەبیت (پا چما هەتا نۆکە "ئەزا" ماندى "من" یا هندا نابینت- بپ٦٨). یان بۆچى زەڵامێن ڤى باژێرى دگەل پێلا گوهۆرینان نەهاتنە گوهۆرین و ژبلى زک و بنزکێن خوە، چ هەڵوێستێن دى یێن مرۆڤایەتى نەبوون: "گەلەک جھ و تشتهاتنە گوهۆرین، بەلێ تنێ زەلامێن ڤى باژێرى وەک خوە مان، هێژ بۆ زک و بنزکێ خوە دژین- بپ٧٩". هەرچەوا بیت، مرۆڤ د سروشتێ خوەدا نە یێ باشە یان خرابە (ل گورەى تیۆرا گشتاڵت)^*. رەفتارا مرۆڤى ژى، نە مرۆڤ ب خوەیە، لێ کاردانەوەیەکا جودایە ژ ئنیەتێ. مرۆڤ نەشێت ژ دەرڤەى هەنۆکەیى یا خوە، سەرەدەریێ دگەل رابردوویی و پاشەرۆژێ بکەت، تنێ مرۆڤ د کاریت د هەنۆکەییێ خوەدا، خوە تاقى بکەت. ئوو هەر پشکەکا سەربۆرا مرۆڤى، دەربرینێ ژ سەربۆرێ هەمیێ دکەت و ئەگەر هەر پشکەک ژێ بهێتە گوهارتن، دێ ئاراستەیا سەربۆرێ هەمیێ گوهۆریت. ئانکو کاملانى یا بابەتى پترە ژ پێکڤەگرێدانا پشکێن هەمان بابەت. مە ئەڤ تیۆرە ئێخستە دناڤ ڤى بابەتیدا، کو بێژین رۆمان ب هەمیڤە، نە پشکێن کۆمکرى یێن سەربۆرەکا دیارکرییە، بەلکو بابەتەکێ پێکڤەگرێداییێ دەروونى، ئایینى، فەلسەفى، سیاسى و جڤاکییە، د سەردەمەکێ هەنۆکەییدا سەرەدەریێ دگەل کەسایەتى و رەفتارا مرۆڤەکى دکەت. ئوو ئەو سەربۆرە، دەربرینێ ژ سەربۆرا جڤاکى هەمیێ دکەت.

  هەژى گۆتنە کو دەمێ نڤیسەر بەحسى خەونێن جەڤەنگى یێن مریەمایێ دکەت، کراسێ هندەک هێمایێن فەلسەفى دکەتە بەر. وەسفکرنا محەمەدێ مەیرێ ب هەر چوار ئەلەمێنتێن سروشتى، کو تەهارەتا ئاڤێ و پەخشندەیى یا ئاخێ و هزرێن هەوایى و رەفتارێن ئاگرین د یەک کەسدا خرڤەکەت (پێن وى ژ ئاڤێ، زکێ وى ژ ئاخێ، سەرێ وى ژ باى، دەستێن وى ژ ئاگرى- بپ٤١). ئاڤ هێمایێ پاقژیێ و تەهارەتێیە، ئاخ هێمایێ دانێ و ئافراندنێیە، با هێمایێ دەمدەمکى و ڤەگوهاستنا خێر و شەڕانە، ئاگر هێما سۆتنێ و ژناڤبرنێ و جەهنەمێیە. ل گورەى هندەک بۆچوونێن فەلسەفا لاهۆتێ، ساخلەتێن بنگەهینێن سروشتى، ژێوەرێن زاتێ ئەقدەسن ژبۆ ئافراندنا ژیانێ و تاقیکرنا مرۆڤان. ئەڤ هەڤبەرکرنا محەمەدێ مەیرێ ب زاتێ خودێ تەعالا، ئاورەکا فەلسەفى یا لاهۆتییە کو خودێ تەعالا هەم رەحمانە و هەم جەبارە، هەم رەحیمە و هەم موتەکەبرە، ل داویێ ژى هەم مرۆڤان دبەتە بەهەشتێ (دەولەمەند و ئاسوودە دکەت) و هەم  دناڤ ئاگرێ جەهنەمێدا دسۆژیت (هەژار و ئالۆز دکەت). محەمەدێ مەیرێ ژى وەسانە. هەم چارەسەرکارێ ئێشێن دەروونییە و هەم دەرد و چێکەرێ ئالۆزیێیە، هەم دلوڤانى یا بابینیێ ل دەف هەیە و هەم نێرینا گورکەکێ ل هیڤیا نێچیرا خوە، هەم نوونەرێ خودێیە و هەم رەشەکێ شەیتانییە، ب کورتى، ئەم دشێین بێژین: هەم وەلییە و هەم پەلییە. 

رەهەندێ سیاسى و وەلاتینیێ:

  ئەگەر ژ رەهەندێ سیاسى و وەلاتینیێ سەحکەینە رۆمانێ، دێ شێین بێژین کو رۆمان ژ دوو پشکێن سەرەکى پێک دهێت: پشکا ئێکێ سەربۆرا کچەژنەکا ڤى جڤاکییە (مریەما کچا دێوالى و حەلیمایێ) ب هەموو خەم و کول و کوڤان و ترۆما و پێشێلبوونێن دەروونیڤە. پشکا دووێ بابەتەکێ سیاسییە کو ب شێوەیەکێ مەجازى کچەژنەک ب ناڤێ (مریەما) ل جهێ وەلاتى دانایە. وەڵات ژى د هەمان قۆناغێن ترۆمادارى یا مریەمایێ را دبۆریت و هەمان دەردەسەرى و زۆردارى و پاشڤەبرنێ ژ لایێ مرۆڤێن جڤاکیڤە دبینیت. مەجاز ئەوە کو مرۆڤ ناڤەکى یان پەیڤەکێ دارێژیت و مەرەمەکا دى پێ هەبیت. ئانکو نڤیسەرى دڤێت سەربۆرا دەردەسەرى یێن وەلاتەکى ب رێکا سەربۆرێن کچەکێ بەلیکەت، یان سەربۆرێن کچەکێ ب دیرۆکا وەلاتەکى دەرێژ کەت. د ڤى رەهەندیدا، نڤیسەرى سەرەدەرى دگەل سێ بابەتان کرییە: یێ ئێکێ رەهەندێ سیاسەتا دەڤەرێیە ل وى سەردەمێ رۆمان تێدا هاتییە نڤیسین. یێ دووێ وەلاتینییە ب هەموو ڕامانا خوە یا پیرۆز و دلسۆژڤە. یێ سیێ ژى، کەتوارى یا رەخنەییە کو نڤیسەر رەخنێ ل هندەک بۆیەر و کریارێن کەتوارى دگریت ژبۆ چاککرنێ و باشترلێکرنێ.

  ل دەستپێکێ قەهرەمانا رۆمانێ، ئاهەنگەکێ ب بیرەوەرى یا رۆژا زایینا خوە ساز دکەت، ئەگەر سەردەمێ نڤیسینا رۆمانێ و سەردەمێ ئیمزاکرنا بەیانا ١١ى ئادارێ بدەینە بەر ئێک، دێ ل سالا زایینا مریەمایێ، ژیێ بەیانێ ژى بیتە ٣٦ ساڵ. بەیانا ١١ى ئادارێ، ئێکەمین دوکیومێنتا فەرمى یا میرییە (ل باشوورێ کوردستانێ- جهێ رۆمانێ)، کو دانپێدانێ ب هەبوونا زمان و کەلتۆرێ کوردى دکەت، وەکو زمان و کەلتۆرێ مللەتەکێ جودا ژ عەرەبێن عیراقا موسلمان. هەرچەندە، مریەما ل مەها تیرمەهێ بوویە و بەیان ل مەها ئادارێ هاتییە ئیمزاکرن، لێ ئەم وەسا هزر دکەین کو نڤیسەرى بابەتێ هاڤینێ و مەها تیرمەهێ وەکو خوینگەرمى یا وەڵاتى و کار و خەباتێ ئینایە (هاڤینێ.. ل گەل کچ و ژنکێن تاخێ دچووم دەشتا دوبانێ ژبۆ ڤێدانا گولیگەنمان. من هەموو دەرگەھ و پەنجەرەیێن خوە بۆ بێهنا ئاخێ، با و رەنگان ڤەدکرن. هەر بێهنەکێ من ئالیکارییا کچ یان ژنەکێ دکر و من گوهدارییا دەنگێ وژدان و بێهشییا وان دکر- بپ١٤-١٥). ئوو زڤستان ژى کرییە جەڤەنگێ سربوون و غوربەت و غەریبیێ (چونکو ژبەر تەنگاڤى یێن کەشى، خەلک د مالڤە دمینن و بەرهەمێ هاڤینا چوویى دخۆن). ژ لایەکێ دیڤە ژى، کریارەکا دوکیومێنتکرنا وێ چەندێیە کو پڕانییا کەسێن رۆژبوونا خوە نەدزانین، یەکى تیرمەهێ بۆ دهاتە دانان. ئانکو هەلبژارتنا رێکەفتا یەکى تیرمەهێ، نیشانا نەزانینا رۆژا زایینێیە. لەوا د کارین بکەینە جەڤەنگێ نەزانین یان مژدارى یا بۆیەران و رێرەوا وان. بابێ وێ ل یەکى تیرمەهێ دهێتە کوشتن، رۆژا هەژارى ڤەخواندییە مالا خوە (یەکى تیرمەهێ بوو)، رۆژا ئەڤینا خوە بۆ کرمانجى ئاشکراکرى (هەر یەکى تیرمەهێ بوو)، خۆ رۆژا تەلەفۆنا وى ژى کرى (هەرچەندە نە یەکى تیرمەهێ بوو)، لێ هەر د مەها تیرمەهێدا بوو. ئەڤ هەموو رێکەفتێن پەیوەست ب ژیان و سەربۆرا قەهرەمانێڤە، وێ هەستێ ل نک مە پەیدا دکەت کو نڤیسەرى ئەڤ رێکەفتە ژبۆ نەزانین و نەدیاریێ دانایە، دەمێ بابێ وێ مرى، نەدزانى دێ چارەنڤیسێ وێ چ لێ هێت. دەمێ هەژارى ڤەخواندییە ماڵا خوە، نەدزانى کا دێ بیتە هەڤژینا وى یان دێ ژێ دوور کەڤیت. رۆژا بۆ ئێکەمین جار هەست ب ئەڤینیێ کرى، نەدزانى کا دێ ژیانا وێ بەر ب سەمتەکا دیڤە چیت یان دێ بیتە خەون. ژبۆ پەژراندنا ڤێ بۆچوونێ ژى، نڤیسەرى ل جهەکى خویاکرییە کو تنێ قەلەم (زانین) دشێت ڤێ مژدارى و نەدیارى یا هەیى بەر ب ئاستەکێ دیڤە ببەت: "دەولەتسەرێ قەلەمى، من رۆژا زایینا کۆڤانى یا راستەقینە تۆمارکر، من نەهێلا بکن یەکى تیرمەهێ- بپ٢٣". ئەڤجا ئەم د کارین بێژین کو نڤیسەرى هاڤین ژبۆ شورەش و عەشقێ و خەباتێ ئینایە، زڤستان ژى ژبۆ سربوون و راوەستیانێ ئینایە. یەکى تیرمەهێ ژى، کرییە جەڤەنگێ پێشبنییەکا مژدار. هەر ئەڤەیە وە کرى کو نڤیسەرى بەرێ قەهرەمانا خوە دایە وێ چەندێ کو ببێژیت: (واى..! من بێقام حەز ژ هاڤینێ دکر، وێ هزرێ بکە، هندەک جاران من ل گەل خوە دگۆت: "هەکەر ب دەستێ من بت، ئەز دێ هاڤینێ بکم سالەک و نە تنێ دەمسالەک... بەلێ ژ سێزدە سالیێ دە، هاڤین ل بەر من سار بوویە- بپ١٥). بەرى سێزدە سالیێ مریەما یا پڕى وەلات و ئەڤینى بوو (حەز ژ هاڤینێ دکر)، پشتى سێزدە سالیێ یا شکەستى و داکەفتى و بریندار بوو (هاڤین ل بەر سار دبیت). مە وەلات دانا جهێ مریەمایێ، چونکو سێ کەس دهێنە د رێکا پێڤاژۆیا ژیانا وێدا. هەر ئێک ب شێوەیەکێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ، زەرگەهەکێ ل هەست و سۆزێن وێ یێن راستگۆ ددەت، ئانکو بەهرا خوە ژ جەستەیێ وێ دخۆت. هەروەسا سێ کەس (کو نوونەرێن سێ لایەنێن سیاسینە) دهێنە د رێکا وەلاتیدا و هەر ئێک بەهرا خوە ژ خوینا وەڵاتى دمێژیت. لەوا نڤیسەر ژ زاردەڤێ قەهرەمانا رۆمانێڤە دبێژیت: "ئەڤ وەلاتە ژى ژ کچینیێ هاتیە ئێخستن، بەلێ هێژ ئەم شانازیێ پێ دبن، کو وەلاتێ مەیە. ما چ فەرق دناڤبەرا وەلاتى و کچێ دە هەیە- بپ٦٢". ب ڤێ ئیشارەتێ، دیتنا مەیا ل سەر لێکگوهارتنا وەلاتى و مریەمایێ، پتر ئاشکرا دبیت.

مە ئەڤ رەهەندە ب سیاسەتێ ل قەلەمدا، چونکو هەر کەسەک ژ وان هەر سێ یێن کەفتینە د رێکا وێدا، نوونەراتى یا لایەنەکێ سیاسیێ دیارکرى دکەت (د گۆرەپانا سیاسى یا سەردەمێ رۆمانێدا). یێ ئێکێ هەژارێ پێشمەرگەیە کو نوونەرێ لایەنەکێ نەتەوەپارێزە و ب خەباتا چەکدارى گەهشتییە دەستەلاتێ. دبیت مەرەم پێ پارتى یان ئێکەتى بیت، کو ب گەهشتنا دەستەلاتێ رەوش و رەفتارێن وان هاتینە گوهارتن. ل دەستپێکێ، مریەمایێ/ وەلاتى هزر کر کو دبیت هەژار خورتەکێ هێژا و خوەدى کەساتییەک کارێزمایی و ئیدیال بیت، لێ ئەو خەونا وێ/ وى ب هاتنا هەژاریڤە دیتى، نەوەسا بوو وەکو بۆ هاتییە دانان. د وەسفکرنا هەژاریدا، هندەک هەڤبەرکرنێن سیاسى یێن دناڤبەرا دوو سەردەماندا دکر (بەرى و پشتى سەرهەلدانێ):

-  نەبەرئاقلە کو بەرهەمێ شۆرەش و سەرهەلدانێ تنێ ئەڤە بت، قەت نەبەرئاقلە- بپ٧٩.

-  بەرێ جودا بوو، مرۆڤێ مە دهات چەوساندن، چونکى عار و غیرەت و خەون هەبوو، دئاڤاکرنا خوەدا یێ بلند بوو... بەلێ نۆکە مرۆڤێ مە نزم بوویە... بپ٧٩-٨٠.

-  بەرێ محەمەدێ مەیرێ دکاندار بوو، بەلێ نها قونتەرکارە یان بەرپرسیارە، بەرێ سەرێ خوە ب گویزانێ دتەراشى، بەلێ نها بۆیاغ دکت- بپ٨٠.

-  ئەو ب خوە نە ملکێ خوە بوو، بەلێ ل ملک و ئەملاکان دگەریا- بپ٨٢.

خۆ دەمێ وێ دڤیا خۆشیێ ژ سەربۆر و خەباتا هەژارى ببینیت و بکەتە بابەتێ کەڤالێن خوە، هەژارى خوە ژ ڤەگێرانا خەباتا پێشمەرگاتیێ ددا پاش و نەدڤیا بیرا وى لێ بهێتەڤە (بەلێ ل شوونا کو بەرسڤێ بدت، ژ من عاجز دبوو. نەدڤیا ئەز وان هەیامان بهینم بیرا وى- بپ٨٦). ئەڤە ژى، وێ رامانێ ددەت کو ئەو کەسێن ژبۆ وەلاتى خەبات دکر، نۆکە هاتینە گوهارتن و بووینە هندەک کەسێن دى یێن بیانى (ل تەنگاڤییان، وەلات وەلاتێ مەبوو، بەلێ ل گەل بەرگەهێن بەرفرەهییێ، هندەک خودانێن نوو بۆ پەیدا بوون و ئەم دەرکەفتن بیانى.. بپ٦٢). د ئاماژەیەکا پیشەکارانەدا، بابەتێ هزرا رەهایى و یا رێژەیى ل دەف ڤى لایەنى خویا دکەت. دەمێ هەژار دبیتە پێشمەرگە، هەموو هەست و سۆز و پلانێن خوە دکەتە د خزمەتا شۆرەشێدا. ئوو دەمێ ڤەدگەریت ژى (ب هەمان هێزا ئێکێ)، هەموو هەست و سۆزێن خوە دکەتە د خزمەتا ئەزمۆن و دەستکەفتێن هەییدا: "پشتى کو هەژار قەستا چیاى دکت، دهوک بۆ وى دبت شوونوار و بیرهاتن. و پشتى کو ژ چیاى دهێت خوار، ئەڤجا چیا ب خوە بۆ وى دبن شوونوار و بیرهاتن- بپ٨٣". د هەردوو حالەتاندا، هەژار ب هزرەکا رەهایى و بڕیارەکا ئێکلاکەر رەفتار دکەت. 

  کەسێ دووێ ئیسلامێ کومونیست بوو، کو نوونەرێ حزبێن چەپرەوە ل کوردستانێ، ب رێکا هونەرى و دانوستاندنێن هزرى دهێتە دناڤ ژیانا وێدا، وى چ بێلایێن مەزن نەبوون، تنێ ئەو و ئەزمانێ خوە بوون. ئیسلامى ب هەڤۆکەکا سەیر و سەرنجراکێش، هەستێن مریەمایێ ب نک خۆڤە راکێشان: "هەکەر خودانا ڤان کەڤالێن سحرى، باوەرى ب شۆرەش و عشقێ نەما بیت، ئێدى بلا کەس ژ مە نەبێژیت ئەز شۆرەشگێر و عاشقم- بپ٩٨". ب ڤێ راکێشانێ، نڤیسەر بەرێ خواندەڤانان ددەتە وێ هزرێ کو چەکێ پڕانییا بزاڤێن کومونیست و چەپڕەوى یا جیهانى، تنێ ئاخفتنێن بریقەدارن و هەموو مللەت پێ داخبار دبن. لێ دەمێ دگەهنە دەستەلاتێ، ئەو ژى وەکو هەموو مللەتى سەرەدەریێ دگەل ئیمتیازات و خۆشى یێن ب دەستڤەئینایى دکەن. ژ لایەکێ دیڤە ژى، ئەو بزاڤە نەشێن تێهزرینێن خوە یێن تیۆرى د کەتواریدا پراکتیزە بکەن، چونکو ئەو ژى بەرهەم و پەروەردەبوویى یێن هەمان جڤاک و هەمان تێگەهانن. لەوا دگەرمەگەرمە ئەڤینیێدا، هەڤۆکەکا کولانکى ژ دەڤى دەردکەڤیت و دبیتە سەدەمێ ب دوماهى ئینانا ڤێ هەڤبەندیێ: "تو حەز دکى کو ئەز ژ پێشیێ ڤە بهێم تە، دا تۆش ببم و ل دوماهیێ بۆ من بمینى؟!- بپ١٠٦". ئیسلام ب هەڤۆکەکێ دبیتە سوارێ خەونێن مریەمایێ/ وەلاتى، ئوو ب هەڤۆکەکێ ژێ دوور دکەڤیت.

  کەسێ سیێ هاوارێ ئیسلامییە کو نوونەراتى یا رەوتێن ئیسلامخوازى یا سیاسى دکەت. ئەڤ بزاڤە ب خێرخوازیێ و هاریکاریکرنا خەلکى هاتنە نیاسین و خەلکێ هەژار و بێدەرامەت پێڤە هاتنە گرێدان. ئوو وەکو هەر لایەنەکێ خودان جەماوەر دێ دلێ خوە بەنە وەرگرتنا دەستەلاتێ (ئەو ب خوە ژبۆ مەرەما ب دەستڤەئینانا دەستەلاتێ هاتینە دانان). ب ڤێ چەندێ، هاوارى ژى وەکو هەردوو هەڤاڵێن چوویى، ڤیا مریەمایێ/ وەلاتى بێختە دبن کونترۆڵا خوەڤە. ئەڤ بزاڤە سەرەدەریێ دگەل لایەنێ گیانیێ خەلکى دکەت و خەلک پتر ب لایەنێ خوەیێ گیانیڤە گرێداینە. هەردەم داکۆکیێ ل سەر سروشت و پەروەردەیا تاکێ کورد دکەن و باوەر هەیە کو دێ شێن گوهۆرن. تاکێ کورد ژى ساکار و ساویلکەیە، تنێ هندەک رێزگرتن و هندەک هاریکارى یێن بەرچاڤ و گۆتارەکا ئایینى یا ل گورەى تێگەهێن جڤاکى و پاشخانا پەروەردەیى، چاڤێن وى بەر ب لایەنێ هاریکارڤە دبەن و تەسلیم دبیت: "ئەوى دزانى کو ئەز نڤێژان ناکم، رۆژییان ناگرم... لێ باوەرییەک ڕەها ب خوە و شیانێن خوە هەبوو، ل هەر جارێ دگۆتە من "هەگەر خودێ حەزکت تو دێ هەمى فەرزێن خوە ئەدا کى- بپ١٢٠". ل دەف ئیسلامخوازان، سەترکرنا ژنێ ئێکە ژ داخوازى یێن هەرە سەرەکى یێن ئیسلامێ و ژن ژى ب دابینکرنا ژیانەکا جهگیر دادنیت، چونکو (نەبوونا زەلامى د ژیانا ژنێ دە هەبوونا وێ کێم دکت و رۆژگارا وێ دکت چۆلستان- بپ١١٢). ب ڤێ چەندێ ژى، هەم ئەو پلانا خوە یا سیاسى ب جھ دئینن و هەم ژن پێ خوەشحال دبن. هەلبەت ئەڤ گۆتارە کەتواریتر و بەرئاقلترە بۆ هەر کەسەکێ حەز ژ ژیانێ و ئایینى و جڤاکێ خوە بکەت.  هەر ئەڤ گۆتارا بریقەدار بوو، هەستێن مریەمایێ ب نک هاواریڤە راکێشاین و هزر کرى کو نەدوورە ئایین و گۆتارێن گیانى دەردێ وێ دەرمان بکەن. هەرچەندە (دناخێ خوەدا)، مریەمایێ ژى باوەرى ب هاوارى نەبوو کو دێ ئەو بیت یێ وێ دڤێت، لێ دەستپێشخەرى یێن هاریکاریێ و گۆتارێن گیانى یێن مەژێ خەلکێ ساکار و بریندار داگیر دکەن، مریەما ژى ئێخستبوو بن باندۆرا خوە. مریەما ب خوە ددەتە خویاکرن کو (ئەز ژ ڤەگێران و گوهدارییا چیرۆک و چیڤانۆکێن میتۆلۆژى وەستیا بووم، وەک ئێکسانى، وەکهەڤى، گەریان ل پەى زندیبوونێ و زەواجا پتر ژ جارەکێ، بەلێ ئەوى هەول ددا ب ئاوایەک دى دووبارە بکت... بپ١٢٠). چاڤێن وێ بەر ب ئاسۆیەکێ گەشتر زلکرن. ڤى سیستەمێ ب ناڤێ گوهۆرین و خزمەتکرنا خەلکێ هەچکوهەییێ جڤاکى بەلاڤبوویى، باج و ڤەرێژێن خوە هەنە. یا فەر بوو خوە موحەجیبە بکەت و هەموو ئازادى یێن خوە تەپەسەر بکەت و کار ژى نەکەت. ئوو ئەڤە نە خەونا مریەمایێیە و نە خەونا وەلاتییە ژى. ب ڤێ چەندێ، هەرسێ پەهلەوانێن داخوازکەرێن مریەمایێ/ وەلاتى نەشیان ئەڤینى و خوە ب دەستڤەبەردانێ قازانج بکەن: "سێ ئەزمۆن و سێ ناڤێن جودا بوون، بەلێ هەتا راددەیەکى د پێکهاتە و دەربرینێن خوە دە وەکهەڤ بوون- بپ٨٢". ئەڤجا مریەما/ وەلات دمینتە دناڤ بێخودانى و دەردەسەرى و قورنەتگیرى یا خوەدا: "مخابن: نە پێشمەرگەیێ خوەدانێ بڕنۆیێ ئەزا کوردپەروەر ناسکرم، نە گاورێ خودانێ پێکى ئەزا مولحد ناسکرم، نەژى مەلایێ خودانێ تزبییان ئەزا باوەردار ناسکرم... بپ٧٥". ئانکو ئارێشە نە د شێوازێ هزرکرنێدایە، بەلکو د نیاسین و ئەختوباریێ و باوەریێدایە (باوەرى وەکو زەکاتێیە پێویستە تو بدى نە بخوازى- بپ٩٧). ئەوێ پێشمەرگە، هەردەم گیانێ وى ل سەر دەستى بوو کو بەرەڤانیێ ژ ئاخا وەلاتى بکەت. لێ دەمێ گەهشتییە د هەمبێزا وەلاتیدا، خوە بیانى دناڤ وێ هەمبێزێدا دیت و خوین ژێ مێژت. هەردوو خودانێن گۆتار و پەیڤێن بریقەدار ژى، یەک ب تێگەهێ ماددى و یەک ب تێگەهێ گیانى (کو هەردوو روویێن یەک دراڤینە)، داخوازا سیستەمەکێ شمولى و تەپەسەرکرنا ئازادییا وێ دکرن، نەشیان ببنە فریادرەس و دەرمانێ برینێن وێ هەمبێزێ. دەمێ مریەمایێ هاوارێ ئیسلامى رەتکرى، وى هەموو هاریکارى یێن خوە، ژێ بڕین و ژ هەڤپشکى یا خوە یا دکانێ دوور ئێخست. ئەگەر مەرەما وى هاریکارى با، دا بۆچى هەڤپشکیێ هەلوەشینیت، نێ زەواج رەزامەندییەکا دوولایەنییە، نە ب زۆریێیە؟! ئەڤە ژى وێ هزرا پێشوەختا مریەمایێ پەسەند دکەت، دەمێ گۆتى: "ما کى دبێژیت کو خێرخواز مایینە- بپ٦٦".

  ل داویێ (داکو مریەما/ وەلات)، ژ ڤى فەزایێ هەمى کول و دەرد و حەسرەت دەرکەڤیت و سیناهى یا ئۆمێدەکێ بۆ گەش ببیت، کرمانجێ فوتوگرافەر (کو نوونەرێ وەلاتپارێزیێیە) دکەفتە د رێکا وێدا. ل وەلاتەکى کو پڕانییا خەلکێ وى هەست ب هاڤیبوونێ دکەن (ئاخ نارین.. ل ڤى وەڵاتى، کى مایە و هەست ب هاڤیبوونا روحێ نەکرى.. بپ٦٢)، کەسەک دهێت و دبیتە محەمەدێ مەهدى بۆ وێ مریەما یا بوویە وەلات د چاڤێن وەرگر و خواندەڤاناندا. د کەلتۆرێ ئیسلاما شیعیدا، محەمەدێ مەهدى رزگارکەرێ ئیسلامێ و هەموو مرۆڤایەتیێیە، ل سەردەمێ وى دێ وەکهەڤى و دادپەروەرى چێبیت و دبیت گورگ و پەز پێکڤە بچەرن (کو نیشانا پێکڤە ژیان و ئاشتییەکا بەردەوامە). تشتێ سەرنجا وێ راکێشایى و ب کرمانجیڤە گرێداى، شێوازێ سەرەدەریکرنا کرمانجى بوو کو هەردەم ب ئاوایەکێ مرۆڤدۆستانە و ب مرۆڤینى سەرەدەرى دگەل دکر. وى نێراتى و هێزا خوە یا زەلامینێ نیشا نەددا (ئەو زەلامینى یا ل پێش چاڤێن وێ نزم بوویى)، بەلکو وەکو مرۆڤەکا خوەدى هەست و بڕیار و هەڵوێست سەرەدەرى دگەل دکر (ژ دەستپێکا تێکەلییان و وى تا دوماهیکێ، جارەکێ تنێ ژى نە گۆت "زەلام"، بەلێ هەردەم پەیڤا مرۆڤ بکار دهینا... بپ١٣١). د گەلەک جهێن دى و د گەلەک بۆیەرێن دیدا، رەوشا خوە یا دگەل کرمانجى پەسن دکەت:

-  من هەست دکر کو ئەز ئەو ژنەمە "جیهان" و ئەو ژى محەمەدێ مەهدى یێ راستى یە بۆ من هاتى- بپ١٣٢.

-  خوەزى تە ئەز دیتبام، دا بێژى من بەرى هینگى زەلام نەدیتینە، من ژبیر کر بوو کا توخمێ زەلامان چ هینایە سەرێ من- بپ١٣٣.

-  لێ وێ هەیامێ من هەمى تشت ژبیرکرن: دەرزێن خوە، مارێن کۆرە، دارچین و.... سەمیان ژى. من دایبابێن خوە ژبیرکرن و ئێدى نە ل پێنجشەمبان و نە ل چو رۆژێن دى ئەز نەدچووم سەرەدانا وان ل گوڕستانێ- بپ١٣٣.

ئەڤ کرمانجە ئۆمێدا دووێ بوو کەفتییە د رێکا وێدا، ئۆمێدا ئێکەم سەمیانێ کورپەیێ وێ بوو: "سەمیان ببوو خەونا دەمێ دوماهییێ، ببوو سیناهیا داوییا تۆنێلێ... لێ سەمیانێ من سەهوا بوو، خوە ب دانگا مرنێ ڤە گرت- بپ٧٠". کا چەوا مرنێ ئۆمێدا وێ یا ئێکێ داعویرا، ئۆمێدا دووێ ژى نەبوو فریادرەس بۆ دەرمانکرنا برین و ترۆمایێن وێ (تنێ کرمانجى تا راددەیەکێ ئەز ناسکرم، لێ چونکى وى وەکو مرۆڤ و عاشق ناسکرم، لەورا پۆلیسێن "خوەدێ و دەولەتێ" ئەو تەرقاند- ٧٥). ئەو دبێژیت پولیسێن خوەدێ و یێن دەولەتێ، چونکو ب گوللەیەکا کەسەکێ کورد (د شەرەکێ براکوژیێدا) هاتییە بریندارکرن. شەرڤانێن کورد ب پولیس ل قەلەمددەت، چونکو تێگەهێ پۆلیسى د هەموو جڤاکاندا پاراستنا دەولەتێیە (نە کوشتن و بریندارکرنا هەڤوەلاتى یێن دەولەتێیە). ئوو پۆلیسێن خوەدێ ژى، پشکدار دکەت، چونکو ل گورەى تێگەهێن جڤاکى (چ تشت بێى خودێ نا قەومیت)، دەمێ گوللە ژپێسیرا وى دگریت و رەها مێرانیێ دقەتینیت، ئەو ژبۆ ئیرادا خودێ دهێتە زڤراندن، پا بۆچى ئەو گوللەیە ب دەستێ وى یان پیێ وى نەدکەت. ئوو دیسا ئەگەر خودێ حەز کربا، دا چاکبیتەڤە، مانە بۆ ماوەیێ پێنج سالان ژ دەرڤەى وەلاتى بوو (جهێ پێشکەفتى د هەموو بیاڤێن زانستاندا). هەرچەوا بیت، ئەڤ ئۆمێدە ژى بۆ نەما (گۆت ئەز نەشێم تە مەهرە بکم، چونکى ئەز ب کێر تە ناهێم. ئەز بریندارم.. دشەڕێ براکوژیێ دە گوللەیەکێ ژ پێسیرا من گرت و رها مێرانیێ قەتاند- بپ١٣٥).

  ژ ڤێ پشکا دووێ یا رۆمانێ (ناڤەرۆکا سیاسى)، بۆ مەیێن وەرگر وەسا خویا دبیت کو کوردستانا ئازاد، د سەربۆرەکا نەکێمتر ژ سەربۆرا هەر کچەکا ڤى وەلاتى را بۆرییە. هەر حزبەکا سیاسى وەکو نێرەکێ جڤاکى، خوە کرییە خودان و چێکەرێ ڤێ ئازادیێ و د ڤیا لەشێ وى/ وێ پاوانکەت. حزبێن چەکدارى یێن نەتەوەپارێز و حزبێن شمولى یێن چەپڕەو یان ئیسلامخواز، خوە ل بازێن پاوانکرنا وەلاتى هەلاڤێت و وەلات هەر هێلا دناڤ خەم و خەیالێن جڤاکیدا. ل ڤێرە نڤیسەرى ڤیایە سیاسەتێ و وەلاتینیێ ژێکجودا کەت، وەلاتینى مولکێ هەموو هەڤوەلاتى یێن جڤاکییە و ئەرکەکێ ئەخلاقیێ هەر تاکەکێ جڤاکییە کو بپارێزیت و ئەڤینى یا خوە بۆ پێشکێش کەت. مرۆڤ ب وەلاتى هەست ب هەبوون و گرنگى یا خوە دکەت و هەردەمێ ئەو گرنگییە بهێتە کێمکرن یان پیرۆزى یا وەلاتى بهێتە لەکەدارکرن، دێ کەڤیتە بەرانبەر سێ هەلوێستێن جوداجودا، یان دێ بەرەڤانیێ کەت و دێ یاخى بیت، یان دێ خوە ڤەدەرکەت و قورنەتگیریێ هەلبژێریت (کو ب کێمى)، پشکدارى یا لەوتاندنا پیرۆزى یا وەلاتى نەبیت، یان ژى دێ تەسلیم بیت و دێ هەولێن خوەگونجاندنێ کەت. ژ لایەکێ دیڤە ژى، ئاماژەیە بۆ وێ چەندێ کو وەلات نە مولکێ چ حزبێن سیاسییە، خۆ ئەگەر دەستەلاتدار بیت ژى، یان داخوازکەرێن دەستەلاتێ بن. نڤیسەر ڤێ هەڤکێشێ دەرڤەکرى دهێلیت کو هەر خواندەڤانەک ل گورەى پاشخانا خوە یا هزرى و ئەپستمى هزرێ تێدا بکەت. نە هەرسێ پەهلەوانێن موجاهد مریەما/ وەڵات پاوانکر و نە چ دوماهى یێن گومانبڕ ژبۆ وەلاتپارێزیێ هاتنە دانان (و پاشێ مریەما.. و پاشى چى نارین...؟- بپ١٣٥). ئەڤ ب داویکرنا بێ دوماهییەکا دلخۆشکەر (وەکو پڕانییا رۆمانێن پەروەردەیى و ئاراستەکارى)، فەزایەکێ دى یێ بەرێخودانێ ل دەف خواندەڤانى ڤەدکەت کو هزرا خوە دبیاڤێن هەمەجۆرێن چارەنڤیسێ دوماهیێدا بکەت. هەروەسا تێهزرینەکا دى ژى ل (من)ێ وەرگر پەیدا دکەت: ئەگەر مریەما یا ترۆمادار و خەمگین و بێزار بیت، هەموو هیڤى یا وێ ئەو بیت کو کەسەکى ببینیت، سەرەدەریەکا مرۆڤانە دگەل بکەت و یێ باش بیت. یان ب کێمى، ئۆمێدەک بیت کو بەرزەبوونا ئۆمێدا ئێکێ بۆ قەرەبوو بکەت (ژ دەستدانا کورپەیێ خوە). ئەڤە کورپەیەکێ دى یێ پێگەهشتى بۆ هات و دشێت هەموو خەونێن خوە دگەل بدەتە ڕێ. لێ سەرەراى رێزگرتنا کەسایەتیێ و هەژیتى یا جڤاکى، وێ تێرکرنا ژیانا خوە یا کەسۆکى و دەروونى ژى د ڤیا (ئانکو د ڤیا ژیانەکا کاملانا ژنومێرینیێ هەبیت- سێکس). ئوو ئەگەر هەمان تێگەهى ژبۆ پشکا دووێ یا رۆمانێ بکار بینین. وەلات ژى، تنێ ب ئەڤینیێ و رێزگرتنێ ب رێڤە ناچیت، فەرە ئابۆرییەکا موکم و پلانێن ئاڤاکرنەکا بەردەوام هەبیت ژبۆ دۆماندنا ژیانێ. لێ وەلاتپارێزەکێ ئیدیالیێ کو رها مێرانیێ ل دەف نەبیت (شیانێن دۆماندن و زێدەبوونێ نەبن- ئانکو شیانێن وەرار و بەرهەمهێنانێ نەبن)، نەشێت ببیتە فریادرەس و رزگارکەرێ وەلاتى ژى. دیسا بیاڤەکێ دى ل بەر خواندەڤان ڤەدکەت کو هزرا خوە د بابەتێ وەلاتینیێدا بکەن و ب چاڤەکێ هەڵسەنگاندنەیى و لۆژیکى سەرەدەریێ دگەل رەوشێن هەنۆکەیى و لەحزەیا دیرۆکى یا وەلاتیدا بکەن.

دوکیۆمێنتکرنا بۆیەرێن سەردەمێ رۆمانێ:

  دەمێ من ناڤێ کتێبا خوە یا ل سەر رۆمانێن دەڤەرا بەهدینان کرییە "رۆمان خۆدیکا ژیانێیە"، مەرەما من پێ ئەو بوو کو رۆمان رەنگڤەدانا ژیانا جڤاکییە، ب هەموو هزر و پەیام و شێوازێن خوە یێن ڤەگێرانێڤە. لێ سەدەمێ سەرەکیێ ئەز پاڵدایمە وى ناڤى، ناڤەرۆک و شێواز و پەیاما رۆمانێن دەڤەرێ بوون، کو پڕانییا رۆمانان ب شێوەیەکێ بەرچاڤ سەرەدەریێ دگەل کەتوارى یا سروشتى و یا رەخنەیى و رەخنەیا سوشیالى دکەن. د كەتواری یا رەخنەییدا، نڤیسەر رەخنێ ل جڤاكی دگریت و هەمی لەنگی و رەفتار و تێگەهێن چەوتێن جڤاكی دئازرینیت و دئیختە بەر داسكا رەخنەیا خوە یا رەهایی، بێی كو شۆنگرەكێ گونجایی پێشکێش بکەت، یان د باشترین حالەتدا، دێ هندەک شۆنگرێن ئیدیالى پێشکێشکەت کو گوهۆرین و کاریگەرى یا وان نەیا مسۆگەرە. د ڤی شێوازێ رەخنەگرتنێ یان رەتكرنا جڤاكیدا، نڤیسەر ئاكامێن ژینگەها جڤاكی ل سەر كەسان رەسم دكەت و د پڕانییا دەربڕیناندا یێ نەرازى و رەشبینە. لێ د كەتواری یا سوشیالیدا، ل سەر شەنگستێ تێگەهشتنەكا كوور یا جڤاكی و شرۆڤەكاری یا ماركسیزمێ و بەرچاڤکرنا هەڤڕكی یا تەخایەتیێ هاتییە ئاڤا كرن. هەردەم ل شۆنگرێن باشتر دگەریێت و داکۆکیێ ل سەر ئاکاما کەسێن گەشبین دکەت ژبۆ گوهارتنا تێگەهێن چەوت یان پاشڤەمایى یێن جڤاکى. د هەردوو حالەتاندا نڤیسەر كورێ جڤاكێ خوەیە و حزوورەکا بەردەوام ل پشت تێگەھ و هەڤۆكێن دەقی هەیە، خوە (یان کاراکتەرێن خوە) دكەتە خۆدیكەك ژبو رەنگڤەدانا ئێش و ئازارێن ژیانا خەلكى. پڕانییا نڤیسەرێن ڤى سەردەمى (ل دەڤەرا مە)، شێوازێ کەتواریێ د رۆمان و چیرۆکێن خوەدا بکار دئینن. ئانکو هەموو بابەت و ناڤەرۆک و هزرێن خوە یێن پەڕڤەکرى ژ کەتوارێ جڤاکى وەردگرن، دبشێڤن و هەڵدسەنگینن و ب شێوەیەکێ دى یێ بەرگومانکرى ژبۆ دانوستاندن و تێهزرینێ دداننە بەر دەستێ هەمان جڤاکى. ئوو هەر نڤیسەرەک ل گورەى پاشخانا خوە یا هزرى و پەروەردەیى و دیتنێن خوە یێن ئاییندەیى، سەرەدەریێ دگەل بابەتان دکەت. یەک ژ شێوازێن هەرە بەربەڵاڤ ل دەف رۆماننڤیسێن دەڤەرێ، بکارئینانا شێوازێ کەتوارى یا رەخنەییە. چونکو ئەو د وێ چەندێ دگەهن کو ئێدى وەرگر ب شیرەتان و ئافراندنا بوهاران قاییل نابن، چونکو پتر سەرەدەریێ دگەل رەسمکرنا ژیانا هەیى دکەن، کو دگەل نڤیسەرى هزرێ د بابەتێ پێشکێشکریدا بکەن. لێ هەروەکو گەلەک رەوشەنبیر و هزرمەند بۆ دچن، ئەرکێ ئەخلاقى و دیرۆکیێ رەوشەنبیرى و رەوشەنبیریێ، پێشەنگییە و ئاڤاکرنا ژیانەکا نوویە کو جڤاک خەونان پێڤە دبینیت. هندەک وەرگر ژى، حەز دکەن ل گورەى دیتنێن نڤیسەرێ خوە یێ خۆشەڤى، هزرێ د بابەت و دۆزێن جڤاکیدا بکەن. لەوا مشە جاران، تێکهەلەیەکا پتر ژ شێوازەکێ دەربرینا کەتواریێ د یەک دەقدا دهێتە دیتن. د یەک دەقدا ساخلەتێن کەتوارى یا سروشتى و رەخنەیى و سوشیالى پێکڤە دهێنە دیتن. رۆماننڤیس ئاکام و تێگەهێن جڤاکى دئازرینیت و د هەمان دەمدا ژى، رێگە چارەیان بۆ وان ئارێشەیان دبینیت و رۆڵێ کەسێن تاکێن ئاکامچێکەر رەسم دکەت.

  د رۆمانا (مریەمایێ)دا، نڤیسەر پتر ب نک ئازراندنا دیاردە یێن جڤاکیڤە دچیت، کو ب هندەک هزرێن فەلسەفى، لۆژیکى، وەسفکرنا هوورهوورکێن بابەت و بۆیەران دبارکرینە. مەرەم ژێ ئەوە کو وەرگر ژى پشکدارى یا نڤیسەرى بکەت د وەرگرتنا هەڵوێستاندا، ئەڤە ژى پتر ب نک کەتوارى یا رەخنەییڤە دچیت. د هندەک میناکێن دەربراندى یێن جواندا، رەوش و کاریگەرى یا جڤاکى وەسف دکەت:  

-  ترس بوو سەدەمێ ڤەقەتاندنا من ژ ئەڤى جڤاکى، هەروەها بوو سەدەمێ مرنا بەهرە و ئینسیاتیڤێ دکەساتیا من دە- بپ٩.

-  ل زەمانەک هاڤى، من چاڤێن خوە ل بەر تیرێژێن هاڤینا سۆر و گولیگەنمێن رەش ڤەکرن- بپ١٤.

-  نە گونەها منە کو ئەز ب وان دحەسم و ئەو ب من ناحەسن، وان دبینم و ئەو من نابینن- بپ١٨.

-  گونەها من تنێ ئەو بوو کو من باوەرى ب وان هینا و من خوە یەک ژ وان هژمارت، ئەڤجا من باوەرى ب بازبەند و حەمایلۆکان و ب ئەزموونەک دێرین و ستەور هینا- بپ١٩.

-  کى دایکا وان مەهر بکت، ئەو دبت بابێ وان- بپ٤٨.

-  گاڤا کو ئەز دخلوەتگەهێ دە کراسێ مرییان دکم بەر کەڤاڵێن خوە، و سینگێ من بۆ کول و مەرەقان دبت سەندریک؟ هینگى بێدەنگى زمانە، راوەستیان زەمانە- بپ٦٥.

-  ئەڤ پارچەیا ئاخێ رزگار بوویە، بەلێ ئەڤ پارچەیا مرۆڤى هێژ داگیرکرى مایە- بپ٧٩.

-  ل ڤى باژێرێ کو ب ترسێ هاتییە فرشککرن، ئیهانەت و بریندارکرنا هەستێن مرۆڤان وەک فەرزا نڤێژێ یە- بپ٩٢.

د ڤان هەموو میناکاندا، نڤیسەر مینا خۆدیکەکا مەزنا جڤاکییە و کۆمەکا بابەت و تێگەهێن هەڤبەند ب هزر و رەفتار و هەلچوون و دلینى یا دناڤ هەڤبەندى یێن جڤاکیدا رەسم دکەت، نە ژبۆ هندێ کو قالبەکێ بەرهەڤکریێ جودا بۆ پێشکێش بکەت، لێ کو هزرکرنێ ب ئازرینیت و هەلوێست و بڕیاردانا وەرگرى بەرچاڤ بکەت. دبیت خواندەڤانى ژى، هزرا خوە د وان بابەتێن ئازراندیدا کر بیت، لێ شێوازێ پێشکێشکرنا نڤیسەران جودایە ژ خەلکێ هەچکوهەیى، چونکو پلانڕێژکرییە، سنسلەکرى و مەرەمدارە، پێکڤەگرێدانا هەموو هوورهوورکێن بابەتییە کو شێوازێ هزرکرنەکا هەڵسەنگاندنەیى یان رەخنەیى ل دەف خواندەڤانى پەیدا بکەت. ئەڤە هەمى ژبۆ هندێیە کو خواندەڤان بشێت مفاى ژ ئاماژە یێن نڤیسەرى وەرگریت، پشکداریێ د هەڵوەشاندنا تێگەهێن هەییدا بکەت و هاریکار بیت ژبۆ وەرگرتنا هندەک تێگەهێن نوو. لێ چونکو رۆمان نە لێکۆلینەکا زانستى یا جڤاکییە و نە پابەندە ب سنسلەکرنا ساخلەتێن چ رێبازێن دیارکریڤە، لەوا مشە جاران رێبازێن کەتوارى یا سروشتى و رەخنەیى و سوشیالى (ل گورەى سەربۆر و ئاستێ ئەپستمیێ نڤیسەرى)، د یەک بەرهەمدا دهێنە دیتن. بابەتێن وەکو ترسێ، زەمانێ هاڤى و سەردەمێ هاڤیبوونێ، مرۆڤێ کولە و داردەستێ تێگەهێن جڤاکى، هەست نەکرن ب کەسا مێ، ئیهانەکرن و بریندارکرنا هەستا مرۆڤان، باوەردارى یا ب تەوتەم و تێگەهێن غەیبى، هونەرمەندێن بێدەنگ و مەندى یا رووبارێ گوهۆرینێ... هتد، دگەل بابەتێن دوکیۆمێنتکرنا هندەک بۆیەرێن دیارکرى و وەسفکرنا رەوشەکا ئالۆز و بێزارکەر، پێکڤە دهێنە گرێدان، کو ببنە بابەتێن ڤەکۆلین و دویفچوونێن جڤاکى د سەردەمەکێ دیارکریدا. ئەو ب خوە، رۆمان ب هەمووڤە (کو خۆدیکا ژیار و ژیانا خەلکییە)، بەڵگەیەکێ گیاندارە ژبۆ لەحزەیەکا دیرۆکى یا سەردەمەکێ ژیان و بەرهەمداریێ. د ڤێ رۆمانێدا، کۆمەکا دوکیۆمێنتێن دیرۆکى یێن هەڤبەند ب جڤاکێ کوردستانێڤە دهێنە بەرچاڤکرن، کو دبنە بەڵگەیێن دیرۆکى یێن راستەقینە ژبۆ لێکۆلینا جڤاکى و دیراسەتکرنا رەفتارێن مرۆڤى د وى سەردەمێ دیرۆکیدا.

١. دەڤەرا تەنا: د ئاماژەیەکا کورتدا، نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە دەڤەرا تەنا کو ژلایێ هێزێن بیانى یێن هەڤپەیمانڤە بۆ کوردستانێ هاتبوو دانان، داکو رژێما عیراقێ نەشێت هێرشێن توند و دڕندانە بکەتە سەر مللەتى کورد (جار دبوون دو ماسى د ئاڤا مەزن دە، جار ژى دبوون دو کەڤۆکێن سپى ل "No fly zone"- بپ٨٥). ئەڤە ژى، ئاماژەیەکە کو هێزێن هەڤپەیمانان هەڤکارى یا جڤاکێ سەردەمێ رۆمانێ کرییە، کو هەڤکارییەکە ژبۆ خوە رێکخستنێ و ئەنجامدانا هندەک گوهۆرینان د تێگەھ و شاشى یێن هەبووییدا. لێ دەمێ ئەو گوهۆرینێن چاڤەرێکرى (ل گورەى هزرا نڤیسەرى)، نەهاتنە دیتن و بەرهەست نەبوون، وەکو رەخنەیەکا نەراستەوخۆیە ل دەستەلاتدارى یا جڤاکێ وى سەردەمى دگریت. 

٢. ئەنجامدانا هندەک کارێن گەشبین و پۆزەتیڤ: داکو نڤیسەر بێلایەنى یا خوە بپارێزیت و نەبیتە تەرەفدارێ دەستەلاتا جڤاکى یان تەرەفدارێ دژە دەستەلاتێ، بەلکو هەردەم دگەل خەم و ژانێن گەلێ خوە بیت (وەکو هەموو رەوشەنبیرێن پێگیر ب دۆزا مللەتى)، ئاماژە ب کارەکێ ستراتیژى یێ دەستەلاتا جڤاکى دکەت کو دامەزراندنا پەرلەمنتۆیێ کوردستانێیە: "ل هاڤینا هزار و نەهسەد و نۆت و دویێ، ئەز دبێژم هەیڤا تیرمەهێ بوو،ب هەلکەڤتنا دامەزراندنا پەرلەمنتۆیێ کوردستانێ... بپ٨٢". ژبلى هندێ کو بەڵگەیەکێ دیرۆکییە، هەروەسا ئاماژەیەکە ژبۆ سیناهییەکا گەشبینیێ (هەرچەندە نڤیسەرێن کەتوارى یا جڤاکى د پڕانییا جاراندا رەشبینن)، کو سەرەراى ڤان هەموو رەشبینى یێن خویاکرى، جڤاک یێ د وەرارا خوەیا سروشتیدا دبۆریت، لێ ئەرکێ مە نڤیسەران و رەوشەنبیران ئەوە کو وێ وەرارێ بلەزتر بێخین. هەر د ڤى ئاراستەیدا، ئاماژە ب هندەک پیشانگەهێن هونەرى ددەت، کو د سەردەمێ رۆمانێدا هاتینە ئەنجامدان. دبیت ئەو پیشانگەھ وەکو بیاڤێ پێکڤەگرێدانا زنجیرە یا پێڤاژۆیا سەربۆرا کاراکتەرا سەرەکى یا رۆمانێ بن (کو ب وان پیشانگەهان، مریەمایێ هەژار و ئیسلام نیاسین)، لێ ئەم دشێین وەکو بەڵگەیەکێ دیرۆکیێ پۆزەتیڤ د سەردەمێ رۆمانێدا بهەژمێرین.

٣. شەڕێ براکوژیێ: ژبلى هندێ کو دبیت چەندین رۆمان ل سەر شەڕێ براکوژیێ هاتبنە نڤیسین و بهێنە نڤیسین، لێ هەر رۆمانەکا بەحسى سەردەمێ سالێن نۆتان ژ چەرخێ بۆرى بکەت، بێگومان دێ ئاماژە ب شەڕێ براکوژیێ دەت. ئەڤى شەڕى، زەوق و مۆراڵا هەموو تاکێن جڤاکى تێکدا و پێنگاڤێن پێشکەفتنێ خاڤ و سستکرن. هەروەسا هەستکرنا ب بێزارى و بێئۆمێدى و هەژارى و هێتیمبوون و دەربەدەرى و ئاوارەییێ، مێڤانێن دارگرانێن هەموو مالان بوون. رۆمان بەحسى شەڕێ براکوژیێ ناکەت (لێ بۆیەرێن وێ د سەردەمێ وى شەڕیدانە)، یەک ژ کاراکتەرێن گەشبینێن رۆمانێ، قوربانیێ شەڕێ براکوژیێیە (د شەڕێ براکوژیێ دە گوللەیەکێ ژ پێسیرا من گرت و رها مێرانیێ قەتاند- بپ١٣٥). ل گورەى خواندنا دیرۆکێ، د دەمێن جوداجودا دا، ئەڤ شەڕە دناڤبەرا پڕانییا حزب و لایەنێن هەڤڕکدا بوو. هەرچەندە بەحس ناکەت کا پەهلەوانێ وى د کیژ شەڕیدا بریندار بوو (ئەو نەگرنگە)، چونکو هەموو لایەنێن هەڤڕک کورد بوون و ئێک ئارمانجا ستراتیژى هەبوون. د ئاماژەیەکا بلەزدا وەرگرى ئاگەهدار دکەت کو بریندارى یا وى د شەڕێ دناڤبەرا پارتى و "PKK"دا بوو: "لێ ژنشکەکێڤە هەژار بوو گورکەک و خوە هاڤێت من، پشتى کو دیمەنێ هندەک گەریلایێن چەکدار دناڤا بەفرێ و شکەفتان دە ل سەر ئەکرانێ دیتین- بپ٨٩".

٤. رەڤین ژ کەتوارێ نەخوازراو (مشەختبوونا بەرەف ژدەرڤەى وەڵاتى): ژ ئەنجامێ رەوشا نالەبارا ژیارێ و شەڕێن ئێک ل دویف ئێکێن براکوژیێ و ژ ئەنجامێ سەتمینا دەروونى یا خەلکى ژ بەرهەمێ شۆرەش و سەرهەلدانێ (نەبەرئاقلە کو بەرهەمێ شۆرەش و سەرهەلدانێ تنێ ئەڤە بت، قەت نەبەرئاقلە- بپ٧٩)، خەلکى دەست ب رەڤین و مشەختبوونا بۆ دەرڤەى وەلاتى کر. هەر ل دەستپێکا دایالۆگا چێکرى دناڤبەرا پەهلەوانێ و هەڤالا وێدا، ئیشارەتەکێ ددەتە وێ چەندێ کو ژیانا ژ دەرڤەى وەلاتى ئارامى و خۆشییە، لێ ژیانا د هوندر وەلاتیدا خەم و دەردەسەرى و هاڤیبوونە: "من سەدەمێ غەریبى و هاڤیبوونا تە زانى، بەلێ هێژ ئەز سەدەمێ ڤەگەریانا تە بۆ وەلاتى نزانم- بپ٨". ئەڤە ژى نیشانا دژوارترین هەستێن هاڤیبوون و بێزاریێیە ژ وەلاتى، ما کەسەک هەیە سەدەمێ ڤەگەریانا ژبۆ وەلاتى نەزانت؟ لێ نڤیسەرى ڤیایە شێوەیەکێ هەلچوونا دەروونى بدەتە ئاستێ دژوارى یا هاڤیبوون و ترس و بەرزەبوونێ.

  دەمێ پەهلەوان بڕیارا چوونا ژ دەرڤە ددەت، بابەتەکێ دى یێ وى سەردەمى بۆ خواندەڤانان خویا دکەت، کو چ فەرمانگەهێن چێکرنا پاسپۆرتان ل وەلاتى نینن و هەموو پاسپۆرتێن وى سەردەمى ب شێوەیەکێ سەختە ل بۆرسێ (بازارا گوهۆرینا پارەى) دهاتنە چێکرن. ئوو چوونا ژ دەرڤەى توخیبان ژى، ب رێکا قاچاغچییان دهاتە کرن. ژ رەسمکرنا ڤى بۆیەرى خویا دبیت کو حکومەتا بنگەهین چ هەڤبەندى و دامودەزگەھ ل هەرێمێ نەبوون. د هەمان دەمدا ژى، هەرێما کوردستانا ئازاد (ل سەر ئاستێ دەولەتێن جیهانێ)، نە وەڵاتەکێ باوەرپێکرى بوو. لێ د سەر وێ هەمیێ را ژى، شیان ب هەر شێوەیەکێ هەبیت، میناکەکێ پاسپۆرتێ بئافرینن و پێ بشێن ژ توخیبان دەرباز ببن. ئەڤە ژى وێ گۆتنا "پێدڤییاتى دایکا ئافرندەیى و داهێنانێیە" دپەژرینیت. ل شوینا کو کورد خوە قورنەتگیر بکەن و گللەییێ ژ بەختێ خوە و ژ حکومەتا عیراقێ بکەن، رێگەچارەیەک بۆ خوە ئافراند (هەرچەندە نە فەرمییە)، لێ شیان ب وان پاسپۆرتێن سەختە دەربازى وەلاتێن رۆژئاڤا یا پێشکەفتى ببن و دەنگێ ئازارێن کوردان بگەهیننە جڤاکێن دۆستێن مرۆڤایەتیێ. دبیت کەسەک پرسیار بکەت، ما بۆچى ل سەر شەڕێ رزگاریخوازیێ نەدبەردەوام بوون، هەتاکو ب هێزا تفەنگێ فەرمییاتى یا پاسپۆرتێ وەرگرت با، ئەو بابەتەکێ سیاسى و جیوپۆلەتیکى و سیاسەتا نێڤدەولەتییە، کو نە رۆمان و نە ئەڤ نڤیسینە جهێ پێداچوون و شرۆڤەکرنا ڤى بابەتییە.

  هەر د بیاڤێ چوونا ژ دەرڤە و ڤەگەریانا پەناهندەیاندا، نڤیسەر هندەک بەهانەیێن هەژى و قەبوولکرى بۆ ڤەگەریانێ دهینیت (دبیت بەهانەکرنا ڤەگەریانا خوە بیت، چونکو ئەو ژى پەناهندە یێ وەلاتەکێ ئورۆپى بوو، پاشى ب خواستا خوە ڤەگەراڤە هەمبێزا وەلاتى). هەکو کرمانج سەدەمێن ڤەگەریانا خوە بۆ مریەمایێ بەلى دکەت، ب بەهانەیەکا لۆژیکى و بەرئاقل شرۆڤە دکەت (پتر ژ باژێرەکێ سوێدێ ئەز حەواندم، بەلێ من هەست دکر ئەز ئاکنجییەک نەڤیایى مە. راستە ب گۆتن نابێژن تە: "مە تو نەڤێى" بەلێ ب ئاورى و کریار رۆژێ هزار جاران وەها دبێژن- بپ١٣٠). لێ دبیت نڤیسەر ژى دگەل خواندەڤانى، هەمبەرى ڤێ پرسیارێ ببن: مادەم وەسانە پا بۆچى هەموو خەلک نازڤرن؟ بۆچى ئەوێن مشەخت دبن، پترن ژ ئەوێن ڤەگەریایى؟ ڤێ پرسیارا نافخۆیى بەرێ نڤیسەرى دایە هەڤبەرکرنا دناڤبەرا هەردوو جڤاکاندا، هەرچەندە نە هەڤبەرکرنەکا دادپەروەرانەیە کو دناڤبەرا جڤاکەکێ نە دەولەتدا و جڤاکەکێ دێرین د دەولەتبوونێدا بهێتە کرن. بەحسى پرۆبلەمێن عەمرى ژبۆ خواندنێ و شێوازێ تێکلییان دکەت، بەحسى وەلاتێ ماف و مرۆڤان و خۆشگوزەرانى یا هەڤوەلاتییان دکەت، بەحسى هێسانکارى یێن ڤەحەواندنێ و مۆچەیێ بێکاریێ و گەلەک تشتێن دى دکەت. ل دەستپێکا ڤەگێرانێ ژى، ئاماژەیەکا سەرپێ ددەتە ڤێ جوداهیێ: "ئەز دوودل بووم تە ڤەخوینم یان نۆ؟ چونکى تو ژ وەلاتەک ئاورۆپى هاتى و جەژن ل وان وەلاتان تنێ سەما و تەوزینن، لێ ل ڤان وەلاتان کول و هەسرەتن- بپ٨". لێ قیما نڤیسەرى ب ڤان جوداهییان ناهێت، لەوا ب شێوەیێ شرۆڤەکرنێن کەتوارى یا سوشیالى، چاڤکێ کامیرا خوە ژ جڤاکى ڤەدگوهێزیتە سەر خوەییێ پەهلەوانى کو ببیتە مەستەرە و خەلک چاڤلێکرنا هەلوێستێ وى یێ هەژى و وەلاتپارێزیێ بکەن: "سوێد وەڵاتەک جوان و پاقژە، مافێ پڕانییا سوێدییان هەیە کو شانازییێ پێ ببن. مافێ کەسێن وەک من ژى هەیە کو ئێرەهییێ پێ ببن. راستى ئەز محتاجى وەلاتەک وەک سوێدێ مە، بەلێ سوێد نە محتاجى منە... وەلاتەک دى هەیە دبێژنێ کوردستان، ژ سوێدێ پتر محتاجى منە و لازمە ئەز بێ هەلوێست نەمینم- بپ١٣١".

٥. رەفتارێن خەلکى د رەوشەکا کەتواریدا: د هەر رەوشەکا جڤاکى یا نالەباردا، کۆمەکا رەفتار و دیاردەیێن نەخواستى دهێنە دیتن، نڤیسەر ب کامیرەیا قەلەمێ خوە دوکیۆمێنت دکەت، کو ببنە شاهدێن سەردەمەکێ دیارکرى یێ پێڤاژۆیا ژین و ژیارا خەلکێ جڤاکى. د ڤێ دویفچوونا رەفتارێن خەلکێ ترسیاییدا، نڤیسەر روو ب روویێ هەڤڕکى یێن تەخایەتیێ (یان ب کێمى، جوداهى یا دناڤبەرا کار ب دەست و خەلکێ هەچکوهەییدا) دبیت. ئوو تبلا خوە ددانتە سەر هندەک برینێن هەودایى یێن پێدڤى ب چارەسەریێ هەیى (چ ب یاسایێ بیت، یان ب دژاتیکرنێ و رسواکرنێ بیت)، د وەسفکرنا فەرمانبەرێن میریدا ئاماژە ب گەندەلى و دزیکرنا ژ حکومەتێ دهێتە دان: "ئەز ژ بەرسڤان دترسم- وەک هندەک رێبەرێن فەرمانگەهێن ڤى باژێرى چاخێ کو پرسیارا هەیڤانەیێ و لیستەیا مەزاختنان، زراڤێ وان دقەتینن- بپ٩". هندەک کەسێن بەرپرس و کار ب دەست، ب حیلە و دزیێ و رەڤینا ژ باجا مولکداریێ و داهاتێ، دەولەمەندییەک بۆ خوە چێکر و جڤاکێ کوردى ژ تەخەکا مامناڤنجى بەر ب دوو تەخێن هەژار و دەولەمەندڤە برن (لێ ل ڤان وەلاتێن سۆتى، هەموو دەمسال وەکهەڤن و باجە ژى نینن- بپ١٠). ئەگەر باج ژ خەلکى بهێنە وەرگرتن، دێ داهاتێ گشتى پێ زێدە بیت و دێ بیتە بودجەیەک ژبۆ ئەنجامدانا پرۆژەیێن خزمەتگوزاریێ. لێ وەرنەگرتنا باجێ، خەلکێ دەولەمەند دەولەمەندتر لێ دکەت و هەژاران ژى هەژارتر لێ دکەت. ب ڤێ چەندێ ژى، جڤاکى ل سەر دوو تەخێن دەولەمەند و هەژار دابەش دکەت کو ب دوو گەرەکێن باژێرێ دهۆکێ داینە نیاسین: بەرۆشکێ (جهێ هەژاران) و گەرەکا شاخکێ (جهێ دەولەمەندان و بەرپرسان). هەرچەندە ئەز وەکو هەڤژیێ نڤیسەرى و شاهدەکێ سەردەمێ رۆمانێ، ڤان هەردوو بابەتان، ب وى شێوەیێ دەربراندى نابینم، چونکو هەردوو فەرمانگەهێن وەرگرتنا باجا مولکداریێ و باجا داهاتێ، ل وى سەردەمى هەبوون، لێ دبیت کۆمەکا کێماسییان و سەرپێچییان د ئەنجامدانا کاریدا هەبوو بیت. هەروەسا من هەست پێ نەکرییە کو هەموو خەلکێ بەرۆشکێ هەژارن و هەموو خەلکێ شاخکێ ژى بەرپرس و دەولەمەندن. لێ دبیت زێدەرۆییەکا رێژەیى بیت ژبۆ رەسمکرنا رەوشا وى سەردەمى، داکو وەرگر تەصەورا وى سەردەمى بکەن و دیتنێن خوە ل سەر ئاڤا کەن. هەرچەوا بیت، جوداهى یا دناڤبەرا ژیانا هەژاران و دەولەمەندان، د وى سەردەمیدا بەرفرەهتر ببوو (ئەگەر نەبێژین ببوونە دوو تەخێن هەڤڕک). دبیت بۆچوونا نڤیسەرى بیت ل سەر وێ قەتلازى یا ل هەژاران پەیدا بوویى کو هەموو تشت ب سرایێ دهاتنە وەرگرتن. هەردەمێ ل تشتەکى یان هەر پێدڤییەکێ دبیتە سرا، رامانا وێ ئەوە کو ئەو تشت نەیێ بەردەستە بۆ پڕانییا خەلکێ جڤاکى: "من هەست ب هاڤیبوونێ دکر، ژ روحا خوە زڤێر دبووم، تنێ ل سرایێن کو رۆژ بۆ رۆژێ درێژتر دبن، من دزانى هژمارەیەکم، وەکى دى ئەز نە د چو حەساباتان دە بووم- بپ١١٢". ب هەبوونا سرایێن درێژ، ترسا ژین و ژیارێ خوە د مرۆڤى دپێچیت و هەموو کەد و خەباتا مرۆڤى بەر ب دابینکرنا پاریێ نانیڤە دچیت. هەکو جڤاک ل سەر تەخێن دیارکرى دهێتە دابەشکرن، تەخەک ئیستغلالا دەرفەتان دکەت و تەخا دى دهێتە ئیستغلالکرن. ئوو هەردەم ئەوێن ئیستغلالکرى دبنە سۆتەمەنیێ هەموو هەڤڕکییان و ژ هەموو تشتان دترسن، ژ ئاییندەیێ خوە ژى دترسن: "ئەزا ئاڤز دترسیام کو رۆژەک بهێت و پارییەک نانى ب دەست من نەکەڤت، پاشى ببم دێهلەبا و لەقان دابهینم. هەتا نۆکە ژى دەمێ کو چاڤێ من ب پارییێ نانى دکەڤت، هەست ب برس و ترسەک عەجێب دکم..... هەردو ژى دکارن تشتان ب دوماهیک بهینن بێ کو ئەو ب خوە ب دوماهیک بهێن... بپ٦٧-٦٨". کا چەوا گەندەلى و دزیکرن دبیتە ئەگەرێ هەژارى و تێکچوونا تەرزێ جڤاکى، هەروەسا هەژار و بێدادى ژى دبیتە سەدەمێ پەیدابوون یان زێدەبوونا دزیکرنێ و لەشفرۆشیێ و کۆمەکا رەفتارێن دى یێن نەقەبوولکرى. ب ڤێ چەندێ ژى، دەستەڵات دێ هەموو بیاڤێن ژین و ژیارا خەلکى کونترۆڵکەت و دێ ل سەر هەر تشتەکێ دجڤاکیدا زال بیت. دئاوردانەکا کورتدا، نڤیسەرى ئاماژە ب ڤێ چەندێ ژى کرییە: "...کو هەتا ب دار و بەران ژى بوونە هەڤالێن ئاساییش و پارازتنێ- بپ١٣٢".

  د رەوشێن هەژارى و بێدادیێدا، مرۆڤ هەست ب سەردەمێن رەحەتى و هەبوونا نانى دکەت. د جڤاکێن کوللەکتیڤ و دائێخستیدا، پڕانییا کەس و بنەماڵان هەڤ دنیاسن و هەڤبەرکرنێ دناڤبەرا ئێکودوودا دکەن، ئەرک و مافان، خەباتێ و دەستکەفتان، زەحمەتێ و پاداشتان... ددەنە بەرئێک و هەر ئێک خوە ب شایەستەتر یان مەغدوورتر دبینیت. ب ڤێ چەندێ ژى، دێ تۆشى ئالۆزیێ و سەتمینا دەروونى بن کو مەژێ وان ب میکانیزمەکا بەرگریێ دێ بەر ب پاشکەشیێڤە بەت (Regression). پاشکەشى بوون میکانیزمەکا بەرگرى یا مەژییە، مرۆڤى ڤەدگەرینتەڤە سەردەمێ بەرى بۆیەرى، کو مرۆڤ تێدا ئاسوودە و بێ ئارێشێن هەستکرنا ب بێدادیێ بوو. ئەڤجا دێ خۆزیکێن بەرێ راهێلیت (خۆ ئەگەر ئەو بەرێیە، ئەو بیت یا ئەو ژێ نەرازى و خەبات ل دژى وێ دکر). پەرگاڵا هەژارى و بێدادى یا پشتى سەرهەلدانێ، رەفتارێن گەلەک خەلکى گوهارتن و بەر ب هندەک خوەرسکێن سەرەتاییڤە برن، گەلەک شورەشگێر پەشێمان بوون و باوەرى ب هەنۆکەیى یا جڤاکى نەما (ب نەمازەیى دەمێ خەلکێ هەژار کەفتییە بەرانبەر دەولەمەندییەکا فەحش و بێ سینۆر). رەفتارا خوە هەڤبەرکرنا دگەل یێ دى، د سەردەمەکێ دیارکرى یێ هەمان جڤاکدا،  بەرێ خەلکى دا خوە هەڤبەرکرنا دگەل خوە، د سەردەمەکێ بەرى نۆکەدا (کو سەردەمێ ژیانا ل بن داگیرکرنێ، یان سەردەمێ ژیانا دناڤ شۆرەشێدا بوو)، ئەڤەیە ئەوا ئەم دبێژینێ، خۆزیکێن بەرێ رادهێلن: "لازمە ئەم داگیرکرى بن، چونکە هینگێ مە تایبەتمەندییەک خوە هەیە... وەختێ کو ئەم داگیرکرى، هەر تشت ل نک مە شێرین و بوهادار بوو: مرۆڤ، وەلات، داهاتوو، ژیان و مرن، تەنانەت شەهید ژى- بپ٧٦". ئەڤ ئاماژە یا ب سەردەمێ بەرێ (سەردەمێ داگیرکرنێ)، هەلچوونەکا دەروونییە ژ بێزارییەکا توند دەردکەڤیت. ژ لایێ سیاسیڤە ژى، ئاماژەیەکە کو جڤاکێن فێرە دیموکراسى نەبووین، زەحمەتە بشێن بێى سەرپێچى، د سەقایەکێ دیموکراسیدا بژین و وەرارێ بکەن. لەوا هەردەم پێدڤى ب دەستەلاتەکا توندن کو وەکو ریموتکونترۆڵى ب رێڤە ببەت. هەڵبەت، ئەڤ هەڤۆکا گۆتى نە رستەیەکا خەبەرییە و نڤیسەر دگەهینیت، بەلکو رەخنەیەکا مەجازییە ل رەفتارێن خەلکێ دگریت و داخوازکرنا خواندەڤانییە کو ب شێوەیەکێ رەخنەیى و هەڵسەنگاندنەیى، هزرا خوە د ڤان رەفتارێن هەییدا بکەت.

  هەروەسا ئاماژە ب رەفتارەکا دى یا جڤاکى دکەت کو بەرى نۆکە دناڤ ئەدەبیاتێن کوردیدا نەبوو، ئەو ژى کریارا سێکسییە ب تەلەفۆنێ. هەڵبەت کریارا سێکسى ب ڤێکگەهشتنا نێر و مێیەکێ دهێتە ئەنجامدان، لێ ئەنجامدانا کریارا سێکسى ب رێکا تەلەفۆنێ یان ب ئاخفتنێ، رەهەندەکێ دەروونى و جڤاکیێ بارکرى ب نەبوونا ئازادى یا کەسۆکى ب خۆڤە دگریت. دەروونناس دبێژن ئەوا مرۆڤ نەشێت بکەت، دێ ب دەڤى بێژیت. دبیت ئەڤ رەفتارە د گەلەک کەلتۆرێن پێگیر و دائێخستیدا هەبیت، کو دەمێ مرۆڤ نەشێت خوەرسکێن خوە یێن سەرەکى (برس و سێکس و پایەدارى) ب شێوەیەکێ سروشتى تێر بکەت، دێ پەنا بۆ ئاخفتن و دەربرینێ، یان ئاشۆپێ بەت. مرۆڤێ برسى هزرا نانى دکەت و هەردەم د خەودا دبینیت، یان ژى ب مشەیى بەحسى خوارنێ دکەت. مرۆڤێ نە پایەدار، دێ ب خەونرۆژکان وێ کێماسیێ پڕکەت، مینا دۆنکیخۆتێ سێرڤانتیسى. ئەوێن نەشێن حەزێن خوە یێن سێکسى تێر بکەن، دێ ب ئاشۆپکرنێ و ئاخفتنێ حەزا خوە تێرکەن. د جڤاکەکێ نێرسالارێ مشت ژ ترس و قەیدێن ئازادى یا کەسۆکى، چ بیاڤێن ئەنجامدانا تێرکرنا خوەرسکا سێکسى لێ نابن، ژبلى خەواڤیێ (الاحتلام اللیلى) و خۆڤەرساندنێ. خۆڤەرساندن ب دەستێ یان ئاشۆپکرنێ دهێتە ئەنجامدان، هندەک جاران ژى ب هەردوو رێکان پێکڤە دهێتە کرن. لێ قەهرەمانا ڤێ رۆمانا ل بەر دەست، هەردوو رێکێن ئاشۆپکرنێ و دەستى دگەل ئاخفتنێ ژى تێکهەل دکەت، داکو ئەتموسفیرەکێ راستەقینە بدەتە کریارێ. هەردوو پەهلەوان ل سەر هێلا تێلەفۆنێ بیرى یا ئێکودوو دکەن، ب پەیڤ و هەناسە و ماچ و ئاهئاھ و پستەپستێن سێکسییانە، دەستێن خوە (یان دەستکێ تەلەفۆنێ) بکار دهینن ژبۆ گەهشتنا ئۆرگازمێ: "مە هەر شەڤ دئاخفت لێ مە هەر رۆژ هەڤدو نەددیت. لەورا، مە تۆلێن هەڤدیتنێ ل تەلەفۆنێ ڤەدکر. پتر ژ شەڤەکێ مە قەیدێن خوە شکاندن و ل سەر باسکێن خوەرسکێن خوە فڕین هەتاکو گەهشتین ئازادییێ.... گەلەک شەڤان من تەلەفۆن کریە د بەرێ خوە دە: دەستکێ تەلەفۆنێ، جار دبوو دەستێ وى و جەستەیێ من دپەرخاند، جار ژى دبوو لێڤا وى و ئەز هەموو دئالیستم.... چەندین شەڤا ئەز نیڤ ساخ و نیڤ مرى دپەرچڤیم، نیڤ تەڕ و نیڤ زوها دناڤا نڤینێن خوە دە دمرم..بپ١٠٥".

  ئەڤا بۆرى، هندەک دیتنێن کەسۆکى یێن بارکرینە ب تیۆرا دەروونجاڤاکیێ ل سەر رۆمانا "مریەما: کچەژنەک ژ زەمانەک دى". دبیت گەلەک بابەت و تێگەهێن دى ژى ب خۆڤە بگریت، لێ ل گورەى شیان و دیتنێن خوە یێن کەسۆکى، من هەوڵدا هندەک دەرگەهێن دەروونجڤاکى ل بەر خواندەڤانێ رۆمانێ ڤەکەم، کو ئەو ژى هزرا خوە ب کوورى تێدا بکەن و هندەک شرۆڤەکرن و راڤەیێن دى ل سەر زێدە بکەن. بابەتێن دى یێن هەڤبەند ب تەکنیکێن ڤەگێرانێ و زمانەڤانیێ و جوانکارى یا وێژەیى، دێ بۆ هندەک پسپۆرێن دى هێلم. خۆشى و سەرکەفتنا رۆمانێ د وێ چەندێدایە کو فڕەرامان و پەڕ ڤەکرى بیت، کو هەر خواندەڤانەک ل گورەى رەوشا خوەیا دەروونى و پاشخانا خوەیا ئەپستمى بخوینیت و تێ بگەهیت. مەرەما من یا سەرەکى د ڤان جۆرە شرۆڤەکرناندا، نە ئەوە کو رۆمانێ ب هەلسەنگینم، خاڵێن پۆزەتیڤ و نێگەتیڤ (ل گورەى دیتنێن خوە) ژێ دەربێخم، یان ب پیڤەرێ قالبەکێ دیارکریێ رەخنێ ب پیڤم. مەرەما من تنێ ئەوە کو دەرگەهێ هندەک هەڤۆکێن دەربراندى و تێگەهێن پێشکێشکرى ڤەکەم و بهێلمە ل تاق، کو هەڤالێن دى ژى بهێن و پێکڤە ل گەنجینەیێن ڤەشارتى یێن ل پشت رێزکان بگەریێین.