دووبه‌ندییا كه‌سایه‌تیێ و دوورویاتی

بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژ، خه‌لكی وه‌سا هزر دكر كو شیزۆفرینیا دووكه‌رتبوونا كه‌سایه‌تییا مرۆڤییه‌. ئوو هه‌موو نه‌ساخێن شیزۆفرینیی كه‌سانێن دووروینه‌، یان ئه‌وێن دووروی نه‌ساخێن شیزۆفرینینه‌. دبیت ژ ئه‌گه‌رێ تێنه‌گه‌هشتنا نه‌ساخیێ بیت، یان ژبه‌ر رامانا حه‌رفییا ناڤێ وێ بیت (Splitting mind) كو دووكه‌رتبوونا مه‌ژییه‌. نه‌دووره‌، ژ به‌ر هنده‌ك گۆتار و نڤیسینێن جڤاكی یێن شرۆڤه‌كرنا كه‌سایه‌تیێ بیت (كو پتر دهێنه‌ خواندن)، یان ژی ژبه‌ر بكارئینانا جه‌ڤه‌نگییا تێرمێ شیزۆفرینیایێ بیت، كو مشه‌ جاران نڤیسه‌ر دیارده‌یا دوورویاتیێ پێ وه‌سف دكه‌ن. هه‌رچه‌وا بیت، هه‌تا نهۆ ژی گه‌له‌ك كه‌س هه‌نه‌ شیزۆفرینیایێ ب دووكه‌تبوونا كه‌سایه‌تیێ تێ دگه‌هن، هه‌رچه‌نده‌ كۆمه‌كا پسپۆر و ڤه‌كۆله‌ران دایه‌ خویاكرن كو شیزۆفرینیا نه‌ دووبه‌ندبوونا كه‌سایه‌تیێیه‌، به‌لكو هه‌ستكرنا ب دوو ژیوارێن جیاوازه‌، به‌رهۆز و نه‌به‌رهۆز. هه‌روه‌سا هاتییه‌ خویاكرن كو دووكه‌رتبوونا كه‌سایه‌تیێ، پێشێلبوونه‌كا دی یا ده‌روونییه‌ دبێژنێ كه‌سایه‌تییا دووبه‌ند، یان پێشێلبوونا فره‌كه‌سایه‌تیێ (Multiple Personality Disorder)، كو پتر ژ ناسنامه‌یه‌كا كه‌سایه‌تیێ ل ده‌ف نه‌ساخی هه‌یه‌ و هنده‌ك نیشانێن مینا نیشانده‌رێن شیزۆفرینیایێ لێ ده‌ردكه‌ڤن، لێ ناگه‌هنه‌ ئاستێ ئێشا شیزۆفرینیایێ. ئوو ژبه‌ركو نه‌ساخ (د هه‌مان ده‌مدا) ب كۆمه‌كا كه‌سایه‌تییان سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ده‌ردۆرا خوه‌ دكه‌ت، له‌وا هنده‌ك نۆشدارێن نهۆ دبێژنێ پێشێلبوونا ناسنامه‌یا په‌رتبوویی (Dissociative Identity Disorder- DID).

هه‌لگرێن دووبه‌ندی یان فره‌كه‌سایه‌تیێ ب دوو شێوازێن جودا یان تێڤه‌ل هزر دكه‌ن‌، یان ژی كۆمه‌كا كارڤه‌دانێن جودا و تێڤه‌ل‌‌ ژبۆ هه‌مان هه‌ڵوێستی هه‌نه‌. ئه‌ڤ هزركرن و كارڤه‌دانێن جیاواز، جودانه‌ ژ وێ چه‌ندێ كو كه‌سه‌كی پتر ژ ناسنامه‌یه‌كێ هه‌بیت‌ (كو نیشانده‌ره‌كا گرنگا دووبه‌ندییا كه‌سایه‌تیێیه‌). د حاله‌تێ پێشێلبوونا ناسنامه‌یا په‌رتبووییدا، نه‌ساخ وه‌سا هزر دكه‌ت كو دوو ناسنامه‌یێن جودا (یان پتر) هه‌نه‌ و هه‌ر ناسنامه‌یه‌ك ل ده‌مه‌كێ دیاركری، ب هه‌موو تێهزرین و ستایلێن ره‌فتارێ و دلینیێ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ده‌وروبه‌رێن خوه‌ دكه‌ت.

نیشانێن سه‌ره‌كی یێن كه‌سایه‌تییا دووبه‌ند، ژبیركرنه‌كا به‌رده‌وام و ژده‌ستدانا بیردانكێیه‌؛ وه‌كو ژبیركرنا هنده‌ك پێزانینێن تایبه‌تێن كه‌سۆكی، یان ژبیركرنا هنده‌ك كه‌س و بۆیه‌رێن هه‌ڤبه‌ند ب ژیانا ویڤه‌، یان ژی هنده‌ك سه‌رده‌مێن هه‌ڤبه‌ند ب زارۆكینییا ویڤه‌. نه‌دووره‌، هنده‌ك بۆیه‌ر و شاره‌زایی یێن خوه‌ یێن رۆژانه‌ ژی ژبیر بكه‌ت، وه‌كو وێ چه‌ندێ كو ژ نشكه‌كێڤه‌ ژبیر بكه‌ت كا دێ چه‌وا خشته‌یه‌كی ل سه‌ر كومپیۆته‌ری چێكه‌ت، یان هنده‌ك جاران وه‌ هه‌ست دكه‌ت كو یێ به‌رزه‌ بوویی. ماوه‌یێ ڤان نیشانان ل گوره‌ی جۆرێ ژبیركرنێیه‌، دبیت ژنشكه‌كێڤه‌ بیت و بۆ ماوه‌یێ چه‌ندین خوله‌كان یان ده‌مژمێران ڤه‌كێشیت، نه‌دووره‌ ژی ب هه‌یڤان و سالان ڤه‌كێشیت. دگه‌ل ڤێ ژبیركرنێ ژی، تۆشی كۆمه‌كا ئالۆزی و پێشێلبوونێن هه‌لچوونێ و ره‌فتارێن جڤاكی ببیت، رێژه‌یا خۆكوشتنێ د ڤی جۆره‌ كه‌سایه‌تیێدا بلنده‌ و هنده‌ك جاران دگه‌هته‌ 70% ل ده‌ف وان نه‌ساخێن سه‌ره‌دانا كلینیكێن تایبه‌ت دكه‌ن. جوداهییا وێ دگه‌ل شیزۆفرینیایێ هه‌بوونا دوو كه‌سایه‌تییانه‌ (كو د شیزۆفرینیایێدا یه‌ك كه‌سایه‌تییه‌ هه‌ست ب دوو ژیوارێن جیاواز دكه‌ت). ئه‌و هه‌لوه‌سه‌یێن ژ ڤێ پێشێلبوونێ په‌یدا دبن، نه‌ساخ هزر دكه‌ت كو هنده‌ك ده‌نگن ژ كه‌سایه‌تی یێن وی یێن جیاواز ده‌ردكه‌ڤن، یان دگه‌ل خوه‌ دئاخڤن، لێ هه‌لوه‌سه‌یێن شیزۆفرینیایێ هنده‌ك ده‌نگێن ده‌رڤه‌یینه‌ بۆ وی/ وێ دهێنه‌ ئاراسته‌كرن[1].

نیشانا دووێ یا ڤێ كه‌سایه‌تیێ، هه‌بوونا دوو ناسنامه‌یێن جودایه‌ (یان پتر)، ئوو هه‌ر جۆره‌كێ ناسنامێ ل ده‌مه‌كێ دیاركری ل سه‌ر زاڵ دبیت. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، ب دوو ناسنامه‌ و كه‌سایه‌تی یێن جیاواز (یان پتر) سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ده‌ردۆران دكه‌ت. ئه‌ڤ دووبه‌ندی یان فره‌ ناسنامه‌یه‌ ب دوو شێوازان كار دكه‌ته‌ سه‌ر نه‌ساخی؛ ب سه‌رداگرتن و ب سه‌ردانه‌گرتن. د شێوازێ ب سه‌رداگرتنێدا (Possession)؛ ناسنامه‌یێن كه‌سی وه‌سا ده‌ردكه‌ڤن هه‌روه‌كو فاكته‌ره‌كێ ده‌رڤه‌ییێ ب سه‌رداگرتی و ئه‌و یێ كرییه‌ مولكێ خوه‌، دبیت ئه‌ڤ فاكته‌ره‌ گیانه‌ك بیت یان بونه‌وه‌ره‌كێ دایلان بیت (مینا خودێ یان شه‌یتانی)، دبیت ژی كه‌سه‌كێ مری بیت (د پڕانییا جاراندا، ب شێوه‌یه‌كێ دراماتیكی یێ مری). هه‌رچه‌وا بیت، ره‌فتارا به‌رێ یا ڤان كه‌سایه‌تی یێن ناسنامه‌ جیاواز دهێته‌ گوهۆرین و خه‌لك تێ دئینته‌ده‌ر كو ره‌فتارا دوو كه‌سێن جیاواز دكه‌ت. هه‌رچه‌نده‌ د هنده‌ك ئایین و كه‌لتۆراندا ب سروشتی دهێنه‌ دیتن. لێ ئه‌ڤ ناسنامه‌یێن شۆنگر، ژ لایێ جڤاكیڤه‌ نه‌قه‌بوولكرینه‌ و ئالۆزییه‌كێ بۆ خودانێ وان دروست دكه‌ن، چونكو ل هنده‌ك ده‌م و جهان ده‌ردكه‌ڤن كو دگه‌ل ئاستێ ئایینی و ره‌وشه‌نبیری و جڤاكیێ خودانێ وان كه‌سایه‌تییان ناگونجیت. نه‌ساخ ب شێوه‌یه‌كێ جودا دئاخڤیت یان ب ئاشكرایی ره‌فتارێن جودا دكه‌ت كو خێزانا وی و هه‌موو ده‌وروبه‌ر تێ دئیننه‌ده‌ر ئه‌ڤه‌ كه‌سه‌كێ دییه‌ دئاخڤیت، یان كه‌سه‌كی یێ ب سه‌رداگرتی و ل شوینا وی دئاخڤیت.

د شێوازێ ب سه‌ردانه‌گرتنێدا (Non Possession)، كه‌سێ دووبه‌ند هه‌ست ب گوهۆرینه‌كا ئاڤه‌رته‌یی و ژنشكانڤه‌ دكه‌ت، هه‌روه‌كو ئه‌و ب خوه‌یه‌ چاڤدێرییا ئاخفتن و دلینی و ره‌فتارێن خوه‌ دكه‌ت، نه‌ بریكار یان شۆنگره‌كێ ده‌رڤه‌ییه‌. دپڕانییا جاراندا، نه‌ ئاشكرایه‌ و خه‌لك ب ساناهی تێ نائینته‌ده‌ر كو یێ ره‌فتاره‌كا ب ناسنامه‌كا جودا دكه‌ت[2]. هنده‌ك جاران هه‌ست دكه‌ن كو هنده‌ك لایه‌نێن كه‌سایه‌تییا وان یا ژێڤه‌بوویی (كو حاله‌ته‌كه‌ دبێژنێ فڕین یان فڕێدانا كه‌سایه‌تیێ)، یان وه‌سا خوه‌ دبینن كو یێن دناڤ فیلمه‌كێ سینه‌ماییدا و یێ كه‌سه‌كێ جودا ژ خوه‌ دبینن. دبیت هزره‌كێ بكه‌ن یان هنده‌ك تشتان بێژن یان ژی  هنده‌ك ره‌فتاران بكه‌ن كو شیانا كونترۆلكرنا وان نینه‌ و نه‌ ژ ساخله‌تێن كه‌سایه‌تییا وان یا سروشتینه‌. ب مشه‌یی هه‌ڵوێست و حه‌ز و باوه‌ری یێن وان دهێنه‌ گوهۆرین، چونكو د هه‌ر حاله‌ته‌كیدا كه‌سه‌كێ جودا ده‌ربرینێ ژ وان هه‌ڵوێست و حه‌ز و باوه‌رییان دكه‌ت. هنده‌ك جاران ژی هه‌ست ب جه‌سته‌یێ خوه‌ دكه‌ن كو یێ هاتییه‌ گوهۆرین و نه‌جه‌سته‌یێ وانه‌ (بۆ نموونه‌؛ وه‌سا هزر دكه‌ن كو ئه‌و جه‌سته‌یه‌ یێ زارۆكه‌كییه‌ یان یێ كه‌سه‌كییه‌ ژ ره‌گه‌زێ به‌رانبه‌ر). دبیت ژی، نه‌ساخ هنده‌ك پێزانینێن كه‌سۆكی یێن گرنگ ل سه‌ر خوه‌ بزانیت كو كه‌سایه‌تی یێن دی یێن دناڤدا نه‌زانن، یان كه‌سایه‌تی یێن هه‌مه‌جۆر و جیاواز هه‌ڤدوو دنیاسن و دناڤ جیهانه‌كا نافخۆییا تێروته‌سه‌لدا كارلێككرنێ دگه‌ل هه‌ڤ دكه‌ن. بۆ نموونه‌؛ دبیت كه‌سایه‌تییا (أ) هه‌موو پێزانینان ل سه‌ر كه‌سایه‌تییا (ب) بزانیت و ئاگه‌هداری هه‌موو كار و كریارێن وێ بیت، هه‌روه‌كو یا چاڤدێرییا كه‌سایه‌تییا (ب) دكه‌ت. لێ مه‌رج نینه‌ كو كه‌سایه‌تییا (ب) هه‌مان پێزانین ل سه‌ر كه‌سایه‌تییا (أ) هه‌بن، دبیت ژی ئه‌و پێزانین و ئاگه‌هبوونه‌ ل سه‌ر هه‌بن.

ئه‌ڤ تێكهه‌لییا دناڤبه‌را كه‌سایه‌تی یێن نه‌ساخیدا، ژیانا وی به‌ر ب مشه‌وه‌شی و ئاژاوه‌بوونێڤه‌ دبه‌ت. ئوو ژ ئه‌گه‌رێ ڤێ كارلێككرنێ، نه‌ساخی گوھ ل هنده‌ك ده‌نگێن نافخۆیی دبیت كو دانوستاندنه‌ دناڤبه‌را كه‌سایه‌تییاندا یان هه‌ڵسه‌نگاندنا چالاكی یێن رۆژانه‌یه‌، یان ژی به‌حسكرنا هنده‌ك بیره‌هی یێن كه‌ڤنه. دبیت كه‌سه‌ك ژ ڤان كه‌سایه‌تی یێن نافخۆیی ل هه‌ڤاله‌كێ خوه‌ یێ كاری بخوڕیت، یان ره‌فتاره‌كا نه‌هه‌ژی دگه‌ل رێڤه‌به‌رێ نه‌ساخی بكه‌ت. ئه‌ڤ جۆرێ كه‌سایه‌تیێ پێشێلبوونه‌كا ده‌روونییه‌ و پێدڤی ب چاره‌سه‌ریێ هه‌یه‌. دبیت هنده‌ك نیشان دگه‌ل نیشانده‌رێن شیزۆفرینیایێ بگونجن، لێ نه‌شیزۆفرینیایه‌.  ‌ 

لێ دوورویاتی بابه‌ته‌كێ دی یێ جڤاكییه‌ و چ هه‌ڤبه‌ندی ڤێ كه‌سایه‌تیێ و ئێشا شیزۆفرینیایێڤه‌ نینه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ حاله‌تێن ژێگۆتی ئێش و پێشێلبوونێن ده‌روونی بن، دوورویاتی دیارده‌كا جڤاكییه‌ ژ ئه‌گه‌رێ دوو سیسته‌مێن هه‌ڤدژ دناڤ جڤاكه‌كیدا په‌یدا دبیت. خه‌لكێ وی جڤاكی د هه‌مان ده‌مدا گرێدایی هه‌ردوو سیسته‌مان دبن و د هه‌ڵوێست و ژیانا خوه‌ یا رۆژانه‌دا بكار دئینن (بێی كو هه‌ست ب هه‌ڤدژیێ بكه‌ن). ئانكو هه‌ر سیسته‌مه‌ك ل گوره‌ی ئارامییا ده‌روونی و به‌رژه‌وه‌ندییا‌ كه‌سۆكی- جڤاكی ل سه‌ر كه‌سایه‌تی و بیروباوه‌رێن مرۆڤی زاڵ دبیت. مرۆڤ ژبه‌ر دوو ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كی په‌نایێ دبه‌ته‌ به‌ر ڤێ دیاردێ؛ تێركرنا حه‌ز و پێداویستی و پاڵێنه‌رێن خوه‌ یێن نافخۆیی كو ژیانه‌كا هه‌ژی و ل ئاستێ پێشبینكری بژیت. ئه‌گه‌رێ دووێ ژی، رازیكرنا جڤاكییه‌ كو د چاڤێن ژیوارێ ده‌ردۆردا، یێ قه‌بوولكری و هه‌ژی بیت.

ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، ئه‌ڤ هه‌ردوو سیسته‌مه‌ ده‌ربرینێ ژ ژیوارێ به‌رهۆز و هزرێن ئیدیالی دكه‌ن، یان ژی هه‌ڤڕكییه‌كا نافخۆییه‌ دناڤبه‌را ڤیان و شیانێدا. هه‌ر كه‌سه‌ك حه‌ز دكه‌ت ژیانه‌كا خۆش و بێكێماسی بژیت، هه‌موو پێداویستی یێن ژیانێ بۆ خێزانا خوه‌ و بنه‌ماڵا خوه،‌ ب باشترین شێوه‌ دابین بكه‌ت. ژبۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی، دێ هه‌موو شاره‌زایی و شیانێن خوه‌ ئێخته‌ دبیاڤێ كاركرنێدا كو پێ بگه‌هته‌ ئارمانجا خوه‌ یا خواستی. لێ د هه‌مان ده‌مدا ژی، حه‌ز دكه‌ت كه‌سایه‌تییه‌كێ هه‌ژی و خۆشه‌ویست بیت، كو جهێ ڕێزگرتن و شه‌هنازیپێكرنا جڤاكی بیت. ئه‌ڤجا دێ بانگه‌وازیێ بۆ هه‌موو سنج و ره‌فتار و باوه‌ری یێن په‌سندكری یێن جڤاكی كه‌ت (هه‌ولدانه‌كه‌ ژبۆ هندێ كو كه‌سه‌كێ نموونه‌یی- ئیدیالی بیت). ئوو ئه‌گه‌ر هه‌ردوو ئارمانجێن ئیدیالیبوونێ و ژیواركیێ د هه‌ڤگونجایی و هه‌ڤته‌مامكه‌ر بن، هینگی دێ هه‌ر سێ پێكهاته‌یێن كه‌سایه‌تییا مرۆڤی ژی (ئه‌ز- Ego، ئه‌و- Id، ئه‌زا بلند- Super ego) هه‌ڤگونجایی بن و دێ هه‌ڤسه‌نگییه‌ك دناڤبه‌را حه‌ز و پاڵێنه‌ر و هزر و ره‌فتار و وژدانا مرۆڤیدا په‌یدا بیت و دێ شێوازه‌كێ كاملانیێ د چاڤێن جڤاكیدا وه‌رگریت. لێ چونكو ئه‌ز (Ego) ده‌ربرینێ ژ جڤاكیبوونێ و هۆشیارییا مرۆڤی دكه‌ت، ئه‌و (Id) ده‌ربرینێ ژ حه‌ز و پاڵێنه‌رێن ئاژه‌لی یێن نه‌هۆشییا مرۆڤی دكه‌ت و ئه‌زا بلند ژی (Super ego) مینا چاڤدێر و زێره‌ڤانه‌كێ ئه‌زێیه‌ كو نه‌كه‌فته‌ بن باندۆرا حه‌زێن ڤه‌شاركری، ئه‌ڤجا چ جاران ئه‌و هه‌ڤگونجانه‌ په‌یدا نابیت و هه‌رده‌م مرۆڤ دكه‌فته‌ دناڤ هه‌ڤڕكییه‌كا به‌رده‌واما دناڤبه‌را حه‌زێن ڤه‌شارتی و كریارێن ڕێپێداییدا.

ئه‌ڤ هه‌ڤڕكییا نافخۆیی پشكه‌كا سروشتییا ژیانا مرۆڤانه‌ و ب رێكا تیۆرا شرۆڤه‌كارییا ده‌روونی هاتییه‌ په‌ژراندن و ناكه‌فته‌ د چوارچۆڤێ دوورویاتیێدا، به‌لكو پشكه‌كه‌ ژ چییاتییا ناخ و ده‌روونێ مرۆڤی. لێ ئه‌وا دوورویاتی پتر ئینایه‌ دناڤ بازنه‌یێ جڤاكیدا گۆتن و ره‌فتارێن مرۆڤانه‌، ب گۆتن؛ باوه‌ریێ ب كۆمه‌كا تێگه‌ھ و عورفێن په‌سه‌ندكری دئینیت، لێ ب كریار؛ هنده‌ك ره‌فتارێن دی یێن ل دژی وان گۆتنان دكه‌ت. ده‌مێ د. عه‌لی وه‌ردی تیۆرا هه‌ڤڕكییا دناڤبه‌را شه‌هرستانی و به‌داوه‌تێ ژ ئیبن خه‌لدوون وه‌رگرتی كو جڤاكێ عیراقێ پێ شرۆڤه‌ بكه‌ت، وی دڤێیا سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ره‌هوریشالێن وێ هه‌ڤڕكییا به‌رده‌واما هه‌یی د جڤاكێ عیراقێدا بكه‌ت. كۆمه‌كا عه‌شیره‌تێن كۆچه‌ر و به‌ده‌وی ژبۆ لێگه‌ریانا ل چه‌روانه‌ و ئاڤێ، مشه‌ختی نهالا دناڤبه‌را هه‌ردوو رووباراندا بوون و پاشی دگه‌ل خۆجهێن گوند و باژێران، تۆشی هه‌ڤڕكی یێن به‌رده‌وام بوون. ڤان هه‌ڤڕكییان ئه‌و ئێخستنه‌ دناڤ بازنه‌یێ دوو سیسته‌مێن هه‌ڤڕكدا؛ سیسته‌مێ كه‌ڤن (عه‌شیره‌تی- كۆچه‌رایه‌تی) و یێ نوو (شه‌هره‌واری)، ئانكو هه‌ڤڕكییا دناڤبه‌را باوه‌ری یێن ره‌سه‌ن و ره‌فتارێن كه‌تواریدا، كو به‌ر ب دوورویاتییا سه‌ره‌ده‌ریكرنێڤه‌ چوون، هه‌تاكو بوویه‌ پشكه‌ك ژ پێكهاته‌یێ كه‌سایه‌تییا وان[3]. ژ لایه‌كێ دیڤه‌، دبیت ئه‌ڤ هه‌ڤڕكییه‌ ب هه‌مان توندییا خوه‌ دناڤ جڤاكه‌كێ شه‌هره‌واردا ژی هه‌بیت، لێ ب میناكێ هه‌ڤڕكییا دناڤبه‌را نوویاتی و شۆپپارێزیێدا ده‌ردكه‌ڤیت. ژیانا مرۆڤی د وه‌راره‌كا به‌رده‌وامدایه‌ و هه‌ر قۆناغه‌كا وه‌رارێ هنده‌ك تێگه‌هێن نوو دهێنه‌ دناڤ جڤاكیدا كو خه‌لك ب ساناهی نه‌شێت سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بكه‌ت، ئه‌ڤجا خه‌لك دبنه‌ دوو جوین؛ ئالا هه‌لگرێن نوویاتیێ و ئه‌وێن شۆپپارێز. ئه‌ڤ هه‌ڤڕكییا دناڤبه‌را تێگه‌هێن كه‌ڤن و نوودا، دبیته‌ ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ كو دناڤ ژیواری و بیاڤێ پراكتیزه‌كرنا تێگه‌هێن جڤاكیدا به‌ر ب دوورویاتیێڤه‌ بچن[4].

لێ ئه‌وا ئه‌ڤ دوورویاتییه‌ كرییه‌ بابه‌تێ لێكۆلینان و دویفچوونێ، په‌یدابوونا ئایینان و ب نه‌مازه‌یی ئایینێ ئیسلامێ بوو. ئایین ل سه‌ر سێ ستوونێن سه‌ره‌كی رادوه‌ستێت؛ ستوونا ئێكێ باوه‌ردارییا ره‌هاییه‌ ب په‌یاما ئایینی، ئه‌نجامدانا ئاییرده‌یێن ئایینیه‌ كو ئاستێ پێڤه‌گرێدانێ پێ دیار دكه‌ت، ئوو سنج و ره‌فتارێن قه‌بوولكری یێن شه‌ریعه‌تێنه‌. ئه‌گه‌ر دشیاندا هه‌بیت كو پێگیریێ ب هه‌ردوو ستوونێن ئێكێ و دووێ بكه‌ن، لێ پێگیرییا ب ستوونا سیێ نه‌هێسانه، چونكو ب سنج و ره‌فتارێن نموونه‌یی یێن ئایینیڤه‌ گرێدایه‌ و كه‌سه‌ك نه‌شێت یێ نموونه‌یی بیت[5]. ل ڤێره‌ مرۆڤێ موسلمان دكه‌فته‌ دناڤ هه‌ڤڕكییا دناڤبه‌را دنیایێ و ئاخره‌تێدا، دنیا و ئاخره‌ت دوو جیهانێن ژێكجودانه‌، ئاخره‌ت نه‌به‌رهه‌ست و نه‌به‌رچاڤه‌، سه‌ركه‌فتنا ب ئاخره‌تێ یا پاشئێخستییه. لێ دنیا یا به‌رهه‌ست و به‌رچاڤه‌، سه‌ركه‌فتنا ب دنیایێ یا هه‌نۆكه‌ییه‌. هه‌رچه‌نده‌ ئیسلامێ (كو ئایینێ دنیا و ئاخره‌تێیه‌‌)، ل گوره‌ی دیتنا خوه‌ یا سه‌رده‌مه‌كێ دیاركری، چاره‌سه‌ری ژبۆ ڤێ هه‌ڤكێشێ دانایه‌ (وه‌سا بۆ دنیایا خوه‌ كار بكه‌ هه‌روه‌كو چ جاران نامری، ئوو وه‌سا بۆ ئاخره‌تا خوه‌ كار بكه‌، هه‌روه‌كو سوبه‌ دێ مری- ئیمامێ عه‌لی)، لێ ل شوینا ئه‌ڤ گۆتنه‌ ببیته‌ چاره‌سه‌ر، ره‌فتارێن دوورویاتیێ به‌ر ب ئاقاره‌كێ به‌رفره‌هترڤه‌ برن. هه‌موو ئه‌و كریارێن ژیواركی یێن نه‌گونجایی دگه‌ل سنجێ نموونه‌ییێ په‌ژراندی، ل بن ڤێ گۆتنێ و حه‌لالییا بازرگانیێ دهاتنه‌ كرن. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، ب درێژاهییا دیرۆكا ئیسلامێ دبینین كو كه‌سێ موسلمان تا سه‌ر هه‌ستی ب هه‌ر پێنج ئاییرده‌یێن فه‌رزكریڤه‌ گرێدایه‌ و پاشی ل گوره‌ی حه‌ز و نیاز و به‌رژه‌وه‌ندا خوه‌ كار دكه‌ت. ل ناڤ جڤاتان و د مزگه‌فتێڤه‌، بانگه‌وازیێ بۆ هه‌موو سنج و ساخله‌تێن موسلمانێ پاقژ دكه‌ت، ئوو د ژیانا خوه‌ یا رۆژانه‌دا، وان هه‌موو شیره‌ت و رێنماییان ژبیر دكه‌ت. ژێده‌رێن دیرۆكا ئیسلامێ دبێژن كو ل سه‌رده‌مێ ده‌ستپێكا ئیسلامێ، گه‌له‌ك سه‌ربازێن له‌شكه‌رێ معاویه‌یێ كورێ ئه‌بو سفیان دگۆتن: "دلێ من دگه‌ل دۆزا عه‌لییه‌، لێ شیرێ من دگه‌ل معاویه‌یه‌"، ئه‌ڤه‌ ژی نموونه‌یه‌كا زێندییه‌ ل سه‌ر هه‌ڤڕكییا دناڤبه‌را دنیا و ئاخره‌تێدا، شه‌ڕڤانێن هه‌ردوو جوینێن هه‌ڤڕك د زانین كا دۆزا كێ ره‌وایه‌، لێ پاداشتێن دنیایی یێن معاوییه‌ی خه‌لك ژ پاداشتێن ئاخره‌تی یێن عه‌لی ددا پاش و به‌ر ب ئۆردییا له‌شكه‌رێ معاوییه‌یڤه‌ دبرن[6]. ئوو نموونه‌یێن ژ ڤی جۆری پڕی دیرۆكا ئیسلامه‌تیێنه‌ (ڤێره‌ نه‌ جهێ ڤی بابه‌تییه‌).

بابه‌تێ دی یێ ئه‌ڤ دوورویاتییه‌ موكمتر لێ كری، هاتنا شه‌هرستانییا رۆژئاڤایی بوو كو كۆمه‌كا تێگه‌هێن نوو یێن ژیانێ (مینا وه‌لات‌، دیموكراسی، مافێن مرۆڤی، مافێن ژنێ و زارۆكان... هتد) و كۆمه‌كا ئالاڤێن نوو یێن به‌رهه‌مهێنانێ و شێوازێن نوو یێن هه‌ڤبه‌ندی و په‌یوه‌ندیكرنێ ئینانه‌ دناڤ جڤاكێن پاراستیدا. فیلم و دراما یێن میسری، ب به‌رفره‌هی خوه‌ ل ڤی بابه‌تی دده‌ن و پڕانییا جاران كه‌سایه‌تییا (سی سه‌یید) ده‌ربرینێ ژ وی كه‌سی دكه‌ت، یێ د ماڵا خوه‌دا شۆپپارێز و توند، لێ ئه‌و ب خوه‌ ب دویف هه‌وایێ دلێ خوه‌ دكه‌ڤیت. ئانكو ئه‌و كریارێن ئایینی حه‌رامكرین، ئه‌و ل خێزان و ده‌ردۆرا خوه‌ حه‌رام دكه‌ت (ب ناڤێ پاراستنا ئایینێ پیرۆز) و بۆ خوه‌ حه‌لال دبینیت!؟ ئه‌ڤ بابه‌ته‌یه‌ دێ به‌رێ مه‌ ده‌ته‌ دیارده‌كا دی یا هه‌ڤبه‌ند ب دووبه‌ندییا كه‌سایه‌تیێ و دوورویاتیێڤه‌. ئه‌و ژی نه‌شازییا جڤاكییه‌. ئه‌گه‌ر دوورویاتی ب شێوه‌یه‌كێ نه‌هۆشیێ بیت و مرۆڤ هه‌ست ب دووانیزما كه‌سایه‌تییا خوه‌ نه‌كه‌ت، نه‌شازییا جڤاكی ب زانیبوون و پلان دهێته‌ كرن. دبیت د وه‌ختێ ئه‌نجامدانا ره‌فتارێن هه‌ڤدژدا بچیته‌ دناڤ پرۆسه‌یا نه‌هۆشییه‌كا كۆمێدا و پێ نه‌زانیت، لێ ده‌مێ هزرێن خوه‌ د ره‌فتارێن خوه‌دا دكه‌ت، پێ دحه‌سیێت كو یێ ره‌فتاره‌كا نه‌په‌سند و نه‌قه‌بوولكری دكه‌ت. ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ ئه‌ڤ نه‌شازییه‌ یان دوورویاتییه‌ ب جه‌لسه‌یێن دانپێدانێ هه‌ڤسه‌نگ كرییه‌ كو كه‌سێ تاوانبار دێ چیته‌ دێرێ و دانپێدانێ ب گونه‌ها خوه‌ كه‌ت. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤه‌ نه‌چاره‌سه‌رییه‌، لێ خوه‌ قاییلكرنه‌كه‌ كو باوه‌ری یێن ئایینی په‌رت نه‌بن و نه‌بنه‌ پشكه‌ك ژ پرۆسه‌یا دووبه‌ندییا د كه‌سایه‌تیێدا. د ئیسلامێدا ژی، تۆبه‌كرن هه‌یه‌ كو مرۆڤێ موسلمان دێ تۆبه‌ كه‌ت ژ وان ره‌فتارێن ئه‌نجامدایی و ئێدی دێ ڤه‌گه‌ریته‌ڤه‌ سه‌ر سنج و ره‌فتارێن ئایینێ خوه‌. ئه‌ڤ هه‌ردوو نموونه‌یه‌ وێ ئاماژێ دده‌ن كو ئۆلدار و پارێزه‌رێن ئایینان ژی هه‌ست ب زه‌حمه‌تییا نموونه‌ییێ كرییه‌ و ساخله‌تێ كاملانییا كه‌سێ ئۆلدار به‌ر ب رێژه‌ییێڤه‌ برییه‌. موسلمان دبێژن: "كاملانی به‌س ژبۆ خودێیه‌".

هه‌ڤبه‌ندییا دوورویاتیێ ب نه‌شازییا جڤاكیڤه‌

د ڤان سه‌د سالێن بۆریدا، كه‌سه‌كێ هندی دكتۆر عه‌لی وه‌ردی، خوه‌ ل بابه‌تێ سروشتێ مرۆڤی و كه‌سایه‌تییا جڤاكی و دوورویاتی و نه‌شازییا جڤاكی نه‌دایه‌. هه‌موو ڤه‌كۆلینێن خوه‌ یێن ژبۆ شرۆڤه‌كرنا ساخله‌تێن كه‌سایه‌تییا مرۆڤێ عیراقی ل سه‌ر سێ مگرتی یێن سه‌ره‌كی ئاڤاكرینه‌. ئه‌ڤ هه‌رسێ مگرتییه‌ كرینه‌ سه‌ده‌مێ سه‌ره‌كیێ هه‌موو دووبه‌ندی و دوورویاتی و نه‌شازییان، ئه‌و هه‌رسێ مگرتی؛ هه‌ڤڕكییا كۆچه‌راتی و شه‌هره‌واریێ، دووبه‌ندی و دوورویاتییا كه‌سایه‌تیێ و نه‌شازییا جڤاكینه[7]‌. دوورویاتییا كه‌سایه‌تیێ ساخله‌ته‌كێ مرۆڤییه‌ كو كۆمه‌كا ره‌فتارێن هه‌ڤدژ  دگه‌ل بیروباوه‌رێن خوه‌ دكه‌ت (بێی پێ بحه‌سیێت). ئوو نه‌شازییا جڤاكی، هه‌مان دوورویاتییه‌ د ره‌فتارێن مرۆڤیدا ده‌ردكه‌ڤیت، لێ ژ ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌ده‌رییه‌كا هه‌نۆكه‌یی یا دگه‌ل تێگه‌هێن نوو و گوهۆرینێن جڤاكی په‌یدا دبیت. دبیت مرۆڤی ئاگه‌ھ ژ موماره‌سه‌كرنا ڤێ نه‌شازیێ هه‌بیت و دبیت ب شێوه‌یه‌كێ به‌ره‌به‌ره‌یی ببیته‌ پشكه‌ك ژ ستایلێ كه‌سایه‌تیێ. ئه‌و كه‌سێ ب شه‌ڤ و رۆژ بانگه‌وازیێ بۆ ئازادی و مافێن ژنان دكه‌ت، لێ د مالا خوه‌دا وێ ئازادیێ قورغ دكه‌ت و وان مافان پێشێل دكه‌ت، دزانیت كو یێ ره‌فتاره‌كا نه‌شاز دكه‌ت، لێ ژبۆ رازیكرنا جڤاكی و پیشاندانا مه‌ده‌نیبوونا خوه‌ دكه‌ت. ئوو ئه‌و كه‌سێن هه‌رده‌م گلله‌ییان ژ حكومه‌تێ دكه‌ن كو كێمتر ماف بۆ هاتینه‌ پێشكێشكرن، نزانیت كو وی ژی ئه‌ركێن خوه‌ ب كاملانی ئه‌نجام نه‌داینه‌ (ل به‌رانبه‌ری مافێن داخوازكری)، وه‌سا هزر دكه‌ت كو كه‌سه‌كێ هندی وی نه‌كرییه‌.

ئه‌ڤ دووبه‌ندییا دهێته‌ دیتن، ژ ئه‌گه‌رێ گوهۆرینێن هێدی یان بله‌ز په‌یدا دبیت. د گوهۆرینێن هێدی و به‌ره‌به‌ره‌ییدا، مرۆڤ دشێت دگه‌ل بگونجیت و ب بۆرینا ده‌می دێ دگه‌ل راهێت. ئه‌ڤ جۆرێ راهاتنا دگه‌ل گوهۆرینان، پێدڤی ب دووبه‌ندیێ و دوورویاتیێ ناكه‌ت، چونكو ره‌فتارا گوهارتی دبیته‌‌ پشكه‌ك ژ مه‌نزوومه‌یا قه‌بوولكرییا جڤاكی. لێ دگوهۆرینێن بله‌زدا، هه‌ڤڕكی دناڤبه‌را تێگه‌هێن كه‌ڤن و نوودا په‌یدا دبیت و مرۆڤ پێ شه‌پرزه‌ دبیت كا دێ تێگه‌هێن هه‌یی پارێزیت یان دێ دگه‌ل پێلا هزرێن نوو ده‌ته‌ ڕێ. ئوو د پڕانییا جاراندا، به‌رژه‌وه‌ندا خوه‌ دهه‌لبژێریت كو جار دگه‌ل هزرێن نوویه‌ و جارنا ب پاراستنا هزرێن كه‌ڤنڤه‌ گرێداییه‌. هه‌ر گوهۆرینه‌كا بله‌زا شه‌هرستانیێ، ب هه‌مان ئاست كار ناكه‌ته‌ سه‌ر هه‌موو پشكێن په‌یكه‌رێ جڤاكی، مشه‌ جاران ده‌مێ دوو بیاڤێن پێكڤه‌گرێدایی به‌رئاتاڤی پێشكه‌فتنێن نوو دبن، گوهۆرین د پشكه‌كێدا دقه‌ومیت و پشكا دی وه‌كو خوه‌ دمینیت، یان ل ئێكێ بله‌زتره‌ ژ یا دی. ئه‌ڤه‌ ژی دبیته‌ ئه‌گه‌رێ شه‌پرزه‌یی و دووبه‌ندییا ره‌فتارێ و سه‌ره‌ده‌ریكرنێ. گوهۆرینێن شه‌هرستانیێ (به‌ری كو هزر و ره‌فتار بن)، ب كۆمه‌كا عه‌ده‌ت و تێگه‌هانڤه‌ دهێته‌ دناڤ جڤاكیدا. عه‌ده‌ت ب سروشتێ خوه‌ هشكن و ب رابردوویڤه‌ گرێداینه‌، مرۆڤ ل سه‌ر رادهێن و دگه‌ل مه‌زن دبن، ده‌مێ دهێنه‌ گوهۆرین ب شێوه‌یه‌كێ به‌ره‌به‌ره‌یی و هێدی هێدی دهێنه‌ په‌ژراندن. لێ هزر و ره‌فتارێن رۆژانه‌، ب ساناهی دهێنه‌ گوهۆرین و ب كریارا چاڤلێكرنێ، مرۆڤ دشێت هه‌ر رۆژ هزر و ره‌فتارێن خوه‌ بگوهۆریت. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، دێ ب نه‌چاری سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل هزرێن نوو كه‌ت و ب هه‌مان نه‌چاریێ دێ پارێزگارییا باوه‌ری و عه‌ده‌تێن كه‌ڤن ژی كه‌ت، داكو بشێت هه‌ڤسه‌نگییا خوه دناڤ جڤاكی و بنه‌مالێدا ‌ بپارێزیت[8].

ئه‌گه‌ر ل ره‌فتارێن خوه‌ یێن دناڤ جڤاكیدا مێزه‌ بكه‌ین، دێ بینین كو ئه‌م هه‌موو حه‌ز دكه‌ین حكومه‌ت باشترین حكومه‌تا دنیایێ بیت، لێ كه‌سه‌ك ژ مه‌ پێگیریێ ب یاسا و رێنمایی یێن ڤێ حكومه‌تا خوه‌ ناكه‌ت (یان ب كێمی ژێ نه‌رازییه‌). ئه‌م ب مشه‌یی داخوازا مافان دكه‌ین و ب كێمی ئه‌ركێن خوه‌ ئه‌نجام دده‌ین (یێن ل هه‌مبه‌ری مافێن داخوازكری). هه‌تا سپێدێ ل سه‌ر فێسبووكێ خه‌به‌را دبێژینه‌ به‌رپرسان و ل رۆژا پاشتر، وێنه‌یان دگه‌ل دگرین و شه‌هنازیێ ب نیاسینا وی دكه‌ین. ل سه‌ر شاشه‌یێن ته‌له‌فزیۆنێ ل دژی گه‌نده‌لیێ و بێقانوونیێ رادوه‌ستێین، لێ هه‌ر ئێكێ پێ چێببیت گه‌نده‌لی و بێقانوونیێ دكه‌ت. ئه‌م هه‌می دبێژین دا ده‌نگێن خوه‌ بده‌ینه‌ كه‌سێن ته‌كنوكرات و هه‌ژی، لێ ل سه‌ر سندووقێن ده‌نگدانێ، ده‌نگێ خوه‌ دده‌ینه‌ خزم و هه‌ڤعه‌شیران (خۆ ئه‌گه‌ر نه‌هه‌ژی بن ژی). پڕانییا خه‌لكی دیموكراتیخواز و پشته‌ڤانێن مافێن ژن و زارۆكانن، لێ د ژیانا رۆژانه‌دا، هه‌ر ئێك دكتاتۆره‌كه‌ و پێشێلكرنا مافێن ژن و زارۆكان ب پاراستنا ئایینی و عورف و عه‌ده‌تانڤه‌ گرێدده‌ن. ل خواندنگه‌هان، قۆتابی یێن خوه‌ فێری راستگۆییێ و ده‌ستپاكیێ دكه‌ین، لێ ل به‌رانبه‌ری پاداشته‌كا كێم، وێ راستگۆیی و ده‌ستپاكیێ ژده‌ستدده‌ین. سه‌رسامییا خوه‌ ژبۆ زانستێ ته‌كنه‌لۆژیایێ نیشا دده‌ین و بانگه‌وازیێ بۆ دكه‌ین، لێ ناهێلین كچێن مه‌ موبایل هه‌بیت. ژنان د ماڵڤه‌ زیندان دكه‌ین و ده‌مێ ده‌رفه‌تا پۆسته‌كێ ب پاره‌ بۆ هه‌لكه‌ڤیت، دێ بنێن هاونان كونكه‌ین كو ب ده‌ستڤه‌ بهێت. رۆژییان دگرین و نڤێژان ل مزگه‌فتێ دكه‌ین، ل ئێڤاری ژی مه‌یێ ڤه‌دخۆین. زكات و صه‌ده‌قه‌یان ل سه‌ر هه‌ژاران به‌لاڤ دكه‌ین و فێلبازیێ د متایێن بازرگانیێدا دكه‌ین. ئه‌م هه‌موو ل دژی سوحبه‌تێن سێكسی رادوه‌ستین، چ خه‌به‌رێن مه‌ نینن ئه‌گه‌ر ب سێكسیڤه‌ نه‌گرێدایی بن. ئه‌م سه‌را بابه‌تێن ئه‌ڤینییا دناڤبه‌را گه‌نجاندا هه‌ڤدوو دكوژین و شه‌هنازیێ ب هژمارا یارێن خوه‌ دكه‌ین...هتد.

ئه‌ڤ هه‌موو ره‌فتارێن هه‌ڤدژ و نه‌گونجایی، ب نه‌شازییا جڤاكی یان ب دوورویاتییا كه‌سایه‌تیێ دهێنه‌ نیاسین. رۆژانه‌ دناڤ جڤاكیدا دهێنه‌ دیتن و خه‌لك ب زانیبوون یان ب نه‌هۆشی سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل دكه‌ت و هنده‌ك جاران ژی به‌هانه‌ دكه‌ت (چ ب عه‌ده‌تێن جڤاكی یان ب فه‌رمووده‌ و په‌یامێن ئایینی). خه‌لكێ هه‌چكوهه‌یی و جارنا كه‌سێن خوانده‌ڤان ژی، ب كه‌سایه‌تی یێن دووبه‌ند یان ب شیزۆفرینیایێ دده‌نه‌‌ نیاسین، لێ ڤان حاله‌تان چ هه‌ڤبه‌ندی ب پێشێلبوون و ئێشێن ده‌روونیڤه‌ نینه‌، به‌لكو‌ دیارده‌یێن جڤاكینه‌ و چاره‌سه‌رییا وان ب رێكخستنا جڤاكی و سه‌روه‌رییا یاسایێ و مافێن مه‌ده‌نیڤه‌ گرێدایه‌.