رەوشەنبیریا-توندوتیژیێ-و-توندوتیژی-یا-رەوشەنبیریێ1

 زانایێن شرۆڤەكاری یا دەروونی ل سەر وێ چەندێ پێك دهێن كو توندوتیژی ب دوو شێوەیان دگەل مرۆڤی پەیدا دبیت و وەرارێ دكەت هەتا كو دبیتە ئارێشەیەكا وێرانكەر و سەرنجراكێش. شێوەیێ ئێكێ؛ توندوتیژی یا غەریزەیی یە، كو مرۆڤ ب غەریزەیا خوە ژبۆ بەرگری و بەرەڤانی و پاراستنا جۆری توندوتیژیێ بكار دهینیت. یا دووێ ژی ئەوە یا مرۆڤ ژ دەردۆر و سیستەمێ پەروەردەییێ خێزانێ و جڤاكی فێر دبیتێ و دبیتە پشكەك ژ پێكهاتەیێ كەساتی یا مرۆڤی

هەلبەت ژینگەھ و سرۆشتێ كوردستانێ كو مشتی چیایێن بلندێن كەڤرین و دارستان و دەحلێن مەزنە، ئەڤ سرۆشتە ب تەنا خوە زەمین خۆشكەرەكێ كاریگەرە كو مرۆڤێ كورد فێری توندوتیژی یا غەریزەیی یا دگەل سرۆشتی ببیت و ژیانا خوە یا رۆژانە پێ ب رێڤە ببەت. هەروەسا شۆرەشێن درێژ و ئێك ل دویف ئێكێن بزاڤا رزگاریخوازی یا مللەتێ كورد و ژیانەكا درێژا مشت دەردەسەری و ستەم و زۆرداری یا دەولەتێن داگیركەر، هەستا دەست ب سەرداگرتنێ و تۆلڤەكرنێ و خوە قورتالكرنێ ل دەف پەیدا كرییە كو فێری بكار ئینانا توندوتیژیێ ببیت. ئەڤ فاكتەرێن گرنگ و سرۆشتی، رێخۆشكەرێن سەرەكە بووینە كو بابەتێ توندوتیژیێ ببیتە پشكەك ژ پێكهاتەیێ كەساتی یا كەسێ كورد. ئوو هەر ئەڤ سەرەدەریا توندوتیژییانە بوویە سەدەمێ نە تێگگەهشتنێ و هەڤڕكی و شەرێن بەردەوامێن دناڤبەرا عەشیرەت و هۆزێن كوردیدا. دەمێ مرۆڤ نە ئارام و نە ئێمن بیت ل سەر ژیانا خوە، وەكو كاردانەوەیەكا سرۆشتی دێ دەست ب هێرشێ كەت كو چ هێرش نەهێنە سەر. ئەڤ رەفتارا نالەبارا د رەوشەكا نالەباردا، شیانێن سەرەدەرییەكا هێواش و ل سەر خوە كێمتر لێ دكەت و هەرەسا هزر و دلینییەكا مشت توندوتیژی و حەزا ب سەرداگرتنێ ل دەف مرۆڤی پەیدا دكەت

ئەو ب خوە كەساتی یا جڤاكی یا مرۆڤی ژ سێگۆشەیەكا هەڤسەنگ پێك دهێت كو هزر و دلینی و رەفتارن. هەردەمێ رەفتارا مرۆڤی بەر ب ئاراستەیەكا دەسنیشانكریڤە چوو، هینگی دێ كار كەتە سەر هزر و دلینیێ ژی كو ب شێوەیەكێ ئوتۆماتیكی هەمان ئاراستەیێ وەرگرن. ئەڤجا دێ بینین كو د كلتۆرێ كوردیدا هزرێن كوشتنێ و رزگاركرنێ و چیرۆكێن پەهلەوانان ب ئاشكرایی سەر ژ چیرۆكێن ئەڤینیێ و لێبۆرینێ و پێكڤەژیانێ ستاندییە

هەروەسا كوردستان جڤاكەكێ گشتوكالی بوویە، لێ ژبەر هندەك تایبەتمەندی یێن هەڤبەند ب وەرارا مێژوویی یا دەڤەرێڤە ب شێوەیەكێ كاملان د قۆناغا فیۆدالیزمێدا نە بۆرییە و ئەو دەرەبەگاتی یا هەیی و پێدڤی یا بەردەواما شەران و خوە پاراستنێ نەهێلایە كو تەخێن ژ هەڤجۆدا پەیدا ببن. ئەڤجا ڤێ نەكاملانی یا ستەم و نەدادپەروەری یا دەرەبەگاتیێ كەساتی یا مرۆڤێ كورد دناڤبەرا خولامینی و ئاغاتیێدا دووكەر كرییە. یان خولامە و توندوتیژی دگەل دهێتە بكار ئینان و قەبوول دكەت، یان ژی ئاغایە (كوێخا، موختارە گوند، رەشەك، ناندەر ....هتد) ب ئاستێن جوداجودا ستەمێ ل خەلكێ دی دكەت و توندوتیژیێ ل هەمبەر كەسێن دی بكار دئینیت. ئانكو هزرا رەهایی (هزرا رەش و سپیاتیێ) پتر ل سەر تێگەهێن كوردی زالبوویە ژ هزر و تێگەهێن رێژەیی. ئەڤ دووكەربوونا كەساتیێ ژی وە ل كەسێ كورد كرییە كو هەردەم نیڤ نیڤە د بابەتێ توندوتیژیێ بگەهیت، هندی ئەو ل بن گەفێن توندوتیژیێ بیت، دێ ل دژ راوەستیت و ئالایێ رەحم و دل پێڤەمانێ و هاریكاری یا خەلكێ دی هلگریت. لێ دەمێ پێ چێ دبیت یان د كەفتە د ئاستەكێ دەستەلاتداردا، ئەو ب خوە ژی دێ توندوتیژیێ ل هەمبەر كەسێن دی بكار ئینیت و خەلكێ دی دێ رەحمێ و هاریكاریێ و دل پێڤەمانێ ژێخوازن. مە نەگۆت سەرەدەرى یا ئارامانە و تێكگەهشتن و تێگەهێ لێبۆردەییێ، چونكو ژ ئاكامێن ژینگەها ب زەحمەت و توندوتیژی یا سرۆشتی، ئەڤ تێگەهێ رەش و سپیێ هەبوون یان نەبوونا توندوتیژیێ ب شێوەیەكێ وەراركی ب درێژاهى یا ژیێ وی بۆ پەیدا دكەت. ژلایەكێ دیڤە؛ ب رێكا چاڤلێكرنێ و تەقەموسا كەسێن دەستەلاتدار، ئەوێن بێ دەستەلات ژی توندوتیژیێ ل بەرامبەری یێن ژ خوە لاوازتر بكار د ئینن. دپڕانى یا جاراندا ژن و زارۆك د خێزانا كوردیدا (نێرسالاری یا جڤاكێن نە پێشكەفتی)، ژ سەمیانێ مالێ لاوازترن، یان وەسا یا بۆ هاتییە قالبكرن، ئەڤجا ئەڤ كەسێن د بن توندوتیژییەكا ژ دەرڤەی خێزانێدا د ژین، دناڤ خێزانێدا ژی توندوتیژیێ بكار دئینن.

هەر د مژارا كلتۆریدا، هەژی ئاماژە پێكرنێیە كو ئایینێ ئیسلامەتیێ رۆلەكێ كاریگەر هەبوویە د چاندنا هەست و هزرێن توندوتیژیێدا ل دەف كەسێ كورد. هەلبەت دەمێ ئەم بەحسی ئایینێ ئیسلامێ د كەین، مەرەم پێ چەوت بكار ئینانا تێگەهێن ئیسلامەتیێنە، مەرەم پێ ئەو نینە كو ئیسلام د گەوهەرێ خوەدا ئایینەكە ل سەر فەلسەفا توندوتیژیێ هاتییە ئاڤاكرن (ئەڤە نە بیاڤێ بابەتێ مەیە، بسپۆرێن ئۆلداری و فەلسەفەیا ئایینان د كارن ڤێ چەندێ بپەژرینن یان ماندلا كەن). ئایین ب سرۆشتێ خوە د چیتە دناڤ هەمی گەهێن پێكهاتەیا كەساتی یا مرۆڤیدا و دگەل تێگەهێن جڤاكی تێكهەل دبیت و د ئەنجامدا كلتۆرەكێ هەڤپشكێ جانی و مینەڤی د جڤاكیدا پەیدا دكەت. ئەڤجا گەلەك جاران ب ناڤێ ئایینی هزرێن چەوتێن جڤاكی دهێنە بەلاڤكرن و ب هەمان شێوە ژی عورفێن جڤاكی یێن مفادار و هاریكار ژی ب ناڤێ ئایینی دهێنە پەژراندن و موكمكرن.

ب ڤێ چەندێ بۆ مە خویا دبیت كو توندوتیژی دیاردەكا چەوتا جڤاكییە و پشكەكە ژ سیستەمێ پەروەردەییێ خێزانێ، مرۆڤ دگەل دبیت و پێ مەزن دبیت. هەر تشتەكێ دیاردە بیت، ب ساناهی نا هێتە گوهارتن و پێدڤی ب دەمەكێ درێژێ هەلسەنگاندن و دویفچوون و هشیاركرنێ هەیە هەتاكو دهێتە قەبوولكرن و جڤاك دگەل رادهێت.

د هەمی كریار و بزاڤێن گوهورینا جڤاكیدا دوو جەمسەرێن سەرەكە یێن هەڤڕكیێ هەنە؛ نووخواز و شۆپپارێز. ئەڤ هەردوو جەمسەرە مل ب ملێ هەڤ كار دكەن، لێ نووخوازی دگەل تاكان كار دكەت و شۆپپارێزی دگەل كۆمێ كار دكەت، تاك ب دەمێ هەنۆكەییڤە گرێدایە (ئەو دەمێ د چوارچۆڤێ جهەكیدا دهێتە دەسنیشانكرن)، كۆم ب دەمێ جڤاكیڤە هەڤبەندە (ئەو دەمێ هەمی جهان ڤەدگریت).

دەمێ هەنۆكەیی ب گوهارتن و ڤەگەراندنا جهێ دەسنیشانكری دهێتە گوهارتن و پاشڤەزڤرین یان لێڤەبوون، لێ دەمێ جڤاكی ناهێتە گوهورین و پاشڤە نازڤریت، هەردەم د پێشداچوونەكا بەردەوامدایە. ئەڤجا هەتاكو نە توندوتیژی دبیتە بابەتەكێ نە خۆشەویست و كرێت، پێدڤییە ل سەر ئاستێ دەمێ جڤاكی بهێتە گوهورین. لێ هەتا ئەم د گەهینە وێ گوهورینا بالبەرانەیا ل سەر ئاستێ كۆما جڤاكی، زەمینە خۆشكرنەكا بەردەواما ل سەر ئاستێن تاكان و دەمێن هەنۆكەیی پێ د ڤین

ئوو ئەگەر ئەم ژ كەسی دەست پێ بكەین و بیرا خوە ل وێ هاوكێشا فیزیكی یا كار و كاردانەوەیێ بینینەڤە كو هەر كارەكی كاردانەوەیەك بۆ هەیە، دێ بینین كو كەس وەكو تاك دناڤ جڤاكیدا رۆلی ڤێ هاوكێشێ د گێریت . كار و كریارێن كەسێ تاك ب كاردانەیا سیستەمێ جڤاكی (چ پۆزەتیڤ بیت یان نێگەتیڤ) هەڤسەنگ دبیت . ب هەمان شێواز ژی ئاراستە یێن عورف و عەدەتێن جڤاكی (وەكو كار) ب قەبوولكرن و نەقەبوولكرنا كەسێ تاكڤە (وەكو كاردانەوە) هەڤسەنگ دبیت، ئانكو كەس و جڤاك (سیستەمێ هەیی یێ هەڤبەندیان) ب هەڤكارییەكا هلبژاردەیی و ل گورەی پاراستنا بەرژەوەندییان، سیستەمەكێ باركری ب عورف و عەدەت و بها یێن جڤاكی پێك دهینن

چەند جڤاك هەولدەت كەسێ تاك ل دویف عورف و عەدەتێن خوە یێن نە ل دویف حەز و ئارەزوو یێن وی پاژۆت، هەستا دوژمنكاری و دڕینیێ ل نك كەسێ تاك موكمتر و ب هێز دئیخیت. ئەڤ چەندە ژی ب شێوەیەكێ سنسلەیی د هەموو قۆناغێن ژیانا كەسێ تاكدا د هێتە كرن

أ. ددەمی زارۆكینیێدا:

یا زانایە كو دایك خواندنگەها ئێكێ یا زارۆكییە، پڕانى یا سەربۆر و شارەزایی یێن خوە ژ دایكێ فێر دبیت. هەروەسا سالێن دەسپێكێ یێن ژیێ زارۆكی ل دویف باوەرییا پڕانى یا دەروونزانان، ساخلەت و ئاراستە یێن كەساتى یا وی یا ئاییندەیی دەسنیشان دكەت. ئەڤجا دەمێ دایك زارۆكی دترسینیت و پاشڤە دبەت و د قوتیت و گەفان لێ دكەت (ژبۆ هندێ كو كەسانێن باش ژێ دەركەڤن)، هەستەكا هەلچوویی یا دوژمنكاریێ ل دەڤ زارۆکى پەیدا دكەت. هەروەسا ئەو جوداكارییا دناڤبەرا كور و كچاندا هەی كو ب ئاشكرایی دناڤ پڕانى یا خێزانێن جڤاكێ كوردیدا هەیە، هەستێن دوژمنكاری و ژهەڤدووربوونێ دناڤبەرا ئەندامێن نێرو مێ یێن خێزانێدا پەیدا دكەت. ئەڤە و ژبلی بابەتێن تۆلڤەكرنێ و كوشتنێ ب مەرەمێن پاراستنا شەرەفێ و تێگەهێ زارۆكێ كور كو مێری تۆل و بەدەلایە، د ناڤ خێزانێدا

ب. ل خواندنگەهێ: 

سیستەمێ مە یێ خواندنگەهێ، بەركار و دەرئەنجامێ سیستەمێ مەیێ دینی و جڤاكییە.

جارێ ل دەسپێكێ قوتانا زارۆكان (چ ژبۆ راستڤەكرنا رەفتارا وی یا نە باش بیت، یان ژی ژبۆ هاندانا خواندنێ و پێگیریێ بیت)، ئاكامەكا نێگەتیڤ دكەتە سەر دەروونا زارۆكی و هەڤبەندی یا دناڤبەرا قوتابی و مامۆستایدا دبیتە هەڤبەندیەكا مشتی كەرب و كین و دوو جەمسەرێن هەڤدژ كو د بەرژەوەنداندا ژ هەڤدوورن. ژبلی ڤێ چەندێ ژى، پەیرە و پرۆگرامێن فێركرنێ، كو دپڕانى یا جاراندا نە نێزیكی ژیانا رۆژانە یا زارۆكینە و شێوازێ هشكێ سەرەدەرى یا ماموستای (ژبۆ پاراستنا چریسەتی و هەیبەتا خوە) زارۆكی ژ خواندنێ دوور دكەن و نێزیكی هندەك رەفتارێن دی دكەن كو زارۆك پێ هەولدەدەت شیانێن خوە یێن لەشی و تێگەهشتنێ تاقیكەت، دبنە ئەگەرێ یاخیبوون و نیگەرانی یا زارۆكی ژ خواندنگەهێ و ژ سیستەمێ هەیی د خواندنگەهێدا. د ئەنجامدا زارۆك ژ سیستەمێ جڤاكی ژی یاخی دبیت و فێری تێگەهێ توندوتیژیێ دبیت

ج. ددەمێ سنێلاتیێدا:

هەروەكو ئەم هەمی د زانین كو قۆناغا سنێلاتێی قۆناغەكا هەستدارە و پێدڤی ب سەرەدەریەكا تایبەت و هشیار هەیە. لێ نەزانینا دایبابان و ماموستایان و نە هشیارى یا وان د ڤێ قۆناغێدا، بەرێ سنێلەی ددەنە گەلەك نهالێن كوور و تاری. ئەو ب خوە سنێلە چێكریێ كۆمەكا هزر و تێگەهێن نموونەیی یێن جڤاكێ مە یێ غەیبینە. ئەڤجا ئەڤ تێگەهە (د پڕانى یا جاراندا قەید و زنجیرێن ئاسنینن د رێكا ئازادى یا وی یا كەسۆكیدا)، بەرێ وی ددەنە بەدرەفتاری و دوژمنكاریێ ژبۆ سەرنجڕاكێشانێ و تاقیكرنا شیانان و ئیسباتكرنا خوەییێ خوە

د. دناڤ جڤاكیدا:

جڤاكەكێ وەكو جڤاكێ مە یێ ئولدار و باوەردار و ئایین پەرێس، بێگومانە كو هەمی هەڤبەندی یێن بەرهەمهێنانێ و بها یێن جڤاكی دێ ل سەر ڤان باوەرییان راوەستن و گەشە كەن. ئوو چونكو جڤاكێ

مە جڤاكەكێ گشتوكالییە، ئەڤجا زێدەباری باوەری یێن غەیبی و عەشیرەتگەری و ژیانا ساكارا گوندان، هەروەسا گرنگییەكا بێ پایان ددەنە هێزا زەڤلەكان. چەند مرۆڤ پتر زەڤلەكان بكار بینیت و ب هێسانكاریێڤە گرێدای بیت، دێ كێمتر مەژیێ خوە بكار ئینیت، چونكو مەژیێ وی پشكەكە ژ مەژیێ كۆمێ

كۆم د جڤاكیدا دوژمنكارى یا خوە د رێكا دەمارگیریێ و عەشیرەتگەریێ را ئاراستەی دەرڤە دكەت، یان ئەوێ دی یێ بەرانبەر. ئوو چەند یێ بەرانبەر لاوازتر بیت، دێ دەربڕین و دلدەرێژكرنا دوژمنكاریێ ب هێزتر بیت. پاشی چوارچوڤێ كۆمێ بەرتەنگتر لێ دهێت و دوژمنكاری ل سەر هندەك كۆمێن بچووكترێن دناڤ كۆما مەزندا دهێتە سەپاندن و ب ڤێ چەندێ ژی دێ كەساتییەكا هشكباوەر و دلرەق و هەلوەشیایی دناڤ جڤاكیدا چێ بیت. هەلویستێ ڤێ كەساتیێ ل هەمبەر یاسایێ دێ هەڤدژی و ركەبەری بیت. چ رێز ل یاسایێ ناهێتە گرتن، لێ پێگیریكرن دێ ژ ئەنجامێ ترسا توندوتیزی و دوزمنكارى یا یاسا و دەسەلاتێ بیت. چونكو دبنەرەتدا ئۆلداری یا خەلكی ژ ترسا سزایێ دژوارێ جەهنەمێیە، یان ژی دباشترین رەوشدا تەماحى یا بەهەشتا خۆشا خودێیە (نە حەز و بەهادارى یا خوەییێ ئاییرەیانە!).

ئەڤ رەفتارا ترس و تەماحیێ، یان یا سزادان و خەلاتكرنێ دبیتە شەنگستەیێ چێكرنا تێگەهێ كلتۆری یێ جڤاكی. ژبەر هندێیە ژی، دەسەلات خوە د كەتە شۆنگرا خۆدێ ل سەر عەردی و چەند توندوتیژتر بیت خەلك دێ پێگیرتر و ئارامتر بیت، چونكو خەلك هۆسا یێ هاتییە فێركرن و دناڤ ڤی تێگەهێ چوارچوڤەكریدا وەرارا كرییە

دگەل وەختێ ئەڤ رەفتارێن هەچكوهەیی یێن رۆژانە دناڤ جڤاكیدا، دبنە پشكەك ژ تێگەهێ كلتۆری یێ جڤاكی و هەمی عورف و عەدەت و تیتال و بها یێن جڤاكی ل سەر شەنگستێ ڤی تێگەهی دهێنە دانان و د ئەنجامدا دبنە پشكەك ژ پێكهاتەیێ كەساتى یا مرۆڤی. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەڤ توندوتیژی و دوژمنكاری یا دناڤ كەساتی یا تاكی و یا كۆمێدا دبیتە پشكەك ژ رەوشەنبیرى یا جڤاكی و گەنجێن نوو هاتی ب ڤی جۆرێ رەوشەنبیریێ دهێنە پەروەردە كرن، ئەم د كارین بێژینێ رەوشەنبیری یا توندوتیژیێ.

ژلایەكێ دیڤە ژی، ئەڤ سیستەمێ پەروەردەكرنێ و رەوشەنبیریێ دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ كو رەفتار و عەدەت و تیتال ب شێوەیەكێ هشك و ساویلكە ژ رڤێشتەكی بۆ ئێكێ دی بهێنە ڤەگوهاستن. دەستەلاتا عورف و عە دەتان شوینا یاسایێ و زانستی و پەروەردەكرنا نوو دگریت و جڤاك دبیتە كۆمەكا گرۆپێن ئایینی و مەسەبی و جڤاكی و ئاستێن ئابۆری یێن جوداجودا، ئەڤ ئاستێن ئابۆری –جڤاكی یێن هەمەجۆر ژی هەڤدژی یا بەرژەوەندان پەیدا دكەت و دبنە ئەگەرێن هەڤڕكی یێن بەردەوام

دەمێ مرۆڤی (چ تاك بیت یان كۆم ) شیان و شارەزایی یێن سەرەدەریكرنا دگەل هەڤڕكییان نە بیت، ساناهیترین رێكا سەرەدەریێ توندوتیژییە. مینا وان دایبابێن نە كارن زارۆكێن خوە ل سەر بابەتەكێ دەسنیشانكری قاییلكەن یان دانوستاندنەكا تەنا دگەل بكەن، دێ پەنا بەنە بەر قوتان و پاشڤەبرن و گەفلێكرنێ. ڤی چەندێ ژی دبیژنێ توندوتیژی یا رەوشەنبیریێ

ب كۆرتی، ئەم د كارین بێژین كو توندوتیژی بەرهەمێ رەوشەنبیریێ یە و پالدەرێ چێكرنا رەوشەنبیریەكا هەمان شێوازە. ئانكو هاوكێشەكا هەڤسەنگە. ژلایەكێ دیڤە ژی، بازنەكێ داخراوە و كەس و جڤاك دناڤدا د گەڤزن. ئەڤ رەوشە ژی دێ یا بەردەوام بیت هەتا كو چەسپاندنا جڤاكێ مەدەنی دكەفتە كاری، ئەڤە ژی ب سەروەریا یاسایێ و ئازادى یا كەسۆكی و رێزگرتنا یێ دی و پێكڤە ژیانێ و دادوەری و دیموكراسیێ دهێتە كرن، ئانكو ب كورتی هەتا جڤاكێ مە یێ غەیبی دبیتە جڤاكەكێ عیلمانی، ئەو عیلمانیەتا دین و دەولەتێ، دنیایێ و ئاخرەتێ، هزرێ و غەیبێ، رێژەیی و رەهاییێ، ئوو دیموكراسی و دكتاتۆریەتێ ژێكجۆدا دكەت، هینگی ئەم دێ شێین بینە جڤاكەكێ رێگر د رێكا توندوتیژیێدا و خێزانەكا ساخلەم و وەرارەكا نۆرمالا زارۆكێن پاشەرۆژێ دێ ژێ پەیدا بیت

دهۆک/ ٢٠٠٥