دوودلى و پەشێمانى

سمکو گەنجەکێ کوردستانێیە، وەکو هەموو گەنجێن پشتى سەرهەلدانێ، کارێ خوە دهێلیت و دگەل شێرکۆیێ هەڤالێ خوە، بڕیارا مشەختبوونێ ددەت. هەردوو هەڤال وەلاتى دهێلن و بەر ب وەلاتێن غوربەت و غەریبیێڤە دچن. قۆناغا وان یا ئێکێ باژێرێ ستەنبۆلێیە، لێ دەمێ چ قاچاغچى یێن باوەرپێکرى نەدیتین و ڕێ ب زەحمەت کەفتین، بەر ب ئوکرانیاڤە دچن. پشتى دەمەکى ل ئوکرانیا دمینن، پاشى ب رێکا قاچاغچییەکى یان گرۆپەکێ قەچاغچییان (مافیا ڕەڤاندنا خەلکى بۆ ژدەرڤەى وەلاتى)، دگەهنە سەر توخیبێ سلوڤاکیا و ل دوماهیێ ل کەمپەکا ئەلمانیا دهێنە وەرگرتن. دڤێ وەغەرا دوور و درێژ و مشت مەترسیدا، هەڤڕویشى کۆمەکا نەخۆشى و دەردەسەرى و برس و ترس و رەڤێ دبن. کۆمەکا خەلکێ دى یێ ب رێکا چوونێ یان ڤەگەرێڤە دبینن و ب سەر کۆمەکا سەربۆرێن خۆش و نەخۆش هەل دبن. لێ هەردەم وەلات و خۆشى یا دناڤ کەسوکاراندا، هەڤالجێمکێ سەفەرا وانە.

ئەڤ رۆمانە سەرەدەریێ دگەل رێکا ب زەحمەتا مشەختبوون و هاڤیبوونێ دکەت. ئاماژەیێن دەروونى ددەتە دوودلى و پەشێمانى یا مشەختان، ب درێژى بەحسى برس و هەژارى و ژدەستدانا گەلەک باوەرى و رەفتارێن جڤاکى دکەت. هەروەسا ب تێروتەسەلى، ئاماژە ب دانانگەهێن وەغەرا وان هەردوو هەڤالان دکەت. ئوو ل هەر دانانگەهێ کۆمەکا هزرێن پێشوەختێن پەهلەوانان ل سەر دیار دکەت و مینا هەر نڤیسەرەکێ کەتوارى یا رەخنەیى، گرنگیێ ب هوورهوورکێن ژیانا وان دانانگەهان ددەت و ب ئاوایەکێ رەشبین سەرەدەریێ دگەل بڕیارا مشەختبوونێ دکەت. ل داویێ ژى، چارەنڤیسێ پەهلەوانى دکابینەکا تەلەفۆناندا ب دوماهى دهێت.

ئەڤ رۆمانە ب ناڤێ دۆزەخا سپى هاتییە وەشاندن کو ژ کۆمەکا پەرەگرافێن پێکڤەگرێدایى یێن بێ ناڤبڕ پێک دهێت. لێ مینا پڕانى یا رۆمانێن نڤیسەرى، ب شێوەیێ لەقتەیێن ژێکڤەقەتیایى دارشتییە کو خواندەڤان دگەل بۆیەرێن رۆمانێ بمینیتە هشیار و ئەو ب خوە هەولا پێکڤەگرێدانا لەقتەیان بدەت، هەتاکو میناکەکێ کاملان و بابەتەکێ ئێکگرتى ل بەر چاڤان رۆهن ببیت.

مشە جاران (ناڤ یان تایتلێ رۆمانێ)، ئاماژەیەکا نەکێم ب ناڤەرۆکا رۆمانێ ددەت و دبیتە کلیلەک کو خواندەڤان بشێت کۆمەکا دەرگەهێن دى یێن ل پشت رێزکان پێ ڤەکەت. ناڤی رۆمانێ کو دۆزەخەکا رەنگ سپییە، کو بەرێ خواندەڤانى ددەتە دۆزەخەکا ل سەر عەردى، دۆزەخەکا مرۆڤ تێدا دژیت. دپڕانى یا ئاییناندا، دۆزەخ ئێتوینەکا هەردەم گەرم و گەشە. د دەقێن وێژەیى و جەڤەنگیدا، ب ڕەنگێ سۆر (کو ڕەنگێ ئاگرییە)، یان ب ڕەنگێ رەش (کو جەڤەنگێ چارەنڤیسییە) دهێتە وەسفکرن. لێ د ڤێ رۆمانێدا دۆزەخ یا سپییە. ڕەنگێ سپی، جەڤەنگێ پاقژى و تەهارەت و بەفرێ و خۆشبەختیێیە. بەفر ب خوە ژى (سەرەراى جوانى و کوبارى یا خوە)، جەڤەنگێ سەرما و نەکارکرنێ و راوەستانا ژیانێیە. ئانکو بەختێ سپى دۆزەخە، یان ئەوا مرۆڤ هزر دکەت کو بەختەکێ سپییە، دۆزەخەکا نەپێشبینکرى دناڤدایە. دۆزەخ ئەو جهە یێ مرۆڤ دناڤدا دسۆژیت، ئوو دەمێ مرۆڤ دسۆژیت، هینگى ب کێر چ کارێن بەرهەمدار ناهێت. گەلەک جاران پەیڤا سۆتن وەکو مەجاز دهێتە بکارئینان کو فلانکەسێ یێ خوە ب رەفتارێن خوەیێن نەقەبوولکرى سۆتى، فلمێ فلانە کەسێ یێ سۆتى و ئێدى کەس چ گرنگیێ پێ نادەت... هتد. ئەڤجا نە مەرجە کو مرۆڤ ب ئاگرى بهێتە سۆتن. دبیت مەرەما وى ئەو بیت کو وەلاتێن ئورۆپى یێن سار و تێر بەفر، کەسێن بیانى دناڤدا دهێنە سۆتن و ژ کار دکەڤن. ئەڤ سۆتنە دبیت ماددى بیت کو مرۆڤ دبیتە کەسەکێ بێکار و بێ بەرهەم. دبیت ژى، مینەڤى بیت کو مرۆڤ بیر و باوەر و بهایێن خوەیێن جڤاکى پێ ژدەستددەت.

 هەرچەوا بیت، ب ڤان هەردوو جەڤەنگێن نەڤالا ژسەتمینەکا نەچاڤەرێکرى، نڤیسەر وەلاتێن ئورۆپى (ئەو وەلاتێن بووینە خەونا گەنجان) پێ وەسف دکەت. پەیاما سەرەکى یا رۆمانێ ئەوە کو گەنج وەلاتێ خوە نەهێلن و بەرسینگێ قەیران و شاشییان بگرن. ئازراندنا ڤێ بەرخوەدانا هەژى دوەلاتیدا، باشترە ژ وێ چەندێ کو ل وەلاتەکێ بیانى بەرزە ببن و نە تنێ پاشەرۆژا خوە بسۆژن، بەلکو دێ ژیانا خوە ژى کەنە دۆزەخ. ب کورتى، هەروەکو کورد دبێژن "بەر ل جهێ خوەیێ ب بهایە"، مرۆڤ دناڤ کەسوکار و جڤاکێ خوەدا بەرهەمدار و ب مفایە. هەردەمێ ژێ دوور کەڤیت، دێ دناڤ گێلەشۆکا ژیانێدا بەرزە بیت. ئەگەر بەرزە نەبیت ژى، ئەو بهایێ دناڤ وەلاتیدا نابیت: "دەمێ مرۆڤ وەلاتێ خوە دهێلیت.. مرۆڤ دبیتە ئامیرەت، دبتە چنە، ل پێش چاڤێن خەلکى رەش دیار دکەت... بپ٤٤". ب ڤێ هەڤبەرکرنا هەردوو جڤاکان، نڤیسەر پەیامەکێ ئاراستەى خواندەڤان دکەت کو چوونا ژدەرڤە، بڕینا رەهوریشالانە و خوە هەلاویستنە ب وەریسەکیڤە کو بەرەبەرە ل سەر حەفکا مرۆڤى دشدیێت، هەتاکو نەشێت خوە ژێ رزگار بکەت.

لێ ب شێوەیەکێ گشتى و کەتوارکى، مرۆڤ باوەر ژ چاڤێن خوە دکەت و ب دیتنێن جڤاکێ خوە سەرەدەریێ دگەل هەموو بۆیەرێن ژیانێ دکەت. مادەم کەسێن ژدەرڤە هاتین، دەولەمەندن و دچاڤێن جڤاکیدا ببهانە، هەموو خەلک دێ هەولدەت خوە ل وێ وەغەرێ بدەت: "هەر کەسێ وەک خوە ئەورۆپا ددیت، وەک هزرا خوە ژیانا وان هزر دکر، هەمیا مراد بوو ڤێ شەربەتێ ڤەخۆن... بپ٢٥". ئوو وەکو چاڤلێکرنەکا جڤاکى، کەسێن هەمان جڤاک چاڤلێکرنا هەڤ دکەن و دکەڤنە دبن کارتێکرنا هزر و رەفتارێن دەردۆراندا، هەروەکو کورد دبێژن "تباى عامێ دێ چمە شامێ". ب ڤێ چەندێ ژى، دەمێ مرۆڤ دبینیت کو خەونا پڕانى یا گەنجان چوونا ژدەرڤەیە، مرۆڤ ژى دێ خوە ل وێ موغامەرێ دەت: "هەمیا وەلاتێ خوە هێلا، هەر کەسێ هندەک شیانێن باش هەبن، وەلات هێلا... بپ٥٢". پڕانى یا خەلکێ جڤاکى و وەلاتێن پەنابەرئامێز ژى، وەسا هزر دکەن کو خەلک ژ بێکاریێ دڕەڤیت و ل دەرفەتێن کارى دگەریێت. دبیت تا راددەیەکێ زۆر وەسا بیت، چونکو ئەو کارێن مرۆڤ ل غەریبیێ قەبوول دکەت بکەت، دناڤ وەلاتیدا کێمبهانە: وەکو کارکرنا ل خوارنگەهان، پالەتى، کرێکارێن پاقژکرنێ، سەخبێرى یا دانعەمران... هتد. لێ نەتنێ هەژارى و لێگەریانا کارییە، مرۆڤى دەر ب دەر دکەت و ژ کەسوکاران دوور دکەت، چونکو د جڤاکێن کوللەکتیڤدا هەردەم مرۆڤ هەڤکارى یا هەڤ دکەن و دخۆشى و نەخۆشى یێن ژیانێدا پشکدارن (ئانکو کەسەک ژ برساندا نامریت). مرۆڤێن سمکۆى دبێژنێ: "نەچە، ما کێ راهێلایە تە؟ ما چ ژ تە کێمە؟ خانى، ترومبێل، ژن و بچووک... تو لاوێ دلێ خۆیى... مادێ بۆ ب دەستێ خوە مالا خوە خراب کى؟.../ دێ هەر چم، من دکان فرۆت، خانى فرۆت، شۆلێ خوە هێلا، دڤێت ئەز بچم.. یا بۆ من بوویە رک و مەرەق... بپ٨". ب ڤێ چەندێ، خویایە کو سمکۆى هەموو پێدڤى یێن کارى و ژیانەکا هەژى ل وەلاتى هەنە، کو ژلایێ ماددى و جڤاکیڤە سەربلند و هەژى بژیت. لێ حەزا موغامەرێ و ب سەرهەلبوونێ، پالدەرەکێ گرنگ و کاریگەرە کو وى بەر ب مشەختبوونێڤە ببەت.

سمکۆى دڤیا ژکەڤلوژانکێ خوە دەرکەڤیت، جیهانەکا دى یا ل پشت دەریا ببینیت و بەختێ خوە لێ ب جێربینیت: "دڤێت ئەز ژ کەڤلوژانکێ خوە دەرکەڤم، دڤێت ئەز هۆسا ب ساناهى نەمرم.... بپ٩". ب ڤێ داکۆکیکرنا مجد، پڕانى یا گەنجێن کوردستانێ وەلاتى دهێلن و بەر ب ئاقارەکێ نەدیارڤە دچن. هەموو خەون و هیڤى یێن وان ئەوە کو ژیانەکا خۆشتر و تەناتر بۆ خوە دابین بکەن. یان ب کێمى، ژناڤ بێدادیێ بەر ب دادپەروەریێڤە بچن. هەلبەت تێگەهێن بێدادیێ و دادپەروەریێ هەستەکە دناخێ مرۆڤیدا پەیدا دبیت، ئەو بێدادى یا هندەک کەس هەست پێ دکەن، دبیت دادپەروەرى بیت بۆ هندەکێن دى، یان ئەو دادپەروەرى یا ل هندەک جڤاکان ب چاڤ دهێتە دیتن، دبیت بێدادییەک دناڤ گەوهەرێ وێدا هەبیت. لەوا دەمێ پەهلەوان ل ئورۆپا دژیت و ب سەر ژیان و هەڤبەندى یێن جڤاکى یێن وان هەل دبیت، ب شێوەیەکێ بێزار و بارکرى ب هەلچوونێ، کۆمەکا پرسیارێن بێ بەرسڤ ئاراستەى خواندەڤان دکەت: "ئەڤەیە ئەورۆپا؟ ئەڤەیە پێشکەتن؟ ئەڤەیە مرۆڤایەتى یا وان؟... بپ١٦٩". ل هەموو جهان و دهەموو سەردەماندا، تێگەهێ دادپەروەریێ و یەکسانیێ و مرۆڤایەتیێ، هەر ئەوە یێ مرۆڤ ژ جڤاکێ خوە فێربووى. نەدوورە دادپەروەرى و مرۆڤایەتى یا جڤاکەکى، ب کێر کەسێن جڤاکەکێ دى نەهێن؟!

دوودلى و بڕیاردان

دوودلى، چاڤەرێکرنا بەرى بڕیاردانێیە هەتاکو مرۆڤ ژ هەلبژارتنا خوە پشتراست دبیت و پاشى بڕیارەکا ئێکلاکەر ددەت. ئەڤە ژى کریارەکا سروشتییە و ل دەف هەموو مرۆڤان هەیە. لێ دەمێ دبیتە هەڤالجێمکێ مرۆڤى و دکەڤیتە دناڤ هەموو هوورهوورکێن ژیانا مرۆڤیدا، ترس و ئالۆزییەکا دژوار ژێ پەیدا دبیت، ئەڤجا بڕیاردان ب زەحمەتتر لێ دهێت. نەیەقینى یا مرۆڤى و ترسیانا ژ نەدیاریێ، ئالۆزییەکێ بۆ مرۆڤى پەیدا دکەت دبێژنێ "ئالۆزى یا هەبوونێ". ئەڤە ئەو ئالۆزییە یا مرۆڤى تۆشى بڕیارنەدانێ (یان گیرۆکرنا بڕیاردانێ) دکەت، چونکو هەر لایەنەکێ بهێتە هەلبژارتن، دێ ل سەر حسێبا لایەنێ دى بیت. هەروەکو کورد دبێژن "مرۆڤ دکەڤیتە دناڤبەرا نال و بزمارێ"دا. هەردوو هەلبژاردەیێن پەهلەوانى نەدخۆشن، مانا وى ل وەلاتى دێ ئێختە دناڤ چارەنڤیسەکێ نەدیاردا. چوونا وى، دێ بیتە سەدەمێ ژدەستدانا کۆمەکا بهایێن جڤاکى و سەربۆر و بیرهاتنێن خۆشێن ژیانا زارۆکینیێ: "هندى دەم نێزیک دبوو، دکەت بەرامبەرى وێ راستیا تال... بپ٢٠".

د ڤێ پێشوپاشکى یا مان و چوونێدا، پەهلەوان دکەڤیتە دناڤ هەڤڕکییەکا دەروونى یا توند دا، کو هەڤڕکییەکە دناڤبەرا مەژ و دلێ ویدا. دلێ وى دبێژتێ هەرە و خوە ژ ڤێ رەوشا نالەبار و مشتى کوشتن و نەئارامى قورتال بکە. مەژیێ وى دبێژتێ: ما دێ چەوا هەمى خەون و هیڤى یێن کەسۆکى و ئەوێن هەڤبەند ب بنەمالا خوەڤە هێلى و بەر ب وەغەرەکا نەدیار و نەمسۆگەرڤە چى. مەژیێ وێ دبێژتێ، فەرە تۆ ل پاشەرۆژا خوە بگەریێیى و گرنگیێ ب ئاڤاکرن و خەونێن خوەیێن کەسۆکى بدەى، چونکو ل داویێ دێ هەر نەچار بى کو ب تنێ روو ب روویێ زەحمەتى یێن ژیانێ ببى. لێ دلێ وى ژ حەوشا مالێ و هەڤالان و مرۆڤێن وى ڤەنابیت. ئەرێ بمینیت و خزمەتا مرۆڤێن خوە و بابێ خوەیێ پیر و نەساخ بکەت، یان گرنگیێ ب بەرژەوەندا خوەیا کەسۆکى بدەت؟ هەڤڕکییەکا توندە گیانێ وى کرییە دوو لەت: "بابێ وى ئەوێ گەلەک ڤیاى، نهۆ دێ هێلیت بۆ نەخوەشیا و بۆ پیراتیێ.. نهۆ دێ کتە گورى بەرژەوەندیا خوەیا تایبەت، دێ کتە قوربان بۆ خوەشیا خوە... بپ٣٠".

ب ڤێ ئالوگۆرکرنا دل و مەژى، دناڤبەرا پەسەندکرنا مان و چوونێدا، پەهلەوان تۆشى ئالۆزى و دوودلییەکا نەئێکلاکرى دبیت. دوودلى مینا ستوپەکییە بڕیاردانێ گیرۆ دکەت، یان دەمەکى ددەتە کەسێ دوودل کو گرۆڤ و پێزانینێن پتر کۆم بکەت، یان ب ئاوایەکێ کوورتر هزر د ئەرێنى و نەرێنى یا بڕیارێدا بکەت. دوودلى پرۆسەیەکا نورمال و فسیولۆژییە، کارێ هەڤبەندى یێن دناڤبەرا پەردەیا دەماغى و سەنتەرێ بڕیاردانێدا هێدیتر لێ دکەت. ئوو ئەڤ هێدیکرنە وەکو ستوپێن بەروەختێن ترومبێلێیە کو دەمەکێ پتر ددەتە کەسێ دوودل هەتاکو دگەهتە بڕیاردانەکا ئێکلاکەر. ل گورەى شرۆڤەکارى یا دەروونى، رەهوریشالێن ژیان و رەفتارێن هەنۆکەیى یێن مرۆڤى، بۆ سەردەمێ زارۆکینیێ دزڤرن، کو مرۆڤ فێرى جۆرەکێ رەفتارێن ژیانێ دبیت و پاشى دبیتە ستایلێ ژیانا مرۆڤى. لێ ئەگەر چ بەهانەیێن لۆژیکى ژبۆ وى ستایلێ پەسەند و ئەنجامدایى نەبن، مرۆڤ بەر ب حالەتەکێ فالنجبوونا بڕیاردانێڤە دچیت، دبێژنێ ئەبولۆمانیا (Aboulomania). ئەڤ حالەتە پێشێلبوونەکا مەژییە کو مرۆڤ نەشێت ل سەر چ بڕیاران جهگیر ببیت و رەفتارێن دوودلیێ و ئالۆزیێ و خەمۆکیێ دگەلدانە. ئانکو مرۆڤ نەشێت ئەرکێن خوەیێن جڤاکى ب شێوەیەکێ کاملان و قەبوولکرى ئەنجامدەت. ب ڤێ چەندێ، نەشێت چ بڕیارێن هەڤبەند ب ژیانا خوەڤە بدەت. ئەگەر بدەت ژى، دێ مشتى گومان و دوودلى و پەشێمانى بیت. ل دەمێ بیرى یا هەڤالێن خوە دکەت، وەسا ددانیت کو نەدوورە ب چوونێ ژدەست بدەت و چ جاران نەبینتەڤە، ئەڤە ب خوە ژى فاکتەرەکێ ب هێزێ دوودلیێ و پاشوپێشکیێیە: "هەڤاڵێن وى، ئەوێن گەلەک خۆشى پێکڤە بۆراندین.. نهۆ دێ هەمیا هێلیت و دێ ب دویف سەرێ خوە کەڤت... بپ١١، ئێدى ئەو ژێک خلاس، ئەو خۆشى و کەیف و سەرەدان و هاریکارى ژێک خلاس... بپ١٤"، یان "ئەڤە جهێ شۆلێ من بوو، ئەڤە هەمى هەڤالێن من بوون، من هێلان و بەرەف داویەکا نەدیار... بپ٣٧". هەلبەت نەگەلەک یا ب ساناهییە کو مرۆڤ پشکەکا ژیێ خوە (ب هەمى خۆشى و خەون و هیڤیڤە) پشتگوھ پاڤێت، هەروەکو نەیى. ئەڤجا جار دێ بڕیارا چوونێ دەت و کەسوکارێن وى دهێنە مالا وى ژبۆ خاترخواستنێ، جار ژى لێڤە دبیت و ددلدا دبێژیت: "ئەم ناچن، ئەم مالا خوە، وەلاتێ خوە ناهێلن... بپ٣٧". ئەڤەیە ئەو دوودلى یا مرۆڤى دهێلتە هەلاویستى دناڤبەرا پەیڤا بلا و نەخێردا.

ژلایەکێ دیڤە، دەمێ پەهلەوان دگەل هەڤالێ خوە دگەهنە بنەجهێ (یان ل دانانگەهێن وەغەرا وان یا درێژ)، تۆشى هەمان ئالۆزى و دوودلیێ دبن. ئەوان هزرەکا جوان بۆ ژیانا ئورۆپا دمەژێ خوەدا چاند بوو، ل گورەى وێ هزرا جوان و هەژى، خەباتا گەهشتنێ دکر. لێ دەمێ دگەهن، ژنوو پێ دحەسیێن کا چەند ژیانەکا ب زەحمەت و گرانە. ل وەلاتى چ جاران نەچار نەبوویە (ئوو نابیت ژى) کو دکابینەکا تەلەفۆناندا بژیت، یان ل سەر خێرێن دێران بژیت، ئوو چ جاران وەسا نەدیتییە کو نەکارکرن فهێتیەکا مەزن بیت هەروەکو قبحەتەک کرى: "بەرەف وێ دێرا هەر رۆژ لێ مێڤان چوو، دا ئەڤرۆ ژى زکێ برسى رازى کت. دیسا ئەو قەشەیێ هەر جار و ل وى جهێ هەر جار، ل هیڤیا وى بوو... تو بۆ کار ناکى؟ ما دێ هەتا کەنگى هۆ مینى؟ هێشتا تو یێ گەنجى... بپ٢١". ئەگەر ل وەلاتى با و هەر کارەساتەکا ب سەرى هاتبا، دا کەسوکار و دەرجیران دەستێ هاریکاریێ بۆ درێژکەن، هەتاکو خوە ل سەر پى یێن خوە دگریت. لێ ل وەلاتێن غوربەت و غەریبیێ، هەموو وەکو وینە (ب کێمى دبازنەیێ پەهلەوانێ رۆمانێدا، یان ل گورەى پەیاما نڤیسەرى). دەمێ هزرا خوە د هەڤنەتەوە و هەڤالێن خوەدا دکەت: "هندەک بوونە هەڤالێن دزا.. هند بوونە بێهن کێش.. هند سەرێ وان سڤک بوو، هند ل سەر جهێ خوە چاڤ لێ سۆر بوون... بپ١٦٨". ڤێ رەوشا نالەبارا بارکرى ب ئالۆزى و پەشێمانى و سەتمینێ، بەرێ پەهلەوانى ددەتە دوودلییەکا توندتر ژ ئەوا بەرى هاتنێ هەیى: "ئەرێ مان باشترە یان دەربەدەرى؟ ئەرێ دێ داوى یا مشەختى یا مە چ بت؟... بپ٧٣". ئەڤ رەوشەیە وى بەر ب هندەک بڕیاردانێن هەمەجۆرڤە دبەت.  

د ڤێ رەوشا دوودل و ئالۆزدا، پەهلەوانێ رۆمانێ روو ب روویێ هەموو جۆرێن بڕیاران دبیت. بڕیاردان ب شێوەیەکێ گشتى، کریارەکا کەسۆکییە و مرۆڤ ب تەنا خوە ددەت، لێ بەرى بگەهتە قۆناغا بڕیاردانا ئێکلاکەر، سێ فاکتەرێن سەرەکى ئاکامێ دکەنە سەر بڕیاردانێ: فاکتەرێ بهایێن کەسیى کو ژ خێزانێ و جڤاکێ دەردۆر بۆ پەیدا بووینە. فاکتەرێ خۆنرخاندنێ کو مرۆڤ ب تەنا خوە، ل گورەى کەسایەتى و دیتنێن خوە یێن کەسۆکى ددەت، بێى کارتێکرنا چ لایەنێن دى یێن هەڤبەند ب ژیانا وى یا کەسۆکیڤە وەکو دایباب و هەڤالان و جڤاکێ دەردۆر. ئوو فاکتەرێ دەرەکى کو ب رەوشا سیاسى و ئابۆرى و ئاییشا گشتى یا وەلاتیڤە گرێدایە. ئانکو هەر کریارەکا بڕیاردانێ ب خوەییتى یا مرۆڤى و دەردۆرا ویڤە گرێدایە. کەس ب تنێ ل گورەى سەربۆر و پاشخانا خوە یا هزرى و هەڵسەنگاندنا خوە یا هەنۆکەیى، یان ژى ب هاریکارى و راوێژکارى یا کەسوکار و دەردۆرێن خوە ددەت. گرنگترین جۆرێن بڕیاردانێ ئەڤێن ل خوارێنە*:

١.بڕیارا بلەز و سەرپێ: وەکو کاردانەوەیا کارەکێ دەملدەست دهێتە دان، دبیت هزرکرنەکا لۆژیکى دگەلدا بیت، دبیت ژى چ هزرێن لۆژیکى و بەرئاقل دگەلدا نەبن. دبیت بەرهەمێ وێ لەحزەیێ بیت و نەدوورە ژ ئەنجامێ هەستەکا دۆمدرێژ و ل سەرێک کۆمبوویى دەرکەڤیت. ددەمێ دانوستاندنا ل سەر رەوشا سەردەمێ جڤاکێ خوە، پەهلەوان ڤى جۆرێ بڕیارێ ددەت. بەرى سەرهەلدانێ خەون و هیڤى یێن گەنجان وەلاتەکێ ئازاد و ژنەکا جوان و ماڵەکا خۆش بوو. لێ پشتى سەرهەلدانێ، کو هەژارى و بێکارى و نەدادپەروەرى یا بەرهەست دکەڤیتە جهێ نەشعەیا ئازادیێ، خەونا هەموویان رەڤین و چوونا ژدەرڤەیە: "هەمیا دڤێت ژ ڤێ زڤرۆکێ دەرکەڤن، کەسێ ئاگەھ ژ وەلاتێ ئازاد نەمایە! کەسێ ئاگەھ ژ ژنەکا جوان نەمایە! کەسێ ئاگەھ ژ خواندنێ و پارە و ماڵداریێ نەمایە.. هەر هیڤى ئەوە کو برەڤن، خوە ژ بەرپرسیاریێ دویر بکەن... بپ٣٣". ئەڤە ژى نیشانا ل سەرێک کۆمبوونا هەستێن نەرازیبوون و بێزارى یا ژ سەردەمێ خوەیە. دەمێ کەسەک بێژتێ ما بۆچى ئەم ژى نا رەڤن، ئێکسەر دبێژیت بلا. ئەڤ جۆرێ بڕیاردانا بلەز و دەملدەست، بێى هزرکرن یان پلانەکا پێشوەخت بۆ هەبیت، دهێتە دان. وەکو دەمێ کەسەک مرۆڤى داخوازدکەتە سەر خوارنێ و ئێکسەر مرۆڤ قەبوول دکەت، یان هەکو مرۆڤ ل بازارى بیت و هەڤالەک بێژیت دا بچینە سینەمایێ... هتد.

دبیت ژى، ژ ئەگەرێ پاشخانەکا هزرى و بێئۆمێدییەکا بەردەوام پەیدا ببیت. بێئۆمێدى مرۆڤى بەر ب سەمتێن هەمەجۆرڤە دبەت، مرۆڤ وەسا هزر دکەت کو هەر رەوشەکا دى، دێ ژ ڤێ رەوشا نۆکە باشتر بیت یان ب کێمى، خرابتر نابیت. وەکو وى کەسێ ل بەر خەندقینێ، خوە ب کەڤزێڤە دگریت. د حالەتێن سروشتیدا، هەموو کەس دزانن کو کەڤز مرۆڤى ژ خەندقینێ رزگار ناکەت. لێ ددەمێ بێئۆمێدیێ و کێفەراتا خوەرزگارکرنێدا، ئەو ناهێتە بیرێ کو بێ مفایە. گەلەک جاران مرۆڤ ژبڕیارێن خوە یێن بلەز پەشێمان دبیت، لێ چونکو بڕیارە و ب زەحمەتە کو ب هەمان لەزاتیێ لێڤە ببیت، تۆشى دوودلیێ دبیت و حەز دکەت بۆیەرەک یان روودانەک ببیتە ئاستەنگ درێکا ئەنجامدانا بڕیارێدا: "هەر یێ پەشێمان دبت، ل هیڤیا دایکا خوە، بابێ خوە.. یان هەر کەسەک، هەر بچویکەک بێژتێ نەچە، نەچە دڤێت تو نەچى، ئەم ناهێلن تو بچى... بپ٢٧".

٢.بڕیارێن ل سەر خوە و ئەوێن پێدڤى ب دەمەکێ درێژ هەیى: ژبەر کارتێکرنا وێ ل سەر مرۆڤى و دەردۆرا وى، نەچارە کو ب کوورى هزرێ تێدا بکەت و لایەنێن وێ یێن ئەرێنى و نەرێنى ب هەلسەنگینیت. دیسا دەردۆران ئاکامەکا کاریگەر ل سەر ڤى جۆرێ بڕیاردانێ هەیە. دەمێ پەهلەوان هزرێ دخالێن نەرێنى یێن چوونێدا دکەت، رەوشا برایێ وى بۆ دبیتە میناک: "تو دزانى نەوەسانە وەک ژێ دبێژن؟! برایێ تە ب شۆلى ڤە مر، هەتا خوە خودان دکت، تەدیت چەوا بەحسى وێرێ دکر؟... بپ٩". لێ دەمێ دبهیسیت کو زارۆکێن پەنابەران ل باشترین خواندنگەھ دخوینن و ژیانەکا ب وەکهەڤى دگەل وى وەلاتى دبۆرینن، دلێ وى دچیتە وەغەرێ. هەروەسا ئەوا مرۆڤى د ڤى جۆرێ بڕیاردانێدا ئێکلا دکەت، هەلویستێ دەردۆرانە، بابێ وى دبێژتێ: "هەرە تو ژى خوە قورتال بکە، هەر کەسێ ژڤى ئاگرى دەرکەت هەروەکى ژنوى ژ دایکا خوە بووى... بپ٢٧". ئەڤە دبیتە پاڵدەرەک کو داکۆکیێ ل سەر پرۆژێ بڕیاردانا خوە بکەت. لێ دوودلى یا وى یا دەرووونى سەدەمێ گیرۆکرنا بڕیاردانێیە، ل هیڤیا لایەنەکێ دییە کو هندەک پێزانینێن جودا بدەتێ، دا هەردوو لایەنێن ئەرێنى و نەرێنى هەڤبەرى هەڤ بکەت. هەڤبەرکرن دێ ئەگەرەکێ لۆژیکیێ ئێکلاکرنێ بۆ پێشکێش کەت: "ل هیڤیا دایکا خوە، بابێ خوە.. یان هەر کەسەک، هەر بچویکەک بێژتێ نەچە، نەچە دڤێت تو نەچى، ئەم ناهێلن تو بچى... بپ٢٧". ژبۆ هەر کارتێکرنەکێ، فەرە ل دەستپێکێ مرۆڤ دناخ و خوەییێ خوەدا یێ بەرهەڤ بیت، هەردەمێ کۆمەکا ئەگەرێن ئێکلاکرنێ ل دەف پەیدا بوون، پاشى پرۆسەیا کارتێکرنێ دەست پێ دکەت. د ڤێ دوودلى یا دناڤبەرا چوون و مانێدا، باب وێ هەڤڕکى یا توند ئێکلا دکەت. ل شوینا بێژتێ نەچە، بەهانەیان بۆ وەغەرا وى دئینیت کو بڕیاردان پێ پشتراست ببیت: "ئۆغەرا تە خێر بت، ئەڤ گۆتنە ژ نەدل گۆتێ، لێ پشتى رویدانا بەرى چەند رۆژەکا روویداى، کو پتر ژ سەد کەسا تێدا هاتین کوشتن... هەڕن بلا هوین ل پێش چاڤێن من نەهێن کوشتن... بپ٣١-٣٢". ئەڤ بەهانەیا لۆژیکى، وى ژ هەستکرنا ب گونەهێ رزگار دکەت و بەرێ خوە ددەتە وەغەرێ. 

٣.بڕیارێن هەستکرنا ب پێشبینیێ (الحدس): ئەڤ جۆرێ بڕیاردانێ، بێى هیچ پرۆسەیەکا میتۆدى یان لۆژیکى یا دیارکرى بۆ مرۆڤى پەیدا دبیت، هەستا پێشبینکرنێ (الحدس) مرۆڤى پالددەت کو هزرێ د بڕیارەکێدا بکەت، رەوشا وى و ژیارا وى پێ باشتر ببیت. دەمێ هێشتا ل وەلاتى، هەردەم خەونەکا ب ترس ددیت کو یێ دفڕیت و مرۆڤێن وى دمیننە دناڤ ئاگریدا: "یێ ل بەر پەرێن ئەسمانا هەر یێ بلند دبت، دبن دا ئەرد یێ بوویە بزۆتەکێ ئاگرى... هەر یێ هەول ددەت خوە راگرت، دا نەکەڤتە دناڤ وێ گۆڵا ئاگرى دا... ل داوییا وان، هندەک بوونە ئالفێ ئاگرى... بەرى ئاگر لاندکا زارۆیێ وى یێ ساڤا دناڤ پێلێن خوەدا بەرزە بکت، سەروسەر خوە هاڤێتێ.. وەکى دینا راست رابوو سەر خوە: بسملا، بسملا.. تەخێرە؟ دیسا خەون بوو؟... بپ١٨-١٩". ئەڤ هەستکرنا ب پێشبینکرنا ل سەر رەوشا وەلاتى، بەرێ وى ددەتە بڕیارا رەڤینێ. ئانکو هێشتا چ دانوستاندن و هزر د مشەختبوونێدا نەکرى، هەست و پێشبینى یێن وى هندەک هزرێن چارەسەرکار بۆ دئازرینیت. هەروەسا دەمێ ب رێکا مشەختبوونێڤە ژى (هەکو هێشتا ل ترکیا)، هەردەم هەست دکر کو کۆمەکا دز و گرۆپێن مافیا دێ فێلا ل وان کەن و دبیت ب شەلینن یان ئیستغلال بکەن: "دوو کەسا هلدانە ژۆر، خودانێ مالێ دا دویف وان، جهێ وان نیشا دا..! هەر ئێکى ژ وان کێرەکا مەزن ددەست دا بوو..! ددانێن خودانێ مالێ خوین ژێ دبارى.. خودانێ مالێ بلەز بوو، دا پارێن وان ببەت!.. پارە بۆ منن، سەرێن وان، دلێ وان، جلکێن وان بۆ هەوە.. من پارە دڤێن: دولار.. دولار.. ها ها ها... بەرى وێ کێرا دەڤ تیژ ل سەر ستویێ وى ب هەمى هێزا خوە بشدینیت، ب هەمى هێزا خوە کرە هەوار... نە.. نە، ئەو چ بوو؟ تە خێرە؟.. چ نینە، خەون بوو.. خەون... بپ٥٣-٥٤". ڤێ گومان و هەستا پێشبینکرنێ، وە لێ کر کو بڕیارەکا بلەز بدەت و بەرەف ئوکرانیا بدەتە ڕێ. ئەو ب خوە، پلان ئەو بوو کو قاچاغچییەک ل ستەنبۆلێ وان ژ توخیبێ ترکیا دەرباسى لایێ ئورۆپا بکەت. لێ هەستێن بارکرى ب گومان و دوودلیێ، بەرێ وان ددەتە بڕیاردانەکا بلەز و سەرپێ (بێى هزرکرنەکا پێشوەخت)، کو خوە ژ وەلاتێ ترکیا رزگار بکەن. ئەو پێزانینێن بۆ کۆم بووین و ئەو بۆیەرێن بەرهەست و بەرچاڤ، هەستەکا گومانکى بۆ پەیدا دکەن. د هەردوو حالەتاندا، ب شێوەیێ خەونێن کابیسکى بۆ دهێن و دبنە پەیام کو بڕیارەکا ل سەر شەنگستێ هەستێن خوە یێن پێشبینکرنێ بدەت. ئەڤ پرۆسەیە پتر نێزیکى نەهۆشیێیە، کو نەهۆشا مرۆڤى ب رێکا جەڤەنگان هندەک پەیامێن پێشبینکرنێ ئاراستەى هۆشى دکەت. ئەڤجا دێ شیان و سەربۆرا خوەیا بۆرى بکار دئینیت ژبۆ شرۆڤەکرن و هەلسەنگاندن و بڕیاردانێ.

٤.بڕیارێن عەقلانى: د ڤى جۆریدا، مرۆڤ پشتبەستنێ ب هزرکرنەکا کوور و شرۆڤەکرنا رەوشا جڤاکى و تێدەراندنا ڤەرێژان دکەت. بڕیار ل سەر بنەمایێ سنسلەیەکا پێنگاڤ و هزرکرنێن د کۆمەکا بژاردەیاندا دهێتە دان. هزرێ د خۆشى یا وەلاتى و هەڤالێن رێکا درێژدا دکەت. دهەمان دەمدا، هزرێ دباشترکرنا رەوشا خوەیا جڤاکیدا ژى دکەت. هەروەسا تێگەھ و هەستا وى یا وەلاتینیێ ژى دکەڤتە بەرگومانکرنێ، کو ب هێزترین هەڤبەندى یا مرۆڤییە دگەل وەلاتى. لەوا پێدڤى ب دەمەکییە هەتاکو بشێت خوە قاییل بکەت، کو ئەڤ رەڤینە پلانەکا دییە ژبۆ زڤرینێ. ئەڤ دووربوونە دێ نێزیککرنەکا دى یا کاریگەر دەتێ کو بشێت خزمەتا بنەمال و جڤاک و وەلاتێ خوە بکەت. کا چەوا (بەرى چوونێ) ب شێوەیەکێ عەقلانى هزر د رەوشا بابێ خوەیێ نەساخدا دکر: "گەلەک رۆژێن زڤستان و سەرما، بچویکێن خوە ل کەرى سوار دکرن و دبرنە گوندێ فەلا خواندنگەهێ.. پشتى شیاى ل سەر دێوێ هەژاریێ زال ببت، دێوێ پیراتیێ ل سەر زال بوو. پیراتى ژى نەساخیێ مێڤان دکت.. پشتى ئەڤە هەمى کرین و بچویکێن خوە کرین وج، چ وج د وى نەما... ژنوى دێ وى بۆ دێوێ پیراتیێ و نەساخیێ هێلن، دێ هۆسا وان قەنجیا ل سەر خوە راکن... بپ٢٢". ب هەمان شێوە ل غەریبییان ژى، پێداچوونێ ب ژیانا خوەیا بۆریدا دکەت: "ئەڤە پتر ژ چوار سالە ئەز گەهشتیم!.. من چ کریە؟ ئەز ل هیڤیا چ مە؟ هەتا کەنگى دێ دڤى حالى دا بم.. ئەز ژبەر خوە بتنێ نەهاتیمە، ئەز ژبەر بچویکێن خوە هاتیمە، هەکەر ئەز ل ڤێرێ و بچویکێن من ل وێرێ.. ئەڤە نە هیڤیا من بوو.. ئەڤ بارێ گران دێ هەتا کەنگى ل سەر ملێن من بت... بپ١١٤". ئەڤە ب خوەداچوونەکا لۆژیکى و عاقلانەیە، کو مادەم هەمان برس و ترس و بێکارى ل ڤى وەلاتى ژى هەیە، ما دێ بۆچى ژ خێزان و بنەمالا خوە دوور بیت. ل ڤێرە ژى دکەڤیتە بەرانبەرى هەڤبەرکرنا دوو رەوشێن نالەبار، یەک ل غەریبیێ و یەک ل وەلاتى، تنێ رەوشەکا عاقلانە و بێ هەلچوون دشێت رەوشەکێ ل سەر یا دى بچێترینیت.

٥. بڕیارێن کەسیى: ئەو بڕیارن کو کەس بێى راوێژکارى و پرسیارکرن ددەت، چونکو بابەت ب ژیانا وى یا کەسۆکیڤە گرێدایە. هەرچەندە هەموو جۆرێن بڕیاران، ژبۆ کەسەکى یان کۆمەکا کەسان دهێنە دان، ئەڤجا ئەم دکارین بێژین بڕیارێن بلەز و یێن عەقلانى و ئەوێن هەستکرنا ب پێشبینیێ و یێن دى ژى، هەر بڕیارێن کەسۆکینە. لێ د ڤى جۆریدا، بڕیار دپرۆسەیێن بەرهەڤکرنا بڕیاردانێدا، ناهێتە بەلیکرن. ناڤەرۆکا بڕیارێ، دناڤ ناخێ کەسەکێ دیارکریدا دغولغلیت (بێى کو کەسەکێ دى یان دەردۆرا وى)، پشکداریێ دئاکام و بەرژەنگێن بڕیارێدا بکەن. ب ڤێ چەندێ ژى، مرۆڤ ب تەنا خوە دێ دگەل هەڤڕکى و دوودلى یا خوە ژیت، دێ پشتبەستنێ ب حەز و بەرژەوەند و هزرێن خوەیێن کەسۆکى کەت. هەردەم داکۆکیێ ل سەر پرۆژێ خوەیێ بڕیاردانێ دکەت و کۆمەکا بەهانەیێن عەقلى و نەقلى بۆ دئینیت کو بهێتە پەسەند کرن و قەبوولکرن. هەردەم دناڤ خوەییێ خوەدا ب هەڤڕکییە، چونکو بڕیاردان ب تەوەرێ بەرژەوەندى و حەز و پاڵێنەرێن وى یێن تایبەتڤە دهێتە گرێدان. هەردەم خوە ژ خەلکى ڤەدەر دکەت و حەز دکەت ب تنێ دگەل حەز و پلانێن خوەدا بیت: "دڤان چرکەیاندا، مرۆڤ دگەل کەسێ ناحەوت، تنێ دگەل گیانێ خوە، گەلەک جاران گیانێ مرۆڤى بەڵا سەرێ مرۆڤیە... بپ١٠". ئوو ژبۆ هندێ کو بڕیار ببیتە حالەتەکێ کەتوارکیێ سەپاندى، هەمى هەول دێ بەر ب گشتاندنا وێ بڕیارێڤە چیت: "بێ هیڤیێ خەلک کوشت.. چ نەمایە مرۆڤ ل هیڤیا وى بمینیت... بپ١٤٨". لێ چونکو بڕیار کەسۆکییە و خەلکێ دەردۆر کارتێکرنەکا راستەوخۆ ل سەر ناکەت، کەس ب خوە بەرەڤانیێ ژێ دکەت و ب هندەک ئەرگومێنتێن عەقلى بەهانە دکەت. هەردەم خوە ژ شاشیێ و هەستکرنا ب گونەهباریێ دوور دکەت، دا ئاکامێ نەکەتە سەر بڕیارا وى و تۆشى پەشێمانیێ نەبیت. هەر مرۆڤەک وەسا هزر دکەت کو کەسەک وەکو وى دبەرژەوەندا خوە ناگەهیت: "ئەڤە هەوە ژى کوردستان هێلا؟../ نەخێر، مە کوردستان نەهێلایە، کوردستان هەر یا د دلێ مەدا، لێ ئەز دبینم ئەڤە ژى رەنگەکێ شۆرەشێ یە../ شۆرەش؟! شۆرەش بەرخوەدانە، نە رەڤە ژ دورهێلى!... بپ١٤٩".

دبڕیاردانا کەسۆکیدا، گەلەک جاران بڕیاردەرى پلانا بڕیارەکا دى یا نەبەلیکرى هەیە، یان ئەم دکارین بێژینێ پلان (ب). د حالەتێ پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێدا، بڕیارا چوونێ دایە، لێ دهەمان دەمدا، ئەو بڕیارە یا مەرجدارە ب ڤەگەرێڤە: "ئەز نە گەریلەمە، نە سەیرانگەرم، ئەز خودانێ ڤى وەلاتیمە. راستە دێ نهۆ هێلم، لێ بۆ دەمەکێ کورت.. هەر دێ زڤرم... بپ٣٨". ئەڤ بڕیارا لاوەکى یا ڤەشارتى، وە ل پەهلەوانى دکەت کو ببێژیت (ئەڤ رەڤینە ژى رەنگەکێ شۆرەشێیە). ئەگەر ئەز نە شاش بم، ئەڤە گۆتنا رەوشەنبیرێ میسرى مستەفا کامل بوو، دەمێ سەرەراى هیڤى و نەرازیبوونا خەلکێ میسرێ، وەلات هێلاى و بەر ب ئورۆپاڤە چووى(؟). ل ڤێرە پەهلەوان پشکەکا خەون و هیڤى یێن خوەیێن هەژى و پەسەندکرى ل دەف هەڤوەلاتى یێن وەلاتى دهێلیت، کو دێ ب هێزتر و پەرلاختر زڤریتەڤە ژبۆ دۆماندنا خەباتا چاکسازیێ و وەلاتینیێ. دپڕانى یا وەلاتێن بندەست و داگیرکەر یان ستەمکاردا، هەڤوەلاتى رەڤینێ ل سەر بەرسینگگرتنا ستەمکارى دچێترینن، کو بچن خوە رێک بێخن و ب هێزەکا دى یا زانستى و ئابۆریڤە ڤەگەرن. دبیت ژى، مەرەم پێ ئەو بیت کو رەڤەندەکا کوردى ل ئورۆپا دروست بکەن ژبۆ تەدویلکرنا دۆزا مللەتى، ب رێکا چێکرنا فشارێن نێڤدەولەتى و بکارئینانا ناڤگینێن بیانى یێن راگەهاندنێ ژبۆ گەهاندنا دەنگێ کوردان... هتد.

٦.بڕیارێن ب کۆم: ئەو بڕیارن کو گرۆپەک یان هەموو بنەمال ب هەڤڕا ل سەر کۆک بن و پێکڤە بدەن. د ڤى جۆرێ بڕیاردانێدا (ئەگەر چەوت بیت ژى)، مرۆڤى ژ هەستکرنا ب گونەهێ و پەشێمانیێ دپارێزیت، چونکو پشتى راوێژ و پرسیارکرنێ و هەلسەنگاندنێ هاتییە دان. دبڕیاردانێن ب کۆمدا، مەرج نینە هەموو بڕیاردەر ب هەمان ئاستێ باوەریێ بڕیارێ بدەن، لێ دگەل کۆمێ پەسەند دکەن، هەروەکو کورد دبێژن "تباى عامێ دێ چینە شامێ". ئەڤ جۆرێ بڕیاردانێ، نە هەڤبەندە ب کەسەکێ دیارکریڤە، لێ هەموو بڕیاردەر بەرپرسیارى یا ئاکام و سەربارکێن بڕیارێ هەلدگرن. هەموو بڕیارێن ب کۆم ب چوار رێکا دهێنە دان: (أ) پەسەندکرنا رێبەر یان سەمیانێ کۆمێ (گرۆپى- بنەمالێ)، ئەڤ بڕیاردانا تاکە کەسى، میناکەکێ بڕیاردانا ب کۆمە، چونکو رێبەر نوونەراتى یا کۆمێ دکەت و کۆم ب هەمووڤە پابەندى بڕیارا رێبەرى دبیت. دەمێ بابێ وى دبێژتێ: "کورێ من، ئەگەر تە هێشتا ئنیەتا دەرێ هەبت، ئەڤە من دەستویر دا تە... بپ٣٢". (ب) بڕیاردان ب راوێژکارى یا کەسانێن هەڤبەند ب کۆمێڤە، رێبەر یان سەمیانێ کۆمێ دێ پرسیارا خوە ب هندەک کەسێن دى یێن دناڤ کۆمێدا کەت و شیرەتێن وان کەسان دێ بنە شەنگستەیێ بڕیاردانێ. باب پرسیارا دەردۆران دکەت و دناڤ بۆیەراندایە، دەمێ کوشتنێ و نەدادپەروەریێ ب چاڤێن خوە دبینیت، شێوازەکێ پراکتیکیێ راوێژکاریێیە: "هەرن بلا هوون ل پێش چاڤێن من نەهێنە کوشتن... بپ٣٢". (ج) بڕیاردان ب پشکدارکرنا کۆمێ (یان دەنگێ زۆرینەیا کۆمێ)، د ڤى حالەتیدا پرسیار ژ پڕانى یا ئەندامێ کۆمێ دهێتە کرن و زۆرینەیا دەنگان دبیتە بڕیارا داویێ. د حالەتێ پەهلەوانیدا، پڕانى یا ئەندامێن بنەمالێ و هەڤالێن وى یێن کارى چوونا وى پەسەند دکەن. ئامادەبوونا خزم و کەسوکارێن وى ل مالا وان، نیشانا پەسەندکرنێیە: "هندەک دەنگان ژێک ڤەکرن و گۆتن: درەنگە، رێکا وى یا دویرە... بپ٣١". ب ڤێ چەندێ، وەسا دیارە کو نە تنێ بڕیارا چوونێ پەسەندە، بەلکو پالپشتن و دبیت حەسوودیێ ژى پێ ببەن. (د) بڕیاردان ب سەرپشککرنێ یان تەفویزکرنێ، رێبەرێ کۆمێ دێ کەسەکى تەفویز کەت (دێ دەستەلاتێن خوە دەتێ) کو بڕیارا کۆمێ بپەژرینیت، یان دێ وێ تەفویزێ دەتە خودانێ بابەتى؛ بۆ نموونە دێ بێژتێ تو ب کەیفا خوەیى، هەر بڕیارەکا تو بدەى دێ پەسەند کەین (ب تایبەتى ئەگەر بابەت ب کەسەکێ دیارکریڤە بیت). ئەڤجا ئەو کەسە دێ ب شێوەیەکێ بڕیاردانا کەسۆکى رەفتارێ کەت. باب ب شێوەیەکێ جەڤەنگى بڕیارا چوونێ پەسەند دکەت، دەمێ بەرهەمێ شۆرەشێ ب دارهنارا حەوشا مالا وان دشوبهینیت: "ئەڤە وەک شۆرەشا مەیە، هەر یاشینە و چ بەرهەم نینە... بپ٣٥". ئەڤ گۆتنا جەڤەنگى ژى دوودلییەکێ ب خۆڤە دگریت، ئانکو نەپەسەندکرنەکا ئێکلاکەرە، وەسا بۆ دیار دکەت کو شۆرەش هەر یا بەردەوامە و فەرە مرۆڤ تێدا پشکدار ببیت، لێ دهەمان دەمدا وێ شۆرەشێ چ بەرهەم بۆ نینە. ئەڤجا تەفویزێ ددەتە کورێ خوە کو ل گورەى وێ گۆتنا جەڤەنگى بڕیارا خوە بدەت. جوداهى یا ڤێ بڕیاردانێ ژ بڕیاردانا کەسیى ئەوە کو دڤى حالەتیدا، بڕیاردان دێ ژلایێ کۆمێڤە یا پەسەندکرى بیت. د ڤان هەر چوار شێوازێن بڕیاردانا ب کۆمدا، نە مەرجە کو هەموو ئەندام ب یەک ئاست و باوەرى پەسەند بکەن. بۆ نموونە هەرچەندە دایک ژى یا ب وەغەرێ رازییە، لێ دبیت ددلێ کووردا حەز نەکەت بچیت(؟).

هەروەسا شەڤبۆراندنێن ل مالا تەمارایێ ژى (ل ئوکرانیا)، ب بڕیاردانەکا کۆمێ دهێتە هەژمارتن، هەموو کوردێن مشەخت ل وێ مالێ دبوونە مێڤان و هەموویان دەمەکێ خۆش ل دەف تەمارایێ و هەڤالێن وێ دبۆراند (کو نەمەرجە هەموویان ئەو رەوشە پەسەند دکر). لێ وەکو بڕیارەکا ب کۆم، هەم لێک کۆم دبوون و هەم دەمەکێ خۆش ب خوارن و رابواردنێڤە دبۆراند. ئوو دەمێ تەمارا زەرگەهەکێ نەپێشبینکرى ل پاشخانا وان یا پەروەردەیى ددەت، هەموو پێکڤە پێ دئێشن: "تەمارایێ ب دلەکێ ساخ و ژدل پێڤەیى ڤە گۆت: ئەڤە ژنا هەڤالێ تە یا ئامادەیە د ژوورا هەڤە! ئەڤە پتر ژ سالەکێ یە مێرێ وێ چوویە ئەورۆپا و یا هێلایە ل ڤێرێ... بۆچى تو ناچى وێ ژى رازى کى و بەلا خوە ژ مە ژى ڤەکى!.. هەمى مان گوهشۆر و حێبەتى، بێ دەنگیێ ژۆر تژى کر... بپ١٠١". هەتا ئەیادى (ئەوێ تەمارا دکۆشا ویدا) خوە نەرازى نەکرى، کەسەکێ کلپاتە ژێ نەهات، چونکو ب بڕیارەکا ب کۆم ئەو رەوشە قەبوول کر بوو، ئوو دەمێ ئەیادى ئەو رەوشە رەتکرى، هەموویان رەتکر. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەیاد وەکو رێبەرێ پەسەند کرنا وێ بڕیارا ب کۆم دهێتە هەژمارتن.

٧.بڕیارێن پاشئێخستى: ئەو بڕیارن کو مرۆڤ زوى ب زوى نادەت و هەردەم پاش دئێخیت هەتاکو بۆیەرەک یان روودانەک دقەومیت و کەسى دئێختە سەر سککەیەکێ ئێکلاکەر. نەدوورە ژى خەلکێ دەردۆر کارتێکرنەکا راستەوخۆ د ڤى جۆرێ بڕیاردانێدا هەبیت، چونکو کەس یێ گەهشتییە پرۆژێ بڕیاردانێ، لێ یا پاشئێخستى هەتاکو کەسەکێ دى یان بۆیەرەک دبیتە پاڵدەرێ بڕیاردانێ. د درێژى یا رێکا مشەختیێدا، پەهلەوان پەشێمانى بڕیارا چوونێ دبیت و حەز دکەت ڤەگەریت. لێ هەردەم پاش دئێخیت و ددلدا دهێلیت. ل دەستپێکێ دەمێ دڤیا بڕیارا نەچوونێ بدەت، هەردەم پاش دئێخست، ل هیڤیێ بوو کەسەک وى هانبدەت: "هەر هیڤى دخواستن کو هەڤالێ وى نەئێت.. لێ دەنگەکى گۆت: ئەڤە هات... بپ٣٧". لێ نە تنێ کەسەکێ پاڵپشتى یا نەچوونێ نەکر، بەلکو هەمى هاندان بەر ب ئەنجامدانا وەغەرکرنێڤە بوون: "سمکۆ گەلەک جاران دڤیا ل پشت خوە ب زڤرت، لێ لەکولۆمێن هەڤالێ وى قاهیم دکر: گەر تو چوویە رێیەکێ ل پشت خوە نەزڤرە!... بپ٤٢". هەرچەندە ب رێکا وەغەرا درێژڤە، گەلەک جاران تۆشى سەتمینێ و رەوشێن ڤەجنقینێ بوویە، لێ هەردەم ئۆمێدا گەهشتنێ بارێ وى سڤک دکر و چ پلانێن بڕیارا ڤەگەرێ ل دەف پەیدا نەدبوون. دەمێ دگەهتە ئەلمانیا و کۆمەکا چیرۆکێن دلتەزین دبهیسیت، بریارەکا پاشئێخستى ژبۆ ڤەگەریانێ ددلدا ددەت. لێ هەتاکو ئەڤ بڕیارە بکەڤیتە دبیاڤێ ئەنجامدانێدا، فەرە کۆمەکا بۆیەر و ئازرێنەران هاریکار بن کو ژ ناخێ خوە دەربێخیت و بکەتە کەتوار.

هەڤڕکى یا دناڤبەرا هەرسێ پێکهاتەیێن کەسایەتیێدا

هەر ژ دەستپێکا چێبوونا پرۆژێ بڕیارێ و هەتا گەهشتییە کەمپا "رویتلنگن". پەهلەوان دهەڤڕکییەکا بەردەواما دناڤبەرا هەرسێ ئەلەمێنتێن کەسایەتى یا دەروونى یا مرۆڤیدا بوو. هەردەم دوودلى و پەشێمانى و گومان، هەڤرێبازا رێکا وى یا درێژ بوو. ل گورەى لێکۆلینێن سیگموند فروید، مەژێ مرۆڤى ژ دوو پشکێن سەرەکى پێک دهێت: هۆش و نەهۆش، هندەک دەروونزان پشکەکا دى ب ناڤێ بەرهۆش ل سەر زێدە دکەن. فروید پێكهاتە و پێڤاژۆیا چێبوونا كەساتیێ ب نەهۆشیڤە گرێددەت و وە هزر دكەت كو نەهۆشی یا مرۆڤی كۆئەندامەكێ گرچن و تێكهەلەیە، ژ سێ ئەلەمێنتێن سەرەكە پێك دهێت: ئەو (Id)، ئەز (Ego)، ئوو ئەزا بلند (Super Ego).

* ئەو (Id): ناڤەرۆكا ئەوی (Id) هەمی نەهۆشە و مە ئاگەھ ژێ نینە. ئەو غەریزە و پالێنەرن، یێن ژ لەشی دەردكەڤن. هەروەسا كریارێن عەقلی و سێكسی یێن تەپەسەركری ب خۆڤە دگریت. بنەمایێ سەرەكیێ ڤێ پشكێ تێركرنا پێدڤی یێن بایولۆژی و وەرگرتنا لەززەتێیە، چ پویتە ب لۆژیك و كەتوار و سنجی ناكەت، تنێ تێركرنا غەریزە و خوە دووركرنە ژ ئێشانێ.

* ئەز (Ego): ناڤەرۆكا ئەزێ هۆشە و مینا ناڤبژیوانەكی دناڤبەرا ئەوی و جیهانا كەتواریدا كار دكەت. غەریزە و پالێنەرێن ئەوی (Id) ل گورەی یاسا و عورف و عەدەتێن جڤاكی كونترۆل دكەت. ئەگەر ئەو (Id) ل گورەی بنەمایێ لەززەتێ كار بكەت، ئەز (Ego) ل گورەی بنەمایێ كەتواری كار دكەت. ئەڤ ئەزە دەربڕینێ ژ تێگەهشتن و هزركرن و حكمەت و ساخلەمی یا مەژی دكەت. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەز (Ego) دبیتە چاڤدێر و بەرپرسێ هەمی رەفتارێن مە یێن كری و گۆتی د ژیانا كەتواری یا جڤاكیدا.

* ئەزا بلند (Super Ego): ناڤەرۆكا ئەزا بلند نەهۆشە و ب سنجێ ئیدیالی و وژدانا مرۆڤی دهێتە نیاسین. وەزیفەیا وێ چاڤدێری و كونترۆلكرنا رەفتارێن كری و گۆتی یێن ئەزێیە.

لێ فەرە بزانین كو ئەڤ هەرسێ ئەلەمێنتێن پێكهاتنا دەروونی، نە هێزێن خوەسەرن دناڤ كەساتی یا مرۆڤیدا. لێ وەزیفە یێن جوداجودا یێن كەساتیێنە و كەساتی یەكەیەكا كاملان و ئێكگرتییە. ئەم دكارین بێژن كو (ئەو) پێكهاتەیێ بایولۆژییە و (ئەز) پێكهاتەیێ سایكولۆژی و (ئەزا بلند) دبیتە پێكهاتەیێ جڤاكی ژبۆ كەساتی یا مرۆڤی. ب ڤێ چەندێ ژى، پەهلەوان دکەڤیتە دناڤ هەڤڕکییەکا دژوارا دناڤبەرا پێکهاتەیێن بایولۆژى و دەروونى و جڤاکیدا. ئازادى یا کەسۆکى ژبۆ دەربراندنا حەزێن ڤەشارتى یێن سێکسى و تێرکرنا نێراتى یا خوە، دکارێ لێ دکەن کو وەغەرێ بکەت. ئەڤ پێکهاتەیێ بایولۆژى (ئەو- Id) ب ئاشکرایى (ل مالا تەمارایێ) سەرهەلددەت و پەهلەوان ب هەلچوونەکا ئاژەلى گازى دکەت: "ئەرێ من ژن دڤێت، بلا یا پیر بت، بلا یا کرێت بت، هزار ئێش لێ بن!... بپ١٠١". تنێ وى دڤێت حەزا خوە یا سێکسى پێ تێر بکەت.

پێکهاتەیێ سایکولۆژى (ئەز- Ego)، دکارێ لێ دکەت کو ب عورف و عەدەت و بهایێن جڤاکێ خوەڤە پابەند بیت. بڕیارا چوونا ژدەرڤە ب خوە ژى، هەولدانەکە ژبۆ ب دەستڤەئینانا هەژیتى و قەبوولکرنا جڤاکى. ل وێ هزرێ بوو کو ژیانا ژدەرڤە دێ شارەزایى یێن وى یێن پیشەیى و زمانیى و رەوشەنبیرى بەرفرەهتر لێ کەت، هەروەسا دێ زەنگینتر لێ هێت کو ببیتە جهێ شەهنازى و رێزگرتنەکا تایبەت ژلایێ جڤاکیڤە. ب ڤى پێکهاتەیێ سایکولۆژى  سەرەدەریێ دگەل جڤاکێ رۆژاڤایى دکەت، لەوا (هەر ژ رۆژا ئێکێ بۆ دیار بوو کو ژن ل ڤى وەلاتى هەر تشتە و نە چ تشتە!... بۆ جگارەکێ و شیشەکا بیرێ ب ساناهى خوە دفرۆشیت... بپ٨٥). ئەڤ تێگەهێ فرۆشتنا وێ ژنا هەر تشت ل وەلاتى خوە کو (خودان مال و دەستهەلاتە، خودان بچویکە و رێبەرا مالا خوەیە، کارکەرە و ژیان هەمى ددەستێ وێ دایە... بپ٨٥)، دتێگەهێ وەلاتێ ویدا کەفتنەکا سنجى و ڤارێبوونەکا جڤاکییە. هەروەسا ئەڤ پێکهاتەیێ سایکولۆژى (کو بنگەهێ وێ هۆشە) دکەڤیتە بەرانبەرى پێکهاتەیێ بایولۆژى (کو بنگەهێ وێ نەهۆشە)، دەمێ هزرێ دژیانەکا خۆشتر و تەناتردا دکەت. د ڤێ هەڤبەرکرنا هۆشى و نەهۆشیێدا، عورف و عەدەتێن کونترۆلکرى و حەز و پاڵێنەرێن خوەرسکى دکەڤنە دناڤ هەڤڕکییەکا بەردەوام و کوژەکدا.

پێکهاتەیێ جڤاکى ژى (ئەزا بلند- Super Ego)، کو وژدانا وى یا هشیارە، هەردەم وى دئێشینیت ژبەر سنج و رەفتارێن ئیدیالى یێن نەدوورە ژدەستبدەت. ئەگەر هەردوو پێکهاتەیێن بایوبۆژى و سایکولۆژى یێن کەسایەتى یا وى، قەبوول بکەن کو وارێ خوە بهێلیت و مشەخت ببیت! لێ وژدانا وى دبیتە بەربەستەکێ جڤاکى. ژبلى وەلاتى و هزرێن چاکسازیێ و بیرەوەرى یێن زارۆکینیێ و هەڤالان، بابەتێ دایبابێن وى ژى دبنە رێگر و گیرۆکەرێن بڕیاردانا داویێ، ب نەمازەیى بابێ وى یێ پیر و نەساخ: "بابێ وى ئەوێ گەلەک ڤیاى، نهۆ دێ هێلیت بۆ نەخوەشیا و پیراتیێ... نهۆ دێ کتە گورى بەرژەوەندیا خوە یا تایبەت، دێ کتە قوربان بۆ خوەشیا خوە... بپ٣٠". ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دکارین بێژین کو بەرکارێ ڤێ هەڤڕکى یا دناڤبەرا هەرسێ پێکهاتەیێن کەسایەتى یا پەهلەوانێ رۆمانێدا، ئەو ئێخستییە دناڤ دوودلى و ئالۆزییەکا نەچارەسەرکریدا. لەوا دهەر قۆناغەکا ڤێ وەغەرا (ئەو)ى ل سەر سەپاندى و (ئەز)ێ ب دوودلى پەسەندکرى و (ئەزا بلند) بۆ بوویە بەربەست، تۆشى سەتمین و پەشێمانیێ دبیت. بڕیارا ڤەگەرێ و پاشڤەزڤرینێ وەکو هۆڤەکێ هار گەفێ ل هەڤسەنگى یا هەرسێ پێکهاتەیان دکەت و کرییە دناڤ هەڤڕکییەکا بەردەوامدا.

سەتمینا ب سەرهەلبوونێ و پەشێمانى

سەتمین ئەوە دەمێ مرۆڤ دکەڤیتە بەرانبەر رەوشەکا نەپێشبینکرى یان نەچاڤەرێکرى. هەر ئاخفتنەکا مرۆڤ بێژیت یان هەر کریارەکا بکەت، لایەنێن ئەرێنى و نەرێنى هەنە. ب سروشتێ خوە، مرۆڤ هزرا کۆمەکا خالێن نەرێنى یێن ئاخفتن و کریارێن خوە دکەت، لێ دەمێ کاردانەوە مەزنتر بیت ژ وێ پێشبینى یا بۆ هاتییە کرن، هینگى دێ تۆشى سەتمینەکا نەچاڤەرێکرى بیت. جوداهى یا دناڤبەرا ترۆمایا دەروونى و سەتمینێدا ئەوە کو بۆیەرێ ترۆمایى گەفەکا راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ دکەتە سەر ژیانا مرۆڤى و پێ دکەفتە دمەترسیێدا. لێ سەتمین یان ڤەجنقین کاردانەوەیەکا نە چاڤەرێکرییە یان بۆیەرەکە نە دناڤ جغزا هزر و پێشبینى یێن مرۆڤیدا بوو، مەرج نینە کو ببیتە گەف ل سەر ژیانێ، تنێ سەرسۆرمانەکا بارکرى ب گومانێ بۆ مرۆڤى پەیدا دکەت. پەهلەوان و هەڤالێن خوە یێن مشەخت، دهەموو دانانگەهێن وەغەرا خوەدا، ب سەر هندەک بۆیەر و میناکێن سەرسۆرهێنەر هەل دبن و دبیتە ئەگەرێ سەتمینێ. هێشتا ل ئەنقەرە دبینن کو: "هەمى تشت بەرەف نەمانێ دچن، تنێ لەشکەر زێدە دبت، پۆلیس زێدە دبن، چەک زێدە دبن، گرتیخانە زێدە دبن، چایخانە و مزگەفت زێدە دبن... بپ٤٩". هەبوونا چایخانە و مزگەفتان، نیشانا بێکاریێ و هەژاریێ یان ستەم لێکرنێیە. دەمێ ستەم ل هەڤوەلاتییان دهێتە کرن پەنا بۆ هێزەکا غەیبى دبەن کو قورتالکەرەکێ جادۆیى ژنشکەکێڤە بهێت و وان رزگار بکەت. ل ستەنبۆلێ ژى، دکەڤنە بەرانبەرى هەمان میناکێ دلتەزین و سەتمیناوى: "هەر کەسێ گەریانەکێ دناڤ ستەنبۆلێ دا بکت، دێ زانت کا ڤى باژێرى چەند بەلەنگاز هەنە، چەند برسى هەنە، چەند بێ دل هەنە... بپ٥٧، ئەو ستەنبۆلا تژى هەژار و پاڵە، ئەو ستەنبۆلا مرۆڤ مرۆڤا لێ دخۆن، ئەو ستەنبۆلا بۆیە گورەپانا پۆلیس و سیخورا.. ستەنبۆل نهۆ یا بۆیە باژێرێ خوە فرۆتنێ.. هند مال و مولکێ خوە دفرۆشن، هند بیروبۆچوونا دفرۆشن، هند لەشێ خوە دفرۆشن، دا پێ بژین... بپ٦٦". ئەڤ میناکێ نەپێشبینکرى ژ وى باژێرێ بوویە جهێ هەموو گەشتیارێن جیهانێ، دبیتە سەدەمێ ڤەجنقینا وان ژ بڕیارا وەلات هێلانێ. ئوو ئەڤ سەتمینا نەپێشبینکرى، پەشێمانیێ دناڤ هزرێن مشەختاندا دچینیت.

پەشێمانى ئەوە کو ڤەرێژا بڕیار یان کریار و ئاخفتنێن مرۆڤى، نە ل دویف پێشبینى یێن پلانکرى بن. هەر بڕیارەکا مرۆڤ د جھ و دەمەکێ دیارکریدا بدەت، بڕیارەکا دروستە بۆ رەوشا مرۆڤى یا وى جھ و سەردەمى (چونکو ئەگەر بزانیت کو یا چەوتە)، نادەت. لێ هندەک جاران، مرۆڤ نەیێ پشتراستە ژ بڕیارا خوە، ئانکو هێشتا هەموو پێزانین بۆ کۆم نەبووینە کو بڕیارەکا دروست و ئێکلاکەر بدەت. دوودلى یا پەهلەوانێ ژ بڕیاردانێ، نە ئێقینییە ژ راستى یا بڕیارێ: "تو دزانى کو ئەڤە جارا ئێکێ یە، ئەز کارەکێ هندە مەزن دکم و ئەز یێ پەشێمان... بپ١٦". ئانکو پەهلەوان هەر ل دەستپێکێ یێ پەشێمان بوو. مشە جاران دبن کارتێکرنا هەلچوونەکا دیارکریڤە یان ژبەر سۆزەکێ، مرۆڤ نەچار دبیت کو پێگیریێ ب پرۆژێ بڕیاردانەکا نە ئەنجامدایى بکەت. ژبەر ڤێ چەندێ بوویە پەهلەوان هەردەم ل هیڤیا رەتکرنەکا مجد دما و بڕیاردانا خوە گیرۆ دکر: "نیڤەکا پارێن خوە کرنە خێر، هەر گاڤەکا نەچتە ڤێ ئوغەرێ، هەر گاڤا ئێک بێژتێ نەچە.. ئەڤ پەیڤە ما و گوه لێ نەبوو.. دڤیابا ژنکا وى ئەڤ پەیڤە گەلەک جارا گۆتبا، وێ ژى دڤێت بگەهتە خۆشیا، بگەهتە بەهەشتێ.. ئوغەرا تە خێر بت، ب خێر بچى.. زوى بزڤرى بچویکێن خوە... بپ٢٨".

ژ دەرڤەى وەلاتى، پەشێمانى یا وى خورتتر لێ دهێت، ب نەمازەیى دەمێ دبینیت کو مەلایەک ژنەچارى دبیتە شڤانێ دێهلە سەیەکێ، دوو ماموستایێن هەڤڕێبازێن وى، نێراتى یا خوە دناڤ نڤینێن پیرەژناندا بکار دئینن، ل بەرانبەرى نان و مانێ... دەمێ سەرەدانا هەڤالێن خوە ل گرتیخانا کیێف دکەت (بێهنا گرتیخانا باستیل و ئەبو غرێب ژێ دهات... بپ٩٥)، دەمێ چیرۆکێن دلتەزین و پڕ کارەساتێن وەغەرا هەڤالان دبهیسیت (بپ١٥٣-١٥٦)، کا چەوا ب دەستێن میتێ هاتینە قوتان و ب دەستێن قاچاغچییان و بێ وژدانان هاتینە شەلاندن و پاشڤەبرن... هتد.  ئەڤ چیرۆکێن سمکۆى بهیستین و ئەو هەموو سەربۆرێن ب سەرى هاتین، پەشێمانییەکا بارکرى ب سەتمینێ ل دەف پەیدا دکەت و پرۆژێ بڕیاردانەکا پاشئێخستى ددانیت ژبۆ زڤرینەڤێ.

-  هند دیت دوو پۆلیسان ملێن وى گرتن و کێشانە دترومبێلا خوەدا و ژ وى جهى دویرکرن... بپ٣٤.

-  ئەو ئەلمانیا ئەڤە هندە سالن ئەم خەونا پێ دبینن و بۆ مە بوویە بەرێ بەیتێ، من نەزانى دێ ل ئەلمانیا بمە ئامان شۆ و پاقژکەرێ جادا، من نەزانى دێ ل ئەلمانیا بەرزە بم... بپ٥٥.

-  تاما دەڤێ وان زانى و هندەک پارە دانێ و بەردان.. بۆ وان دیار بوو کو ئەڤ وەلاتە ژ وەلاتێ وان وێران ترە، دڤێت ب زویترین دەم ژێ دویرکەڤن... بپ٦٢.

-  هێ.. هێ، ئەڤە وەلاتێ لینین و مارکس بوو.. ئەڤە وەلاتێ چینا پرۆلیتاریا بوو، چ لێ هات؟! دێ کیڤە چت؟ ژن بۆ شیشەکا بیرێ خوە دفرۆشیت و مێر بۆ جگارەکێ... بپ٩٨.

ئەڤ نموونێن ژێگۆتى، ژبلى سەتمینێ و هندەک جاران ترۆمایا دەروونى، ئازرێنەرێن سەرەکى یێن پەشێمانیێنە. خالا دى یا پەشێمانیێ و زێدەکرنا دوودلى و گومانێ، جوداهى یێن کەلتۆرى یێن دناڤبەرا هەردوو جڤاکاندا (جڤاکێ رەسەن و جڤاکێ نوو). ل دەستپێکێ تێگەهێ مرۆڤانیێ سەرنجا پەهلەوانى ب نک خۆڤە رادکێشیت، ئەو مرۆڤانى یا د جڤاکەکێ کوللەکتیڤدا، کو هەموو کەسێن تاک و خێزان پێکڤە گرێداینە و دخۆشى و نەخۆشییاندا پشکدارى یا هەڤ دکەن، دکەڤیتە بەرانبەرى جڤاکەکێ دى یێ هەر تاکەک یان خێزانەک ب ژیان و ژیارا خوەیا تایبەتڤە مژوول: "ل وەلاتێ رۆژێ مرۆڤایەتى رۆڵەکێ سەرەکى دژیانێدا دبینت... بپ١٣، ئەڤ وەلاتە گەلەک سەیرە! پێشکەتنا وان گەلەک ژ مرۆڤایەتیا وان پەیوەندیا جڤاکى کوشتیە!... بپ٥١". ئەڤ رەفتارێن ژێکجودا بەرێ مە ددەتە بابەتێ ئازادى یا کەسۆکى، کو د جڤاکێ رەسەندا ئازادى ب کۆمێڤە گرێدایە و چ کەسێن تاک نەشێن ب خوەسەرى و دوور ژ جڤاکێ دەردۆر بڕیارەکا خوەسەر بدەن (خۆ ئەگەر ب ژیانا وى یا تایبەتڤە هەڤبەند بیت ژى). لێ ل وەلاتێن ئورۆپى (رۆژاڤایى) هەر کەسەک خودانێ خوە و بڕیارا خوەیە. ئەگەر جڤاکێ دەردۆر نەهاریکار بیت ژى، ل دژ ناراوەستیت. نڤیسەر ڤێ جوداهیێ ب پەیوەندى یێن مرۆڤایەتیێ ل قەلەمددەت، ئەگەر وەسا بیت؟! پا بۆچى خەلک ژ جڤاکێن مرۆڤایەتیێ درەڤن و بەر ب ب جڤاکێن نەمرۆڤایەتیێڤە دچن؟! ما نە هەر ئەو مرۆڤایەتییە بوویە پەناگەها هەموو کەسێن رەڤیایى ژ نەدادپەروەرى یا جڤاکێن خوە؟! ئوو ئەگەر باجا پێشکەفتنێ، ژدەستدانا پەیوەندى یێن مرۆڤایەتیێ بیت (پێشکەتنا وان گەلەک ژ مرۆڤایەتیا وان پەیوەندیا جڤاکى کوشتیە!... بپ٥١)، پا بۆچى هەموو جڤاک داخوازا پێشکەفتنێ دکەن؟ نڤیسەر ڤێ مژارا ئالۆز و بەرگومانکرى دهاڤێتە بەر خواندەڤانى کو هزرا خوە د سروشت و رەفتارێن هەردوو جڤاکاندا بکەن. دبیت ژى، مەرەم پێ ئەو بیت کو هەموو بڕیار و تێگەهێن مرۆڤى د رێژەیینە!.. ئانکو نەهەمى رەفتارێن هەڤبەند ب پێشکەفتنێڤە قەبوولکرى و پەسەندن، ئوو نە هەموو پاشکەفتن دبنە جهێ ئالۆزى و نەرەحەتیێ. مرۆڤ ب سروشتێ خوە حەز ژ هێسانى و ژیانەکا تەنا دکەت، لێ هەر تەناهییەکا ڤەدەر بیت ژ پاشخانا پەروەردەیى و تێگەهێن جڤاکێ رەسەن، نەدوورە ببیتە ئالۆزى و تەنگەزارى.  

ل مالا تەمارایێ ژى، پەهلەوان هەڤرویشى تێگەهەکێ ئەخلاقیێ نەپێشبینکرى دبیت، دەمێ تەمارا ب شەهنازیڤە دبێژیت: "ئەز ترانزێتم.. کەس نابۆرت هەکە ل من نەبتە مێڤان.. کەس ناگەهتە مرادا هەکە من تەواف نەکت!... بپ٨٩". ئەڤە رەفتارەکا نوویە کو گەنجەکێ کورد ببهیسیت، ژنەک شەهنازیێ ب کریارێن خوەیێن سێکسى بکەت. ئوو چونکو چ کارتێکرنێ ناکەتە سەر تێگەهێن هەڤبەند ب خوەییتى و کەسایەتى یا وى یان جڤاکێ ویڤە، ئوو ئەڤە نامووسا جڤاکەکێ دییە کەفتییە بن پى یێن وان، هەموو مێڤانێن (مالا بنى) ئەڤ گۆتنە دداعووران. لێ دەمێ ب دلساخى و دلپێڤەمانەکا مرۆڤایەتى دبێژتە سمکۆى: هەرە ژنا هەڤالێ خوە تێر بکە، ئەڤە سالەکە مێر نەدیتین؟! وەکو دەنگێ تۆپەکا ژنشکاڤە هەموو مێڤانان ڤەدجنیقینیت (هەمى مان گوھ شۆر و حێبەتى، بێ دەنگیێ ژۆر تژى کر... بپ١٠١). د تێگەهێ جڤاکێ رەسەندا، فەرە ژن ل هیڤیا هەڤژینێ خوە بمینیت و هەر کریارەکا سێکسى یا بهێتەکرن ب خیانەت و بێنامووسى دهێتە ئەنجامدان. هەروەسا هەر کەسەکێ خوە نێزیکى ژنا هەڤالەکێ خوە بکەت، ب کەسەکێ بێ وەفا و ئێڤەلى دهێتە هژمارتن، چونکو پێ ل نامووسا هەڤالەکێ ژ هەمان جڤاکى ددانن. لەوا ئەیادى (تەمارا ژ کۆشا خوە هاڤێتە دەر و لێ خوەرى.. باش بزانە، ژنکێن مە نە ئثڤەلى نە وەک تە.. ئەڤە نە کارێ وانە، ئەگەر هزار سالا بێ مێر بمینن... بپ١٠٢). ل ڤێرە جوداهى یا تێگەهێن سنجى و ئێڤەلاتیێ دناڤبەرا هەردوو جڤاکاندا سەرهەلددەت؛ ل دەف جڤاکێ رەسەن نامووس تنێ ب ژنکێڤە گرێدایە و فەرە ژن پارێزگاریێ ل سەر نامووسا خوە و یا بنەمالا مێرێ خوە بکەت. لێ د جڤاکێ نوودا، کریارا سێکسى غەریزەیەکا مرۆڤایەتییە و پێدڤى یا ژن و زەلامان (نێر و مێ) دتێرکرنا ڤێ خوەرسکا سروشتى یا هەموو جارانداران وەکهەڤە. لێ د جڤاکێن مرۆڤاندا هاتییە چوارچۆڤەکرن و هەر نێرەکێ گرێدایى ماف هەیە دگەل مێیەکا دیارکرى جووت ببیت کو ب گرێبەستەکا جڤاکى هاتییە پەسەند کرن. دجڤاکێ رەسەندا، هەر کریارەکا ژ دەرڤەى چوارچۆڤێ گرێبەستا جڤاکى بهێتە کرن، ژن ب تنێ دهێتە گونەهبارکرن و جڤاک چاڤێ خوە ل خیانەتا زەلامى دنقینیت. لێ دجڤاکێ رۆژاڤاییدا، ژن و زەلام هەردوو (بێ جوداهى) دهێنە گونەهبارکرن. لەوا تەمارا دەنگێ خوە ژ یێ وى بلندتر لێ دکەت و دبێژیتێ: "ئەز ئێڤەلى مە یان هوین؟ ئەڤە چەند سالن ئەز یا بێ مێرم، من چ هەڤال نینن، هەر تشتێ ئەز بکم، بۆ من دروستە. لێ هەوە هەمیا ژنێن خوە هێلاینە و هاتینە ب دویف "بنێ" خوە کەتینە... هوین هەمى ئێڤەلینە، هوین هەمى بێ وژدان و بێ نامووسن، ئەز ب تنێ یا ل سەر هەقیێ... بپ١٠٢". ڤێ کارڤەدانێ، هشێن پڕانى یا وان ئینانە دسەریدا و بیرى یا ژنێن خوەیێن جوان دکرن! هەروەسا بیردانکا شێرکۆى بەر ب چیرۆکا خەجا مستۆى و سۆفى عەمەرڤە چوو، دەمێ هەرۆ سپێدێ خەجێ و سۆفى عەمەر دچوونە دناڤ کاڤلەکیدا و سۆفى بەرى نڤێژێ سەرێ خوە ب ئاڤا تەزى دشووشت. لێ پشتى خەجێ جووتەکێ کورا ئیناى، ئێدى سۆفى عەمەر سەرێ خوە ب ئاڤا تەزى نەدشووشت. ئەڤ رەفتارە بۆ وى جهێ پرسیارێ بوو. کەسەک نەدوێریا یان نەدڤیا هزرا خوە دکارەکێ خرابدا بکەت، وەکو کریارەکا سێکسى دناڤبەرا خەجێ و سۆفى عەمەردا. ئوو دەمێ ل سەر کانیا گوندى یان ل مزگەفتێ سوحبەت دهاتە سەر زارۆبوونا خەجێ، پڕانى یا خەلکى بۆ ئیرادا خودێ دزڤراند. ئانکو نڤیسەرى دڤێت بێژیت ل هەر جهەکێ نێر و مێ لێ هەبن، دێ کریارێن سێکسى ژى لێ هەبن. ل هندەک جڤاکێن رۆژئاڤایى بێى شەرم دانپێدانێ پێ دکەن، لێ دجڤاکێ وى یێ رەسەندا دهێنە ڤەشارتن. چونکو ئەگەر نەهێنە ڤەشارتن، دبیت کوشتن ژێ پەیدا ببیت. ئەڤە ژى داخوازەکە ژبۆ تێهزرین و بەرگومانکرنا تێگەهێن رەهایى:

-  سۆفى عەمەر مرۆڤەکێ گەلەک خودان ئیمانە و خودێ نیاسە.. لێ خەجا مستە کەتیە ناڤ نڤینا و خودێ جوتەک کورا دایێ.. وى نەدیت سۆفى عەمەر سپێدە زوى سەرێ خوە دشۆت بپ١٠٣.

-  پشتى دوازدە سالا ژنوى جوتەک کورا ئینا؟!.. خودێ دزانت کا ژکیڤە ئینایەنە... بپ١٠٤.

-  چ تشت بێى خودێ نابن، رەحما وى گەلەکە.. هەوە دیت ب چاڤێ خوە، چەند دختور و چەند حەکیمێن ڤى وەلاتى مستو نەهێلان و چ چارە بۆ خوە نەدیتن، لێ رەحما خودێ ب چەند دوعا و لاڤەیا، جوتەکێ کورا خودێ دایێ.. خودێ بۆ هزار سالى بکەت... بپ١٠٤.

ئوو چونکو نڤیسەر داکۆکیێ ل سەر پەیاما مانا ل وەلاتى دکەت و مەرەما وى یا سەرەکى ئەوە کو مشەختبوونا ئورۆپا ل بەر گەنجێن کورد رەش بکەت، زێدەرۆییەکا بەرچاڤ دجوداهى یێن دناڤبەرا هەردوو کەلتۆراندا بکاردئینیت، کو ئاکامێ بکەتە سەر تێگەهێن سەرەکى یێن باوەریێ. بۆ نموونە دبێژیت کو ل ڤى جڤاکێ نوو، باب دچیتە ناڤ نڤینا کچا خوە و برا دچیتە دەف خویشکا خوە، هندەک پەنابەر پیرەژنەکا ڤان وەلاتان مار دکن، دابمینن. هندەک ژنێن خوە بەرددەن دا پارەکێ پتر ب دەست بکەڤیت... هتد: "ڤێجا برا ما دێ چەوا ئەم شێن دناڤ ڤان نموونا دا ژین؟... بپ١٥٩". هەلبەت نڤیسەر دزانت (چونکو ئەو ب خوە ژى پەنابەرە) کو پەنابەرى نە ب ڤێ رەشاتیێیە و دزانیت ژى کو بابەتێ (زنا المحارم) نە رەفتارەکا نورمالا جڤاکێ نوویە، بەلکو ژ کەسانێن نەشاز و ئێڤەلى پەیدا دبیت. لێ ب هزرا من، هەولدایە کو هندەک باوەرى و تێگەهێن هەستدارێن جڤاکێ رەسەن بکاربینیت ژبۆ رەتکرنا جڤاکەکێ دى.

زێدەبارى ڤان چیرۆکێن نەقەبوولکرى دجڤاکێ رەسەندا، دارێ ترسێ ژى دگەل بکار دئینیت کو ئەگەر کەسەکێ یاخى بیت ژ عورف و عەدەتێن جڤاکێ و ژبەر گەفێن ل سەر ژیانێ وەلاتى بهێلیت، نەدوورە هەمان گەف ل غەریبیێ ژى هەبن: "زانین کو مافیا ئەو هەڤالێ شەڤا ئێکێ ل مالا وى بووینە مێڤان دگەل ژنکا وى ب کێرا کوشتینە و پارێن وان برینە... بپ١٣٠". ئانکو هەموو بەهانەیێن بەرهۆز و نەبەرهۆز، یێن رەوا و نەرەوا، هەوالێن راستەقینە و یێن چێکرى ژبۆ ناڤزڕاندنێ بکارئیناینە کو بەرێ گەنجان ژ وەلاتهێلانێ بدەتە پاش و هان بدەت کو کار و بەرخوەدانا خوە ل وەلاتێ خوە و ل ناڤ کەسوکارێن خوەدا بکەن. ئەڤە ژى مەرەما سەرەکى یا ڤێ رۆمانێیە. ئوو ل بەرانبەرى ڤێ رەشکرنا جڤاکێ رۆژاڤایى، کریارا شرینکرنا وەلاتى ژى بکار دئینیت کو مرۆڤ پێڤە بهێتە گرێدان و ژێ نەرەڤیت. د لەقتەیەکا هەڤبەرکرنێدا، دەمێ پەهلەوان ل فڕینگەهێ دترسیت ژبەر پاسپۆرتا خوە یا سەختە، هزرا وەلاتێ خوە دکەت کا بۆچى مە ژى چ پاسپۆرتێن دانپێدایى نینن. دەمێ فڕۆکەیان دبینیت، ب سەرسۆرمایى لێ دنێریت و هزرێ د چەواتى یا بەرهەنگارى یا ڤى دژمنێ مەزن و ئاسنیندا دکەت. دەمێ پۆلیس ب کوردى دگەل دئاخڤیت هزرێ د خوە فرۆشى یا کورداندا دکەت... هتد:

-  ئەرێ هەتا کەنگى ئەم دێ هۆسا مینین؟ ئەرێ دێ مە ژى پاسپۆرتەکا ب بها و دان پێدایى هەبت... بپ٦٨.

-  ئەڤە هۆسا، ڤان فڕۆکا شەڕێ مە دکرن، ئەم دا چەوا ب بڕنۆیێ شەڕێ ڤێ سیمەرخێ کن؟.. مرۆڤ نەشێت شەڕێ ئاسمانا بکت... بپ٧٢.

-  هەتا کەنگى ئەم دێ خزمەتا دوژمنێ خوە کن؟ هەتا کەنگى ئەم دێ دوژمناتیا خوە کن؟... هەر شۆرەشەکا کوردا.. هەر کوردا شکاندیە.. هەر ب دەستێ کوردا ب داوى هاتیە... بپ٧٢.

ئەڤ میناکێن هەستێن پەهلەوانى دئازرینن و خەیالا وى بەر ب وەلاتێ ویڤە دبەت، ئیشارەتەکە کو هەر مرۆڤ بچیتە هەر جهەکێ دنیایێ دێ وەلاتێ وى ژى دگەلدا بیت. هەر ژبەر ڤێ چەندێیە لەقتەیێن وەلاتى و یێن وەلاتێ نوو، هەردەم هەڤبەرى هەڤ دکەت، کو خواندەڤانى بهێلتە هشیار و هزرا خوە دهەردوو لەقتەیاندا بکەت. بۆ نموونە د وەسفکرنا حەوشا مالا سمکۆى و گۆرەپانا پەنابەراندا، ب شێوەیەکێ هونەرى تەڤلیهەڤ دکەت: "حەوش هەر یا تەنگ دبیت و هەر مێڤان یێ زێدە دبن... ئەو حەوشا ل دەمەکێ نە ژمێژە جهێ راهێنان و فێرکرنا لەشکەرى... نهۆ بوویە گرتیخانەکا بێ دەرگەه، پەنابەر خەمێن خوە لێ بن ئاخ دکن... بپ٢٧". ئەگەر ئەڤ میناکە ژبۆ هندێ بیت کو حەوشا مالێ (ل وەلاتى) جهێ ئارامى و خۆشیێ بوو. لێ د هەڤبەرکرنا دادگەهکرنا سمکۆى (ل ئەلمانیا) دگەل دادگەهێن رژێما بۆرى یا عیراقێ (بپ ١٦٤- ١٦٥)، ئاماژەیەکە کو سمکۆ ژناڤ ئاگرەکێ دژوار بەر ب بوهارەکا کەسینکڤە یێ هاتى. ئەڤ هەردوو لەقتەیێن هەڤبەرکرنێ، ئاماژەیەکا دى یا نڤیسەرییە کو هەردوو هەلوێستێن چوون و مانێ رێژەیینە و هەر ئێک یا مشتە ژ خالێن ئەرێنى و نەرێنى. ئانکو نڤیسەرى ب شێوەیەکێ بەرهۆز و کەتوارى، سەرەدەرى دگەل بابەتێ پەنابەریێ کرییە (هەرچەندە پتر داکۆکیێ ل سەر وەغەرنەکرنێ دکەت).

هەژارى و دەردەسەرى، مە دگەهینتە هەڤ

د پڕانى یا جڤاکێن مرۆڤایەتیێدا، هەژارى و دەردەسەرى مرۆڤان نێزیکى هەڤ دکەت (ب نەمازەیى، د وان جڤاکێن کێمە نەتەوە و تەپەسەرکریدا). هەردەمێ کارەساتەک یان دژمنەکێ دەرەکى گەفان ل مان و ژیانا خەلکى بکەت، خەلک دێ هەڤ گرن و دێ هاریکارى یا هەڤ کەن، هەتاکو ژ وێ قەیرانێ یان گەفێ رزگار دبن. ئانکو مرۆڤ ب شێوەیەکێ ئوتوماتیکى دکەڤیتە دناڤ نەهۆشى یا کۆمێدا و هەموو ب هەڤڕا بەر ب یەک ئاراستەڤە خەباتێ دکەن. لێ دەمێ دبیتە بەرفرەهى و تەناهى، هەر لایەنەک/ گرۆپەک بیاڤێ دیتن و کارێن خوە بەرتەنگتر لێ دکەت و دناڤ خوەییێ گرۆپاندا ژى، داکۆکى ل سەر عەشیرەت و گوند و بنەماڵ و پاشى خوەییێ تاکە کەسان دهێتە کرن. دبیت ئەڤە ساخلەتەکێ سروشتێ پێکڤە ژیانا مرۆڤان بیت، کو ل هەمبەرى گەفێن دەرەکى ئێک بگرن ژبۆ پاراستنا ژێوەرێ ئەتنى و دەمێ ژ بازنەیێ گەفێ دەردکەڤن، بەر ب خوە هەڤبەرکرنێ و خوەچێتراندنێڤە بچن. د حالەتێن گەفێدا، مرۆڤ هەڤسۆز دبیت دگەل وان لایەن و گرۆپێن د بن هەمان گەف و دەردەسەریێدا. دەمێ کەسەکێ بیانى دمینتە دکابینا تەلەفۆنێدا (ئەوا بوویە مالا پەهلەوانى ژ بێمالى و هەژاریێ)، ل شوینا بەرەڤانیێ ژ جهێ خوە بکەت و ببیتە شەڕێ وان، ب ئاوایەکێ مشت هەڤسۆزى سەرەدەریێ دگەل وێ رەوشێ دکەت: "وەسا دیارە خەمێن وى ژى گەلەک گرانن، لەورا ڤێ نیڤ شەڤێ ل ڤى وەلاتێ سێویا، ل کابینا وى بوویە مێڤان... بپ٦-٧". هەڤسۆزى هەستەکا جوانا ساخلەتێن مرۆڤانە و هاندەرەکێ کاریگەرە کو مرۆڤ بشێت ژیانا خوە یا مشتى خەم و دەردەسەرى ب دۆمینیت (چ دناڤ گرۆپەکێ دیارکریدا بیت، یان دناڤبەرا چەندین گرۆپێن هەمەجۆردا بیت). هەڤسۆزى- تەعاتوف (Empathy) جودایە ژ کریارا دلپێڤەمانێ- عەتف (Sympathy)، د پرۆسەیا هەڤسۆزیێدا مرۆڤ خوە ل جهێ کەسێ بەرانبەر دادنیت و وەکو وى هزر دکەت و هەمان رەفتارێن وى دکەت، ب ئاوایەکێ وەکهەڤ و هەڤتەریب یان هەڤدەرد، هەرسێ ئەلەمێنتێن کەسایەتى یا خوە یا جڤاکى (هزر، دلینى، رەفتار) دئێختە دهاریکاریکرنا یێ بەرانبەردا، کو دبیتە هاریکارى بۆ وى ب خوە ژى. لێ دپرۆسەیا دلپێڤەمانێدا- عەتف، دلینى یا مرۆڤى دکارێ ل مرۆڤى دکەت کو هاریکارى یا کەسەکێ دى بکەت، لێ ل ڤێرە هەردوو کەس هەڤتەریب و هەڤدەرد نینن د هزر و رەفتار و دلینیێدا، یەک هاریکاریێ پێشکێش دکەت (ئەگەر ب شێوەیەکێ مینەڤى بیت ژى)، بێى کو خوە ل جهێ وى دانیت و هەست ب ئازارێن وى بکەت. ئەوێ دى هاریکاریێ و پشتەڤانیێ ژ لایەنەکێ خودان شیان وەردگریت، بێى کو هەست ب هەڤالینى و هەڤدەردى یا لایەنێ بەرانبەر بکەت.

دبیت ژى، ژ ئەگەرێ هەبوونا ئارمانجەکا هەڤپشک کۆمەکا کەسێن نەگونجایى بگەهنە ئێک و جوداهى و ململانێ یێن هەیى (بۆ دەمەکێ دیارکرى!) بڤەشێریت: "ژوورا مە پتر ژ دەھ کەسان تێدا دژین، پتر ژ هەشت وەلاتانە، پتر ژ چوار دینا و گەلەک هزر و بۆچوونا... ل رێزا داویا دەفتەرا خوە نڤیسى: ئەرێ شەڤا من دێ چەوا بتە رۆژ؟!... بپ٥٠". ئانکو د ڤێ رەوشا مشت ئالۆزى و ترسیانێدا، نەهەڤگونجانا نەتەوە و ئایین و جڤاکێن جوداجودا، بێزارییەکێ بۆ مرۆڤى پەیدا دکەت کو نەشێت بەردەوامیێ ب دانوستاندن و ئەرگومێنتکرنا هزر و باوەرى یێن جڤاکى ژى بکەت. لەوا پەهلەوان پرسیار ژ خوە دکەت (ئەرێ شەڤا من دێ چەوا بتە رۆژ؟!). لێ هەبوونا ئارمانجەکا دیارکرى، وان دگەهینتە ئێک و هەڤسۆزییەکا ژ ڕەنگێ نەهۆشى یا کۆمێ بۆ پەیدا دکەت کو هەموو هزر و باوەرى یێن جوداجودا، هزرێ د سەمتەکێ دیارکریدا بکەن: "ئەوێن دى کو ژ وان دجودانە، هەمى ژیانا خوە ب دژاتیا کورداڤە و خیانەتکاریێ و پارە کۆمکرنێ ڤە بۆراندییە.. نهۆ ئەو ژى برا و هەڤالێن وانە!.. ئێک هیڤى و ئێک پاشەرۆژ.. گەلەک جاران دژاتیا شۆرەشێ و شەر و لێکدان دگەهشتن ژوورا وان.. لێ هزار شۆرەش و هزار وەلات گورى پاسپۆرتەکا ئەورۆپى ببن!.. گورى ژیانەکا تەنا ل جهەکى خوەش و بێ کوشتن ببن... بپ١٥٧". ل ڤێرە ئارمانجا هەڤپشک هەموو تێڤەلییان ڤەدشێریت و ب هەڤڕا کار ژبۆ ب دەستڤەئینانا ئارمانجێ دکەن، کو وەرگرتنا مافێ پەنابەریێ و ب دەستڤەئینانا پاسپۆرتەکا ئورۆپییە. ب هەمان شێوەیێ ڤێ ئارمانجا هەڤپشک و نەهۆشى یا کۆمێ، ل کەمپا "رویتلنگن" کۆمەکا کەسانێن دژ و دژمنێن بەرێ، دگەهنە ئێک و ب بستەهى سوحبەتێن دژمندارى یا چوویى دکەن (هەروەکو یێ بەحسى مفایێ سێڤێ بۆ ساخلەمى یا مرۆڤى دکەن، یان یێ چیرۆکا رۆستەمێ زاڵ ڤەدگێرن!): "ئەوێ رەخێ وى یێ چەپێ، کورێ پێشمەرگەکێ کەڤنە، ژیانا خوە هەمى ب شورەش و دەربەدەریێ ڤە بۆراندییە.. ئەوێ ل سەر تەختێ رەخێ وى یێ راستێ، سەربازەکێ تۆپا یێ رژێما ئیراقێ بوو، ل سەرهەلدانێ هزار تۆپ یێن ل ناڤ باژێرێ دهۆکێ داین.. ئەڤێ دى خەلکێ ئیرانێ یە، ئەو ژى شۆفێرێ فرۆکا بوو! هزار جارا هێرش کرینە سەر گوند و باژێرکێن کوردستانێ.. وى ژى چیرۆکا خوە ب سەربلندى ڤەدگێرا... بپ١٥٦".

مل ب ملێ ئارمانجا هەڤپشک، رەوشا نالەبارا ژیانێ، ترس و گەف و بۆراندنا دەمێن درێژێن بێکاریێ ژى، دبنە سەدەمێ هەڤگرتن و هەڤسۆزیێ. دەمێ کۆمەکا کەسێن تێڤەل و ژێکجودا بۆ دەمەکێ درێژ دمیننە دناڤ رەوشەکا نالەبار و ب مەترسیدا، دێ دگەل ئێک کەهى بن و هەر ئێک دێ چیرۆکا خوە بۆ یێ دى ڤەگێریت... دهەموو دانانگەهێن سەفەرا ڤان مشەختێن ژێکجودا دا، راهاتن و کەهیبوون ب رێکا ڤەگێرانا سەرهاتییان یان دیتنا خەمێن کۆمبوویى پەیدا دبیت. ددەمێ ڤەگێرانا سەرهاتییاندا، هەر ئێک بەحسى لایەنێن گەشێن ژیانا خوە یا بۆرى دکەت، ئیدیولۆژى و تەخ و ئایین و هزرێن خوە یێن باوەرپێکرى خویا دکەت، کو ل داویێ کەڤالێ جڤاکێ کوردى ژ پرتێن ژێکڤەقەتیایى یێن وان هەلوێستان دروست دبیت: "ژبەر فرەهیا دەمى و بێ کارى و روونشتنا وان ل جهەکێ بچووک هزر و بیرێن بێ بنەجھ و خاپینۆک، زوى بەرزە بوون و جوداهى یا چینایەتیێ نەما... بپ١١٩". نڤیسەر ڤان جوداهى یێن هزر و هەلوێستان، ب (هزروبیرێن بێ بنەجھ و خاپینۆک) وەسف دکەت، چونکو هەموو هزرێن ژێکڤەقەتیایى یێن میناکێ مەزن ب دەست هاتینە چێکرن و هەر تشتێ نە د سروشتێ مرۆڤیدا بیت، فەرە بهێتە هەرفاندن و ژناڤبرن. د ئاماژەیەکا جواندا، ئیشارەتێ ددەتە نەمانا جوداهى یێن تەخایەتیێ کو ئەو کورئاغایێ خودانێ خولام و خدامان ل وەلاتى، نۆکە خوارنێ بۆ وان دلێنیت و وەکو هەر ئەندامەکێ دى یێ گرۆپى رەفتار دکەت: "دەنگێ وى کورئاغایێ بۆ وان خوارنێ ئامادە دکت، هەمى هزر بڕین و گۆت: وەرن خارنێ بخۆن... بپ١٢٤". ئەڤ هەلوەشیانا جوداهى یێن تەخایەتى و ئیدیولۆژیێ، پەیامەکا ڤەشارتى یا نڤیسەرییە، ژ پشت رێزکان بەرەف جڤاکیڤە دهێتە ئاراستەکرن، کو ئەوا بوویە سەدەمێ رەڤینا خەلکى ب هەموو تەخ و ئاستێن خوە یێن جڤاکیڤە، ئەڤ جوداهى یێن بێ بنەما و خاپینۆکن، چونکو جڤاکێ کوردستانى ب هەموو ئایین و نەتەوە و گرۆپێن ئیدیولۆژیڤە، ل بن هەمان گەفێ و هەمان چارەنڤیسینە. لێ وەکو هەموو رەخنەگرێن دەستەلاتدارى یا جڤاکى، ئوبالا ڤێ ژێکڤەبوونێ دئێختە دستوویێ دەستەلاتێدا.  

دەمێ مشەختێن ڤێ رۆمانێ گەهشتینە باژێرکێ "ئوشگراد" ل سەر توخیبێ سلوڤاکیا، وەسا هزرکرن کو ژ دەردەسەریێ رزگاربوون و دێ ژ رێژگەها خوە نێزیک بن، ئەڤجا جودابوونێ دەست پێ کر: "ئەوێن خەلکێ دهۆکێ و دەوروبەرا، مان دڤێ ژوورا ڤى رەخى ڤە.. ئەوێن خەلکێ هەولێر و سلێمانى و دەوروبەرا چوونە دژوورا رەخێ دى ڤە، ئەو ژى بوونە دوو جوین!.. گەلەکا وەسا هزر دکر کو جودابوون تشتەکێ رەوایە.. لێ دەما جودابووون دبت ئایدلوژى، دبت کەرب و کین، دبت بەرژەوەندى، دبت پەیرەو.. ل وى دەمى نەمان و قربوونا گەلان دبت خەلات... بپ١١٦". ئانکو نڤیسەر ڤى میناکێ ڤەگێرایى، دکەتە جەڤەنکەک ژبۆ جودا بوونا هەڤوەلاتى یێن مللەتەکێ ئێکگرتى، کو ئێک خاک، وەلات، زمان و یەک چارەنڤیسێ ئاییندەیى هەیە. ب شێوەیەکێ نەهۆشى دکەفتە دناڤ دەربراندنا هندەک هەستێن فیرهایى یێن مینا هەڤۆکێن شعراندا و وەلاتێ خوە پێ وەسف دکەت: "رۆژ بۆ رۆژێ تیکا جودابوونێ یا فرەھ دبت!.. رۆژ بۆ رۆژێ گوشت یێ ژ هەستى ڤەدبت!.. رۆژ بۆ رۆژێ بەرژەوەندیا تایبەت یا ب سەر دکەڤت!... بپ١١٦". ڤێرا دچیت و پتر بەر ب وەلاتیڤە دهێت: "خوارنا وان ، ئاخفتنا وان، هەمى دجودا بوون، هندەک جارا هاتن و چوون دناڤبەرا واندا هەبوو، لێ هەر د جودا بوون... بپ١١٧". ئەڤە ژى میناکەکێ هونەریێ جوانە ژبۆ هەلگرتنا وەلاتى دناڤ دل و مەژى و چانتک و پێنگاڤێن مشەختاندا (ئەم دبێژینێ مشەخت، چونکو هێشتا نەبووینە پەنابەر). دبیت گەلەک ژ مشەختان، ئەو جودابوونە کربیتە بەهانە کو وەلاتى پێ بهێلن و بەر ب نەدیاریێڤە بچن. لێ وەکو پاشخانەکا کەلتۆرى و جڤاکى، ئەو جودا بوون چوویە دناڤ کەسایەتى و بەرژەوەندێن وان یێن تایبەتیدا ژى. ئەڤجا ل گورەى هزرا نڤیسەرى، ئەرکێ دەستەلاتا جڤاکییە (چ سیاسى یان ئابۆرى یان جڤاکى بیت)، کو هەموو لایەنێن هەڤڕک و ژێکجودا بێختە دناڤ یەک بازنەیێ ئێکگرتیدا و یەک ئارمانجا هەژى بۆ بدانیت. کا چەوا ئارمانجا ب دەستڤەئینانا پاسپۆرتەکا ئورۆپى گەهاندنە ئێک، بلا ئارمانجا ب دەستڤەئینانا ئازادى و وەکهەڤى و خوەسەریێ ژى، وان ل وەلاتى بگەهینتە ئێک. ب ڤێ چەندێ، دگەهتە وێ باوەریێ کو مللەتى شیانێن ئێکگرتنێ هەنە، لێ دەستەلاتێن جڤاکى بەربەستن: "ئەم پتر ژ بیست کەسا بوون دخانیەکى دوو ژوورى ڤە. د سەروبەرەکێ گەلەک بترس و نەخوەش دا.. ئەڤە وەسا دیارە کو مللەت هەمى دباشن، تنێ دەستەلاتدار نەخوەشیا پەیدا دکن، دا هەر بمینن... بپ١١٧-١١٨". ئوو نە تنێ دەستەلات نەبوویە ئەو رێژگەها هەموو جۆکێن ژێکجودا بهێتە سەر، بەلکو برس و هەژارى و بێکاریێ ژى پەیدا دکەت!.. ئەگەر هندەک کەسێن ڤارێبوویى دناڤ جڤاکیدا هەبن ژى، هەر چێکرى یێن دەستەلاتێنە: "برس و هەژارى، دوژمنێ مرۆڤایەتیێ یە.. وەلاتەکێ برسى و بێ کار، مرۆڤێن دز و مرۆڤکوژ پەیدا دکت.. ئەڤە ژى هەر گونەها دەستەلاتداریە... بپ١٣٠". لێ نڤیسەرى ژبیرکرییە کو ئەو کەسێ بوویە (یان دبیتە) دەستەلاتدار هەر ژ مالبچویکێ جڤاکى دەردکەڤیت، نە کەسەکێ دەرەکییە و بوویە دەستەلاتدار ژبۆ تێکدانا موزاییکى یا جڤاکى. ئەڤ پالدانا ئۆبالێن هەیى بۆ لایەنەکێ دى، رەفتارەکا سروشتى یا مرۆڤییە کو هەردەم هزر دکەت، شاشى دەرڤەیینە و چ جاران هزرێ د شاشى یێن خوەددا ناکەت، داکو ئەو میناکێ کاملانێ بۆ خوە د مەژیێ خوەدا چێکرى پێ تێک نەچیت. ژبیرکرییە کو ئەو دەستەلاتە هەر ب دەنگێن هەڤوەلاتییان دچیتە سەر حوکمى. ئانکو دەستەلاتدار نەگەلەک جودانە ژ هەڤوەلاتییان، ئەگەر رۆلێن خوە ل هەڤ ب گوهۆرن، دبیت هەمان ئارێشە بمینن و نەدوورە خرابتر بن. لەوا ل شوینا گلەییکرنا ژ دەستەلاتداران، فەرە هزر د چاکسازى یا جڤاکیدا بهێتە کرن و داکۆکى ل سەر سەروەرى یا یاسایێ بهێتە کرن. ئەو وەلاتێن گەنجێن مە لێ دبنە پەنابەر، هەمان سروشتێ مرۆڤان هەیە، لێ سەروەرى یا یاسایێ ئەو کونترۆل کرینە و دگەل وەختى بوویە پشکەک ژ کەسایەتى یا وان یا جڤاکى.

ل داویێ، من دڤێت بێژم کو ئەڤ رۆمانا مشت ژ سەربۆر و چیرۆکێن وان گەنجێن بەر ب بەهەشتا پەنابەریێڤە دچن، کۆمەکا رەهەندێن جڤاکى و سیاسى و پەروەردەیى ب خۆڤە دگریت. پەیامەکا راستەوخۆ هەیە کو پەنابەریێ ل بەر چاڤێن گەنجان رەش بکەت، یان لایێ رەشێ وێ بەهەشتێ بدانیتە بەر دەستێ خواندەڤانان. نڤیسەرى هەموو شیانێن خوە یێن ئەپستمى و وێژەیى بکارئیناینە کو پەیاما خوە یا سەرەکى پێ خویا کەت. ئاماژە ب گەلەک تێگەهێن هەردوو جڤاکان کرینە، سالوخەتدانێن دناڤبەرا ل بەر خوەشکرنێ و رەشکرنێدا پێشکێشکرینە کو کلیلا تێگەهشتن و ب سەرهەلبوونێ بکەتە ددەستێ خواندەڤانیدا. مشە جاران ژى (ژبەر جەختکرنا ل سەر بابەتێ پەیاما سەرەکى)، کەفتییە دناڤ هندەک شاشى یێن دیرۆکى و وەسفکرنێدا، دەمێ بەحسى ستەنبۆلێ دکەت، ب چاڤێ پەهلەوانێ خوەیێ گوندى وەسف دکەت (کو چ تشتێن پێشکەفتى تێدا نابینیت ژبلى هەژاریێ و بێکاریێ و تاوانباریێ). هەرچەندە رۆمان خۆشییەکێ ددەتە مرۆڤى، لێ ئەو خۆشییە فەرە یا بارکرى بیت ب مفایەکێ ئەپستمى ژى. هەبوونا مفایێ ئەپستمى، ئاستێ خۆشیێ بلندتر لێ دکەت. د وەسفکرنا جاددە و ئاڤاهى یێن ستەنبۆلێدا دبێژیت: "تنێ کەڤلوژانکە، ئەگەر مرۆڤ کویر بچت، دێ تژى دفنا مرۆڤى کەڤناتیا ئوسمانیا بت، هەکەر کویرتر بچى دێ وێنێ ئەتاتورکى ئێتە پێش چاڤێن مرۆڤى... بپ٥٧". ئەو ب خوە، یا فەرە بەروڤاژى با، چونکو دیرۆکا ئوسمانلییان کویرترە ژ دیرۆک و ستەما ئەتاتورکى.

هەروەسا دەمێ بەحسى سەتمینا پەهلەوانى و هەڤالێ وى  ژ پێشکەفتنا ئوکرانیا دکەت، دیسا خواندەڤانى ژ مفایەکێ ئەپستمیێ سەبارەت پێشکەفتنێ زربەهر دکەت: "ب دیتنا من، ئەو پێزانینێن من ل سەر ڤى وەلاتى خواندین، ل سەردەمێ سۆشیالیزمێ و ئەو پێشکەتنا من هزر دکر، ب راستى من چ ژێ نەدیت... ژبلى هندەک ئاڤاهى و میترۆ و هندەک جهێن مێژوویى... بپ١١١". ما پێناسەیا پێشکەفتن و شەهرستانیێ چییە؟ وول دیورانت ب دوو پەیڤان پێناسە دکەت: پەیڤ و بەرە. پەیڤێن گۆتى و تۆمارکرى کو دەربرینێ ژ ڤەرێژا هزرى دکەت. ئوو بەر (کەڤر) کو دەربرینێ ژ ئاڤاهییان و بەرهەمێ زەڤلەکان دکەت. ئەڤ هەردوو ئەلەمێنتە ژى ب سەروەرى یا یاسایێ و دەستوورى دهێنە پاراستن و وەرارکرن. ب هەمان نەفەسا رەخنەگرەکێ سادە سەرەدەریێ دگەل ڤەرێژ و بەرهەمێ دەولەتا ئوسمانلى ژى دکەت: "وەسا دیارە رێبەرێن ئوسمانیا هەمى داهاتۆیێ ئیسلامێ ل ڤان مزگەفتان مەزاختیە. لەورا نەشیاینە چ بۆ خەلکێ خوە و پاشەرۆژا وان بکەن ژبلى ڤان ئاڤاهى و مزگەفتێن سەیر... بپ٦٤-٦٥". ل ڤێرە نڤیسەرى ژبیرکرییە کو سالانە ب ملیۆنان خەلک دهێن سەرەدانا ڤان ئاڤاهى یێن سەیر دکەن و پشکەکا مەزن ژ داهاتێ تورکیا ل سەر گەشتوگوزاریێیە و هژمارەکا زۆرا خەلکێ ستەنبۆلێ پێ دژین. لێ ئەڤ رەشبینى و داکۆکیکرنا ل سەر خالێن نەرێنى یێن جڤاکى، ساخلەتەکێ گرنگێ رێبازا کەتوارى یا رەخنەییە و نڤیسەرى ئەڤ رێبازا وێژەیى د ڤێ رۆمانێدا (ئوو د پڕانى یا خوەدا) پەیرەو کرییە. لەوا پتر گرنگیێ ب لایەنێن نەرێنى یێن بابەتان ددەت و بابەتێن ئەرێنى (ئەگەر بهێنە ڤەگێران ژى) دناڤ شڕکا بۆیەراندا دهێنە بەرزەکرن.