زمانێ مە... ناسناما مەیە
زمان وەكو ئاویزەكێ دانوستاندنێ و د ئێكگەهشتنێ پرۆسەیەكا جڤاكی یا گیاندارە. رۆژانە مرۆڤ سەرەدەریێ دگەل دكەت و مینا هەر تشتەكێ گیاندار وەرارەكا بەرەبەرەیی ل گورەی گوهورین و پێشداچوونا رەوشا جڤاكی ب خۆڤە دبینیت. ئەڤ وەرارا زمانی یا وەكو سیتافكێ ب مرۆڤیڤە نووسیایی دبیتە پشكەك ژ كەساتیێ و تێگەهێ كلتۆری یێ هەیی. ئەڤ ساخلەتێ پێڤەگرێدانێ و تێكرەس دگەل شێوازێ هزركرنێ ناسنامەیەكا نەگور یا نەتەوەیی ددەتە مرۆڤی. ب ڤێ چەندێ ژی دبیتە یەك ژ فاكتەرێن گرنگێن نەتەواتیێ كو پاراستنا زمانی ب پاراستنا كەساتی و كلتۆری و وەلاتیڤە هەڤبەند دبیت.
ل ڤێ داویێ چەندین دانوستاندن و نڤیسین ل سەر ئێكگرتنا دیالێكتێن زمانێ كوردی و هەبوونا زمانێ ستاندارد بو هەرێما كوردستانێ هاتینە كرن، نەمازە پشتی كونگرێ پەروەردێ ل هەولێرا پایتەخت ب داوی هاتی. د ڤێ مژارێدا دیتن و بوچوونێن هەمەجۆر هاتنە پێشكێشكرن، هەر رەوشەنبیرەكی یان زمانزانەكی ل گورەی پێزانین و تێگەهێن، خوە یێن تایبەت خوێیا خوە كریە ناف گرارێ.
ئەگەر پاشخانەكا بلەز بو بابەتی بكەینە دەرگەھ؛ فەرە بیرا خوە ل وێ چەندێ بینینەڤە كو زمانێ كوردی ل كوردستانا ئازاد ژ دوو دیالێكتێن سەرەكی پێك دهێت (كرمانجیا سەری و كرمانجیا خوارێ، ئانكو ئەوێن ئەم دبێژینێ بادینی و سۆرانی). ئەڤ هەردوو لەهجەیە د وارێ وێژە و رەوشەنبیریێدا كراسەكێ فەرمی و باوەرپێكری چوویە بەر، كو خەلك رۆژانە پێ د ئاخڤیت و د نڤیسیت. هەروەسا د وارێ نڤیسینێن فەرمی یێن میری دا، هەردوو شێوازە زار دهێنە بكار ئینان و سەرەدەری دگەل دهێتەكرن. لێ نە بوونا زمانەكێ ئێكگرتی و ستاندارد "كو پێدڤیەكا نەتەوەیی یا فەرە" بو گەلەك فاكتەرێن هەمەجۆر و تێكرەس ڤەدگەریت؛ یەك ژ وان فاكتەران نە بوونا دەولەتەكا خوەسەرا كوردی یە و هەروەسا پشككرنا كوردستانێ ل سەر چوار دەولەتێن هەڤسوو رۆلەكێ كاریگەر د ڤێ چەندێدا دیتی یە.
رەوشەنبیر و پسپۆرێن زمانی هەولددەن كو زمانەكێ ئێكگرتی چێكەن. لێ دێ چەوا چێكەن؟
هندەك وەسا هزر دكەن كو زالكرنا لەهجەیا كرمانجیا خوارێ دێ ئارێشێ چارەسەركەت و ئەڤ لەهجەیە دێ بیتە زمانێ فەرمیێ هەرێمێ و رەوشەنبیر و خواندەڤان دێ پێ ئاخڤن و نڤیسن، ئەوێن دی ژی هەر ئێك دێ ب شێوەزارێ خوە ئاخڤیت. هندەكێن دی هەنە هزر دكەن كو دێ د شیاندا بیت تێكهەلەیەكی ژ هەردوو دیالێكتان ئافرینن و دێ زمانەكێ هەڤگرتی ژێ پەیدا بیت، ئانكو ئەوێ هندەك ب ناڤێ سۆرمانجی ل قەلەم ددەن. ئەڤ هەردوو بوچوونێن ل سەلال تنێ بۆ پارچەكا كوردستانێیە، ئانكو پشكا باشۆر ژ كوردستانا مەزن. بوچوونەكا دی یا بەرفرەهتر هەیە، ئەو ژی چێكرنا زمانەكێ كوردی یێ ستانداردە بۆ هەمی كوردستانییان، ل هەر چوار پارچێن ژێكڤە قەتیایی و پشككری.
جارێ ل دەسپێكێ هێساترین مافێ هەر مللەتەكی، ل گورەی دانەزانا گەردوونی یا مافێن زمانی، ئەوە كو هەر كەسی یان دەڤەرەكێ ماف هەیە ب زمانێ خوە یێ دایكێ بخوینیت و بنڤیسیت. ژ لایێ دەروونیڤە ژی زارۆك ب زمانێ دایكێ زووتر و باشتر فێری زانست و خواندنێ دبیت. ب ڤێ چەندێ ژی وەكو بەرژەوەندا بلندا پاشەرۆژا زارۆكێن مە، بكارئینانا شێوەزارێ دایكێ فەراتییەكا زانستییە، چونكو د ڤی چاخیدا ئەم یێ د قۆناغا كوردیكرنا هزرێ دا د بۆرین و هەمی هەولدان ژبۆ هندێ دهێنە مەزاختن كو سەرباركێن عەرەبكرنێ و خوە كێمدیتنێ و دووڤەلانكیێ نەهێلین. ئەڤجا زالكرنا شێوەزارێ سۆرانی دێ ئاكامەكا نێگەتیڤ و وێرانكەر كەتە سەر پرۆسا پەروەردەیی ل دەڤەرێن دی یێن شێوەزارەكێ جودا هەین. بەرهەڤكرنا زارۆكی ژبۆ چوونا خواندنگەهێ ل ژیێ چوار سالیێ دەست پێ دكەت و ئەگەر هەمان بەردەوامی ب هەمان لەهجە (زمان) نەهێتە دان، دوور نینە زارۆك تۆشی سەرشێواندنێ ببن. هەرچەندە ل گورەی پێزانینێن زانستی، زارۆكی شیانا فێربوونا دوو زمانان یان پتر هەیە، لێ فەرە ئەڤ زمانانە د دۆخەكێ بەردەوام و سیستەمكری دا بن.
تێكهەلكرنا هەردوو لەهجەیێن بادینی و سۆرانی پرۆسەكا نە ساناهییە، چونكو ژلایێ رێزمانێڤە گەلەك ئارێشەیێن بنگەهین هەنە و د شیاندا نینە دوو شێوازێن رێزمانێ بكەنە دناڤ قالبەكێ ئێكگرتیدا. ئەڤجا ئەڤ تێكهەلكرنە ئارێشا نە بوونا زمانێ ئێكگرتی چارەسەرناكەت، دوور نینە گرچنتر لێ بكەت. ژلایەكێ دیڤە ژی كورد یان نەتەوا كورد نە ئەون یێن تنێ ل باشۆرێ كوردستانێ د ژین. ئەگەر مە بڤێت ئەم زمانەكێ ئێكگرتی بۆ نەتەوا كورد دانین، فەرە كوردێن پارچەیێن دی یێن كوردستانێ ژی بكارن سەرەدەریێ دگەل بكەن. ئەڤجا پێدڤییە ئەم وی زمانی بكەینە ستاندارد كو هەمی كوردێن رەوشەنبیر ل سەرانسەری جیهانێ بكارن سەرەدەری و خواندن و نڤیسینێ پێ بكەن. هەر هزركرنەكا د ڤی چوارچوڤەیێ نەتەوەپارێزدا بیت، مە پتر نێزیكی كرمانجیا سەری دكەت، چونكو زێدەتر ژ ٧٥% ژ مللەتێ كورد بكار دئینن.
لێ ئارێشێن سیاسی و نە بوونا كیانێ هەڤگرتیێ هەر چوار پارچەیێن كوردستانێ ڤێ خەونا بەرهۆز و پراكتیكی دوورتر لێ دكەت. داكوكیكرن ل سەر زمانێ هەرێما كوردستانا ئازاد ب تنێ، دبیت خیانەتەك بیت ئەم ل پلانێن خوە یێن ستراتیژی بكەین و دەست بەردان بیت ژ مافێ رەوا یێ سالەهاى سالە كەسێ كورد خەونان پێڤە دبینیت، كو چێكرنا دەولەتەكا خوەسەرا كوردستانییە. ژبۆ چارەسەركرنا ڤێ ئارێشێ مە ئەڤ پێشنیارێن ل خوارێ هەنە، دگەل رێزگرتنا مە بۆ هەموو پێشنیارێن دی یێن د ڤی واریدا هاتینە پێشكێشكرن:
١.ئەڤ پرسە بهێتە گیرۆكرن و چ بریارێن سیاسی ل سەر نە هێنە دان هەتاكو دەمەكێ دی كو وەرارا زمانێ كوردی بگەهتە ئاستەكێ ئەكتیڤ و باوەرپێكری. د ڤی دەمێ گیرۆكریدا هەر دەڤەرەك دێ ب شێوەزارێ دایكێ خوینیت، نەمازە د قۆناغا سەرەتایی یا خواندنێدا. ژبۆ قۆناغێن ناڤنجی و ئامادەیی ژی دێ هێسان بكار ئینن كو ب كێمی مامۆستایێن خواندنگەهان تێ بگەهن. هەروەسا بیاڤەكێ هەڤسەنگ و وەكهەڤ بۆ وەرار پێ كرنا هەردوو شێوەزاران بهێتە بەرهەڤكرن؛ مینا چاپكرنا پەرتۆكان، بەرهەمێن زانستی - رەوشەنبیری، هەموو بیاڤێن دی یێن كلتۆرێ مرۆڤانتیێ و دانانا دەزگەهێن وەرگێرانێ ژبۆ وەرگەراندنا بەرهەمێن هزری و زانستی یێن جیهانی بۆ سەر زمانێ كوردی ب هەردوو دیالێكتێن خوە یێن سەرەكیڤە.
٢.چێكرن یان بریاردان ل سەر زمانەكێ ئێكگرتی ژبۆ هەموو كوردستانێ ب هەر چوار پارچەیێن خوەڤە. ئەڤە ژی دێ پێدڤی ب هەلبژارتنا شێوەزارەكێ دیاركری هەبیت، كو ب هزرا مە باشترین شیوەزارێ هەموو مللەتێ كورد دگەهینتە ئێك دەڤۆكا بۆتانە. ژبلی هندێ كو دەڤەرا بۆتان خالا بنگەهینە ژبۆ پێكڤەگرێدانا كوردستانێ، هەروەسا زمانێ مەلایێ جزیری یە كو ئێكەمین هەلبەستڤانێ كوردە بەرهەمێن وی ب تۆماركری ماین. ئەڤە ژی وێ رەواتیێ ددەتێ كو زمانێ وی ببیتە زمانێ ستانداردێ نەتەوا كورد.
ب هزرا مە پێشنیارا دووێ دێ پتر د بەرژەوەندا نەتەوا كورد دا بیت، چونكو دێ زمانێ پڕانى یا مللەتێ كورد پێ بیتە ئێك و ئەڤە ژی دێ پالدەرەك بیت كو ژلایێ سیاسیڤە ژی نێزیكی ئێك ببن و ب ئێك بەرنامە و دیتنێن ستراتیژی بەرەف پاشەرۆژەكا گەشتر بدەنە رێ.
هەتاكو ئەڤ پێشنیارە دكەڤنە د وارێ پراكتیكێدا پێدڤییە گرنگی ب دانانا فەرهەنگەكا كوردی – كوردی یا بەرفرەھ و گەلەنپەری بهێتە دان، كو هەموو پەیڤێن كوردی ب هەموو زاراڤ و دەڤۆكێن هەیی ب خوەڤە بگریت. ئەڤە ژی دێ بیتە خوە بەرهەڤكرنەكا بالبەر و كاریگەر ژبۆ گەهشتنا زمانێ ئێكگرتی. چونكو ئەو پەیڤێن د دەڤۆكا بۆتانیدا نەبن، دوور نینە ب دەڤۆكێن دی پێ بهێتە زەنگینكرن.
ئەڤ پرسە پرسەكا گرنگە و جهێ پویتەدانا هەموو لایەنێن سیاسی، جڤاكی، كلتۆری و رەوشەنبیرییە. جەنابێ سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ ب خوە گرنگیێ ددەتێ و مینا فاكتەرەكێ ب هێزكرنا هەڤبەندی و ژێیاتى یا نەتەوەیی بەرێ خوە ددەتێ. ئەڤجا دا ئەم هەمی پێكڤە ب مەژیەكێ ڤەكری و دوور ژ هەلپەرستی و تەعەسوبا دەڤەرۆكی و دیتنێن بەرتەنگ سەرەدەریێ دگەل ڤێ پرسا گرنگ و هەستدار بكەین، چونكو زمانێ مە... ناسناما مەیە.
دهۆک/ ٢٠٠٨