زیندان و ئەشكەنجەدان د رۆمانا (سۆتنگەھ)دا

سۆتنگەھ

رۆمانەكە ب خامەیێ هەلبەستڤان بلند محەمەد هاتییە نڤیسین. یازدە چاپتەرێن مینا سنسلەیەكێ پێكڤە گرێدایی و دەسپێكەكا وەكو دەرگەهێ چوونا ژوورا دناڤ بۆیەرێن رۆمانێدا ب خۆڤە دگریت. دچوارچۆڤێ ٣٠٢ لاپەرە یێن قەبارە ناڤنجیدا، خواندەڤانان دبەتە جیهانەكا مشتی ئەڤینی و ئەشكەنجەدان و بەرخودان و خەبات و حەزا ژیانێ. هێڤێنێ رۆمانا (سوتنگەھ)^* ژ بزاڤا رزگاریخوازی یا مللەتێ كورد و دڕنداتی یا رژێما بەری سەرهەلدانا بوهارا ١٩٩١ێ، هاتییە وەرگرتن.

سیابەند كورەكێ جامچی بوو (دگەل هەڤالەكێ خوە)، كارێ جامچییاتیێ دكر. چیرۆكەكا ئەڤینداریێ دگەل هەڤگوندییەكا خوە هەبوو، دگۆتنێ نێرگز. هەمی خەون و هیڤی یێن وی ئەو بوون كو دەلیڤەك بۆ هەلكەڤیت، دا چاڤێن خوە ب بەژن و جوانی یا یارا خوە رۆهنكەت و رۆژەك بهێت پاریێ نانی دگەل وێ دوولەت بكەت و خێزانەكا مشتی زارۆك دانن. لێ رۆژەكێ، دەمێ ل هیڤی یا دلبەرا خوە، كەسەك وێ گۆمانێ ژێ دبەت كو نە دوورە رێكخستییەكێ نهێنی بیت و ئەڤ گۆمانە دبیتە سەدەمێ گرتن و زیندانكرنا وی.

رۆمان هەمی سنسلەكا درێژا سەربۆر و سەرهاتی یێن ژیانا سیابەندینە دناڤ كێلبێن رژێمەكا هۆڤ و دڕندەدا. هندەك جاران ژی (ب رێكا فلاشباكان)، بەر ب سەردەمێ بەری گرتنێڤە ڤەدگەریێت و بەحسی خەون و هیڤی یێن خوە دكەت. د ڤێ وەغەرا خوە یا درێژا مشت ئەشكەنجەدان و دەردەسەریدا، ب سەر لایێ رەشێ ژیانێ هەلدبیت و كۆمەكا هەڤالێن نوو بۆ پەیدا دبن. چیرۆكا هەر هەڤالەكێ وی یێ زیندانی، رۆمانەكا سەربەخۆیە و هەمیا پێكڤە خێزانەكا هەڤگرتی یا مشت دەردەسەری و بێئۆمێدی و بێزاری (هندەك جاران ژی بەرخودانەكا ژ هەژی شەهنازی پێكرنێ)، پێك دهینا. ل داویێ سیابەند و ئەو هەڤالێن ژ خلفا سێدارێ ڤەرستین، ب لێبۆرینەكا گشتی دهێنە بەردان و سیابەند دبیتە پێشمەرگە دناڤ رێزێن بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێدا.

جهێ قەومینا بۆیەرێن رۆمانێ، كوردستانا عیراقێیە و ل گورەی روودانێن بۆیەران دهێتە گوهورین. هەمی وەسف و سالوخەتدانێن زیندانێ و دەردۆرێن وێ نیشانێن باژێرێ دهۆكێنە. دەمێ دگەل یارا خوە و فلاشباكێن زارۆكینیێ و ڤەگێرانا چیرۆكێن هۆگرێن خوە یێن زیندانی ژی، ئیشارەتە ژبۆ هندەك گوندێن سەر ب باژێرێ دهۆكێڤە. ئوو دەمێ دبەنە دادگەهێ، ئەز وەسا هزر دكەم كو بەحسی باژێرێ بەغدایە. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەم دكارین بێژین كو جهێ سەرەكە د رۆمانێدا زیندانەكا باژێرێ دهۆكێیە.

سەردەمێ رۆمانێ ژ سالێن هەشتێیان دەست پێ دكەت و هەتا پشتی كریارا ئەنفالێن رەش یا بەردەوامە، ئانكو نە دوورە دناڤبەرا سالێن ١٩٨٦ و ١٩٨٩ێدا بیت. سەردەمێ بۆری ژى، ب رێكا فلاشباكێن پەهلەوانێ رۆمانێ بەرجەستە دبیت. لێ ژبەر كو هەمی تەركیزا وی ل سەر سەردەمێ هەنۆكەیی و یێ بۆرییە، چ ئیشارەتێن ئاشكرا ب سەردەمێ هاتی نەهاتینە دان. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەم دكارین بێژین كو رۆمان ب هەردوو سەردەمێن هەنوكەیی و بۆریڤە گرێدایە. لێ فەرە ژبیر نەكەین كو سەردەمێ بۆری یێ رۆمانێ، تنێ ب سەردەمێ بەری زیندانكرنێڤە هەڤبەندە، ئانكو ئەگەر ئەم ب شێوەیەكێ گشتیتر سەحكەینە سەردەمێ رۆمانێ، هەمی پێكڤە ئێك سەردەمە و هەر دەھ سالێن هەشتێیان ب خۆڤە دگریت كو دبیتە سەردەمێ هەنۆكەیی. ب کورتى، هەر سێ ئەلەمێنتێن ئاڤاكرنا رۆمانێ ب ڤی شێوەیێ ل خوارێیە:

جھ: زیندانێن هەمەجۆرێن باژێرێ دهۆكێنە و زیندانا گشتی یا عیراقێیە ل ئەبوغرێب. 

دەم: دەمێ هەنۆكەییێ رۆمانێ یە كو سالێن هەشتێیان ژ سەدەیێ بۆری ب خۆڤە دگریت. پەهلەوان: پەهلەوانەكێ سەرەكی و كۆمەكا پەهلەوانێن دی یێن هونەری و لاوەكی.

ڤێ رۆمانێ پەهلەوانەكێ سەرەكی هەیە و كۆمەكا پەهلەوانێن دی یێن لاوەكی دبنە تەڤاڤكەر و رێخۆشكەرێن هاژۆتنا سنسلەیی یا بۆیەران. هندەك رەخنەڤان، ڤان کاراکتەرێن هاریکار ب پەهلەوانێن هونەری ب ناڤ دكەن، چونكو دبنە رێخۆشكەر و هاریكارێن ڤەگێرانا بۆیەر و روودان و فەلسەفەیا ل پشت چەمكێن هزری یێن رۆمانێ. زێدەباری ڤی ئەركێ هونەریێ پەهلەوانێن لاوەكی، هەروەسا هەر پەهلەوانەكێ لاوەكی چیرۆكەكا خوەسەر هەیە و هەر ئێك پرۆژەیێ رۆمانەكا دییە. ب شێوەیەكێ گشتی سێ پەهلەوانێن لاوەكی یێن كاریگەر هەنە كو رۆمان پێ كاملانتر و خۆشتر لێ دهێت:

-  چیرۆكا مشیر كو پێشمەرگەكێ قەهرەمان بوو، لێ د شەڕەكیدا هەردوو پی یێن خوە ژ دەست ددەت و ب ساخی دكەفتە ددەستێن دوژمنیدا. لالەزارا هەڤژینا وی، دمینتە ل سەر زارۆكێ خوە یێ ساڤا و ئەو ب خوە دبیتە سەمیانا مالێ.

-  چیرۆكا سەعۆی كو كورێ مۆردارێ گوندییە و ب دڕنداتی و بەدرەفتاری یێن خوە، بوویە سەركێشێ هەمی زارۆكێن گوندی. نێربازە و سەیان ب خودان دكەت و ل داویێ ژی ب كێلبێن سە یێن خوە دهێتە كوشتن.

-  چیرۆكا خالد كو ژ بنەمالەكا كومونیستە و پشتی بابێ وی دهێتە سێدارەكرن، حكومەت هەمی مال و مولكەتێ وان ژێ دستینیت و خویشكا وی خوە دحەمامێڤە دسۆژیت. ئەو ژی دكەفتە كولانا و ب رێكا مەی و سەرخۆشیێ خوە ژبیرڤە دبەت، هەتا رۆژەكێ بریارا خۆكوشتنێ ددەت و خوە ب پرێڤە دهەلاویسیت.

ئەگەر ئەم ب چاڤەكێ شرۆڤەكاری یا دەروونی سەحكەینە ڤان هەرسێ چیرۆكان دێ بینین كو هەرسێ پێكڤە سێگۆشەیەكا هەڤتەمامكەر پێك دهینن (دکتاتۆرێ ستەمکار، قوربانى، شۆرەشگێر). ئەڤ سیگۆشەیە دبیتە رێخۆشكەرەكا كاریگەر ژبۆ هاژۆتنا پێڤاژۆیا بۆیەرێن رۆمانێ، د هەمان دەمدا ژی دبیتە هێڤێنێ چەمكێ هزری د رۆمانێدا. ئەگەر دکتاتۆرى ل سەراڤا سێگۆشێ دانین، هەردوو گۆشەیێن بنى دبنە شۆرەشگێر و قوربانى. هەرسێ پێکڤە، سێتكەكێ هەڤبەند و هەڤڕك و هەڤدژە، كو دەربڕینێ ژ رەوشەكا دیاركری یا سەردەمەكی دكەت. قوربانی ژ ئەنجامێ ستەم و زۆلما دكتاتۆر و ستەمكاران پەیدا دبن، ئوو شۆرەشگێری یا ل دژی ستەمێ، كاردانەوەیەكا سروشتی یا بزاڤا مان و ب دەستڤە ئینانا ژیانەكا تەنا و ئارامە. دكتاتۆری كریارەكە و كاردانەوەیا وێ دوو سەمتان وەردگریت، یان تەسلیمبوون و راهاتنەكا نێگەتیڤە (قوربانی)، یان رەتكرن و یاخیبوونە (شۆرەش). ئەڤ هەرسێ چیرۆكێن وەکو هاریکار دناڤ رۆمانێدا، دەربڕینێ ژ ڤی سێگۆشەی دكەن. چیرۆكا مشیر ب قەهرەمانی و خەبات و دۆماندنا بزاڤا رزگاریخوازیێڤە هەڤبەندە. چیرۆكا خالد دەربڕینێ ژ ساخلەت و هەست و رەفتارێن چوكلێ قوربانیێ دكەت و چیرۆكا سەعۆی نیشانا دكتاتۆری و ستەمكاریێیە.

ل دوماهى یا رۆمانێ، پەهلەوانێن ڤان هەرسێ چیرۆكان دمرن. ئانكو چەند دكتاتۆری و ستەمكاری درێژ ببیت، دێ هەر ب دوماهى هێت. قوربانیدان ژی چەند درێژ و بەرفرەهتر لێ بهێت، ئەو ژی دێ ب دوماهی هێت و دێ بیتە سەدەمێ ژیانەكا تەنا و بێ قوربانی ژبۆ رڤێشتێن ددویفدا دهێن. سەبارەت مرنا شۆرەشێ ژی (مرنا مشیر)، ئیشارەتەكە ژبۆ گەهشتنا ئارمانجان و گوهۆرینا شێوازێن سەرەدەریكرنێیە. هەلبەت نڤیسەر دكاری مشیری بكەتە سەركردەكێ شۆرەشێ یان رێنیشاندەرێ گەنجێن نووگەهایی، لێ هەروەكو مە گۆتی، ئەڤ پەهلەوانێن هونەری یان لاوەكی ژبۆ رێخۆشكرن و هاریكاری یا پێڤاژۆیا پەهلەوانێ سەرەكی هاتینە راچاندن، لەوا هەر سێ چیرۆك ژبۆ ژیاندن و بەردەوامی یا خەبات و بەرخودانا پەهلەوانێ سەرەكی، بەر ب مرنێڤە یان چوونا بەرەف ژیانەكا دى هاتینە ئاراستەکرن (چ خۆش بیت یان نەخۆش، چ هەژی بیت یان نەهەژی). شێوازێ حیوارى دناڤبەرا پەهلەواناندا (د هەر یازدە پەرەگرافاندا)، هەموو مونولۆگ و قلاشباک و خەون و هەلوەسەیێن دیتنێنە (هندەك جارێن كێم ژی دایالۆگ). دپڕانى یا بۆیەران و رووداناندا، پەهلەوانێ سەرەکییە ل پشت پەردا ڤەگێرانێ. ئەڤە ژی وێ رامانێ ددەت كو نڤیسەری ڤیایە خوە ب كووری داهێلتە دناڤ قۆلایی یا دەروون و ناخێ پەهلەوانێن خوەدا و سەرەدەریێ دگەل رەفتار و دلینی و هزر و هەلویستێن وان بكەت. ئانكو ل شوینا حیكایەتەكا ریپۆرتاژكی یا بۆیەر و روودانێن سەرنجراكێش ڤەگێریت، یان هندەك سەربۆرێن بایوگرافی یا خوە یان كەسەكێ دی ڤەگێریت، بەرێ وەرگری ددەتە هەست و نەستێن مرۆڤی و هەڵوێستێن مرۆڤایەتیێ د تەنگاڤترین ساتێن ژیانێدا. ئەڤە ژی شێوازەكە ژ شێوازێن رۆمانێ كو دەروونناس و جڤاكناس پتر گرنگیێ ددەنێ ژبۆ دەولەمەندكرنا لێكۆلینێن خوە یێن ل سەر تێگەهێن جڤاكی و هەستێن دەروونی و رەفتارێن كەسێن تاک و كۆمێ.

سەرناڤ یان تایتلێ رۆمانێ

سۆتنگەھ وەكو تێرم، ب رامانا جهێ سۆتنێ دهێت، مینا فێرگەھ، خوارنگەھ سەربازگەھ...هتد. ئوو سۆتن د كۆكا خوەدا، ب رامانا ژناڤبرن و شێواندنا كێلەهی و ناڤەرۆكا تشتی دهێت. دەمێ مرۆڤی بڤێت تشتەكی یان كەسەكی ژناڤ ببەت، دێ سۆژیت. چونكو پشتی سۆتنێ، چ مفایێ بەرچاڤ ژێ ناهێتە دیتن. كریارا سۆتنێ دژوارترین شێوازێ ژناڤبرنێیە و خرابترین و ب ترسترین ئاوایێ ئێشاندن و شێواندنا مرۆڤییە (ئەگەر نەبێژین كوشتنا وییە). ئوو وەكو كریارەكا دژوارا وێرانكرنێ و ژناڤبرنێ، مشە جاران ژبۆ تۆلڤەكرنێ و دەبڕاندنا كەربوكینەكا هەلگرییە، یان ژی ژبۆ ترساندن و پاشڤەبرنێ هاتییە بكار ئینان؛ "دبێژن تنێ خودێ مافێ هندێ هەیە بڕیارا سۆتنا جانی بدت. لێ ل سەر ئەردی ب دەهان خودێ هەنە و بڕیارا دانا سۆتنێ و وێرانكرنێ وەكو قورچەكا ئاڤێ یە.. بپ٢٢٨".

رەفتارا سۆتنا مرۆڤی ب مال و مولكەتێ ویڤە، د پڕانیا كەلتۆرێن جیهانێدا هەبوویە، نەمازە د جڤاكێن دائێخستی و سیستەمێن عەشیرەتگەریێدا هەبووینە و هەنە. لێ چەند جڤاك بەر ب پرۆسێسا دیمۆكراسیێ و پاراستنا مافێن مرۆڤی و رەفتارا جڤاكێن مەدەنیڤە دچیت، ئەڤ كەلتۆرە لاوازتر و شەرمینترە. د كوردەواریێدا ژی، ژ ئەگەرێ بۆیەرێن سنسلەیی یێن سۆتن و وێرانكرنا كوردستانێ و پاشڤەبرنا كەسێ كورد، ڤی كەلتۆرێ سۆتن و شێواندنێ، جهێ خوە یێ دناخێ كەسایەتی یا كوردیدا كری و یێ بوویە پشكەك ژ وان خالێن رەش و نەخۆش دبیردانكا تاکێ كورد دا، مشە جاران ب ئاوایەکێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ دەربڕینێ ژێ دكەت. بابەتێ سۆتنێ د زۆربەى نفرین و گەفێن کوردەواریێدا دهێتە دیتن، وەکو خودێ مالا وى بسۆژیت، دێ تە سۆژم...هتد. نەدوورە ژ ئەگەرێ پێڤەگرێدانا موکما کوردان بیت ب ئایینێ ئیسلامێڤە، کو پتر داکۆکیێ ل سەر ئاگرێ جەهنەمێ و وەسفکرنا سۆتنێ دکەت ژ خۆشى یێن بەهەشتێ. یان چاڤلێکرنا خودێ بیت دهێز و سزادانێدا. دبیت ئەڤ تێهزرینا هەیا کەلتۆرى، سەدەمەکێ کریارا خوەسۆتنێ بیت د کریارێن خۆکوشتنا ژن و کچێن کورددا. هەروەسا كریارا سۆتنێ نە تنێ ژبۆ شێواندنا بەرجەستەیی یا مرۆڤی بكار دهێت، بەلكو رێكەكا نەراستەوخۆیە ژبۆ شێواندنا دەروون و سمعەتا كەسان ژی. گەلەك جاران د زمانێ كولانكیێ كوردیدا، دەمێ دبێژن فلانە كەس یێ هاتییە سۆتن، یان فلمێ وی یێ سۆتى، مەرەم پێ ئەوە كو سومعەت و پێگەیا وی دناڤ خەلكیدا هاتییە شێواندن و وەكو جاران نەمایە. ژلایەکێ دیڤە ژى، ب ئاوایەکێ مەجازى دهێتە بکارئینان ژبۆ مەزنکرن و زێدەرۆیى یا د وەسفکرنێدا، وەکو ئەز سۆتم بۆ تە، وى خوە ب تەڤە سۆت، لێ هەر تو ل بەر نەهاتى... هتد. لێ سۆتنگەھ (المحرقة) وەكو جھ، ژبۆ سۆتنا تشتێ ئیكسپایەرێ بێ مفا یان زیانبەخش دهێتە بكار ئینان، ئەڤجا دەمێ مرۆڤەكی دكەنە د سۆتنگەهێدا، مەرەم پێ ئەوە كو بێ مفایە (ل گورەی هزرا بكەری)، یان ژی زیانبەخشە و راحەتا بکەرى (دەستەلاتێ) تێكددەت.

بۆیەرێن ڤێ رۆمانێ (ژ سەری هەتا بەرپەرێن داویێ)، دناڤ دیوارێن زینداناندا دقەومن، تنێ ئەو دەم تێ نەبن یێن ب رێكا فلاشباكان بەر ب فەزایەكێ دی یێ بۆریڤە دچن. لەوا ئەم دێ شێین بێژین كو نڤیسەری سۆتنگەھ وەكو جەڤەنكەكێ وێژەییێ مەرەمدار ژبۆ زیندانێ بكار ئینایە. هەلبەت نڤیسەر دشیا ناڤێ زیندانێ ب خوە بكار بینیت، لێ ب هزرا من مەرەم پێ ئەو بوویە كو دەربڕینێ ژ هۆڤاتی یا رەشەكێن زیندانان بكەت، چونكو مەرج نینە ئەو هۆڤاتی و سڤككرن و بێ بەهاكرنا مرۆڤی و مرۆڤاتیێ دهەمی زیندانانڤە بهێتە ئەنجامدان. ئوو كا چەوا كریارا سۆتنێ دبیتە سەدەمێ شێواندنا لەش و دەروونی هەردووان، هەروەسا نڤیسەری یێ هەولدای كو سۆتنگەهێ ژبۆ ژیانا ژدەرڤەی زیندانێ ژی بكار بینیت. ئەو ئازارێن دەروونی یێن پشتى زیندانێ تۆشی مرۆڤی دبن، ژ ئازارێن ئەشكەنجەدانا لەشی دزیندانێڤە كێمتر نینن؛ "گۆتنەك هەیە دبێژیت: ژ وان نەترسن یێن لەشی دكوژن. ژبەركو نەشێن هزر و دەروونی بكوژن. لێ دڤێت ژ وی بترسن یێ لەشی و دەروونی هەردوكا پێكڤە د دۆژەهێ دا وێران دكت.. بپ٢٢٧".

كۆمەكا ئاماژە یێن راستەوخۆ و نەراستەوخۆ یێن جڤاكێ دەردۆرا نڤیسەری دناڤ فلاشباك و حیوارێن رۆمانێدا دهێنە دیتن كو ب ئاوایەكێ گەلێری و گەلەنپەرى، دەربڕینێ ژ تێگەھ و بها یێن جڤاكی یێن ژینگەها نڤیسەری دكەن. بەرێخودانا هێز و چریسەتى یا مەلاى، ترساندنا خەلکى ژلایێ دەستەلاتدارانڤە، رەتکرنا خواندنگەهێن میرى و خریان ژ زانستێ ئایینى، فهێتى یا ئەڤینیێ دناڤ گوندییاندا، تەپەسەرکرنا کچێ و تاوانبارکرنا وێ ب هەر کریارەکا ئەڤینیێ (نە یا زەلامى)... هتد. ئەڤ ئاماژە یێن جڤاكی، هەلویستێ نڤیسەری ژبۆ رەتكرنا وان خویا دكەت، یان ب کێمى داخوازییەکە ژبۆ دووبارە تێهزین و هەڵسەنگاندنا وان رەفتاران:

-  تو چەوا وە دبێژی یە مەلای، نێ ئسمەكی ب تەڤە بخوونت دێ دەڤێ تە بتە پاتكێ.. بپ١٨٩.

-  ل ژێر سها وی دیواركێ چ جا هەتاڤێ لێ نەدای، سەعۆی هەمی تشت دكێشانە بەر خوە، ژ ڤێ تفتانێ ژی ئەو بوویە خوەدیێ ترسێ.. بپ٢١٢.

-  بابێ من ژ من تۆڕە بوویە، چونكو ئەز دهێمە خواندنێ و دبێژتە من بهێلە و دێ خریێی، بوچی؟ خریان ئانكو چ؟.. بپ٢٣٥.

-  ما تو نزانی ناڤێ مە دێ ب وێ حەزژێكرنێ لەوتت و شكێت؟ پاشی سەرێ مە ل بەر خەلكێ گوندی رانابت؟.. بپ٢٤١.

-  هەمیا پێكڤە ل سەر كچكێ دئاخفتن و كەسێ بەحسا لەوەندی نەدكر... كو جلكێن كچكێ دبەردا دڕاند بوون.. بپ٢٤٣.

-  ڤێجا تو دزانی نا بت كورێ ئاغای بهێتـە قوتان... بپ٢٩٧.

هەلبەت د شیاندایە كو هەر نموونەكا ئاماژە پێكری ببیتە بابەتەكێ خوەسەرێ ڤێ لێكۆلینێ، یان هەر لێکۆلینەکا دى یا ل سەر بها و تێگەهێن جڤاكێ کوردى بهێتە کرن. لێ مەرەما مە یا سەرەكە ژ ئینانا ڤان نموونەیان، سەلماندنا وێ چەندێیە كو نڤیسەری ب زیرەكانە ئیشارەتدایە سۆتنا لەش و دەروونی هەرووان، چ ل پشت شفشێن زیندانێ بیت یان دناڤ ژیانا رۆژانەدا بیت. ب ڤێ چەندێ ژی (جھ و سەردەمێ رۆمانێ)، دبیتە سۆتنگەهەكا مەزن و هەمی ژیانێ ب خۆڤە دگریت. ئەو ژیانە ژى، ژیانا مشت زۆرداری و دەردەسەری و خەبات و بەرخودانا مللەتێ كوردە.

زیندان و ئەشكەنجەدان د رۆمانێدا

وەسفكرنا زیندان و كریارا ئەشكەنجەدانێ، نە كارەكێ نوویە د بەرهەمێن وێژەییدا. پڕانى یا بەرهەمێن وێژەیی یێن خویانی و بیانی (ب شێوەیێن راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ)، ئاماژە ب هۆڤاتی یا مرۆڤی ل دژی مرۆڤی داینە. هەرچەندە گەلەك وێژەڤانێن ریالیستی (یان ئەوێن خوە ب وێژەیا پێگیرڤە گرێددەن)، وەسا دبینن كو فەرە بەرهەمێ وێژەیی ژیانەكا خۆش و گەشبین و جوان ژبۆ وەرگران بنەخشینیت. پڕانى یا سیستەمێن شموولی و توتالیتاری و دكتاتۆری، ژیانێ ل هەڤوەلاتی یێن خوە دكەنە زیندانەكا مەزنا دەرڤەكری، هەستەكا ب نەئارامی و رەشبینیێ بۆ خەلكی پەیدا دكەن. لەوا ژبۆ هەڤسەنگكرنا ڤێ رەوشا هەیی یا ب ترس و نە مرۆڤانی، دناڤ بەرهەمێن وێژەییدا، ستایلەکێ جوان و خۆشکرنا ژیانێ بۆ خواندەڤانان پێشکێش دکەن. وەسا دیرۆک و بەرهەم و ژیانێ وەسف دکەن، کو هەمی شەهرستانی و خێر و خۆشیێ ژ دەف مە دەست پێ کرییە. نە دوورە ئەرگومێنتا وان ژی ئەو بیت كو ژ لایێ دەروونیڤە، چەند مرۆڤ گەشبینتر و جوانتر هێڤكەتە ژیانێ، دێ دەروونەكێ جوان و گەشبینتر بۆ هێتە ئاڤاكرن. ئوو ئەڤ هەستا ب گەشبینیێیە دبیتە پالدەرەكێ كاریگەر ژبۆ داهێنان و پێشكەفتنێن بەردەوام. ئەڤ هزرە دەرباسی سیستەمێ پەروەردێ بوویە و زارۆكێن وەلاتی پێ دهێنە پەروەردە كرن. ب ڤێ چەندێ، زارۆك ل سەر هزر و تێگەهەكێ دیاركری دهێنە پەروەردەكرن، كو هەمی تشتێن خێر و جوان ل دەف وی هەنە (یان فەرە ل دەف وی هەبن). لێ تەحلترین راستی ئەوە دەمێ مرۆڤ ب سەر شاشی یا هزر و باوەری یێن خوە هەلدبیت، هینگی كاردانەوە یا مرۆڤی دێ نە یاچاڤەرێكری بیت. چونكو دێ هەمبەری دوو سەمتێن سەرەكی یێن بەرجەستەکرى و بەرچاڤ بیت؛ یان دێ چاڤلێكرنا رەفتارێن جڤاكی یێن هەیی كەت، دێ بیتە پشكەك ژ دەستەلاتێ و دێ پێگیریێ ب هەمی تێگەھ و رەفتار و دیتنێن وێ كەت. یان دێ بەر ب سەمتێ دووێڤە چیت و دێ هەلوێستەكى ل دژی دەستەلاتێ وەرگریت. ئەڤجا دێ خەباتێ ژبۆ گوهارتنا وێ كەت، كو بەر ب باشتریێ و خۆشتریێڤە ببەت. نە دوورە دناڤبەرا ڤان هەردوو سەمتێن سەرەكیدا، كۆمەكا سەمتێن دی یێن نە بەرچاڤێن لڤۆك یان جهگیر (ل گورەی تێگەھ و ئاستێ رەوشەنبیری و جڤاكی و ئابۆری و بەرژەوەندی یا كەسۆكی یا مرۆڤی) پەیدا ببن. لێ ئەڤ هەلوێستێن لاوەكی یێن نیڤ و نیڤە، كو هەلوێستێ پڕانى یا مللەتان پێك دهینن، ڤەرێژێن هەردوو هەلوێستێن سەرەكینە و هەردەمێ ئازرێنەرەك یان پالدەرەكێ بەرهۆز هەبیت، دێ بەر ب سەمتەكێ سەرەكیڤە چیت. دبیت ژی هەمان ئازرێنەر یان پالدەر، بەرێ سەمتا مرۆڤی ژ لایەكی بەر ب لایەكێ دیڤە بگوهوریت. ئوو هەر كەسەك ل گورەی سەمتا هەلبژارتی، پێگیریێ پێ دكەت و ب رێكا ڤێ پێگیریێ دەربڕینێ ژ هەلوێستێ خوە یێ كەسۆكی دكەت.

ئەگەر ئەم ئاورەكا بلەز بدەینە وێژەیێ پێگیر، وەكو تێرم یان هەر تێگەهەكێ دی، ڤەرێژ و رامانەكا رێژەیی هەیە و هەر لایەنەك ل گورەی بەرژەوەند و چوارچۆڤەیێ تێهزرینێن خوە شرۆڤە دكەت. د تێگەهێ دەستەلاتێن شموولیدا؛ پێگیربوون ئەوە كو وێژەڤان خوە ب سیستەم و تێگەھ و عورفێن جڤاكی یێن هەییڤە گرێدەت و پێگیریێ ب نۆرمێن هەیی بكەت. هەلبەت ئەڤە هەمی د بەرژەوەندا دەستەلاتێدانە. د تێگەهێ سیستەم و بزاڤێن رزگاریخوازی و شۆرەشگێریدا؛ پێگیربوون ئەوە كو مرۆڤ هەمی ئالاڤ و ئەلەمێنتێن وێژەیی، بكەتە د بەرژەوەندا بزاڤا رزگاریخوازیدا و شۆرەشەکێ ل دژی دەستەلاتێ بكەت. هەژى گۆتنە کو پڕانی یا هەڤوەلاتی یێن هەچكوهەیی، پێگیریێ ب هەڤبەندی یێن بەرهەمهێنانێ و بها یێن جڤاكی یێن ژبۆ دۆماندنا ژیانا كەسۆكی دكەن. پێگیری یا نڤیسەر و وێژەڤانان ژی، ل گورەی ژێیاتی و هەلویستێن وان دهێتە ئاراستەكرن. نڤیسەر هەنە ب تەڤاڤی دژی دەستەلاتێنە و هندەك هەنە ب تەڤاڤی دگەل دەستەلاتێنە و ژبۆ موكمكرنا دەستەلاتا دەستەلاتداران دنڤیسن. ئوو پڕانى یا ئەوێن مایی ژی (ب میناكەكێ بێلایەن یان نیمچە بێلایەن)، ب دۆزا وێژەیی و رەوشەنبیری، یان بەرژەوەندا بلندا نەتەوەیی، یان ژی بها یێن ئیدیالی یێن مرۆڤایەتیێ و پێكڤە ژیانێ و پاراستنا ماف و كەرامەتا مرۆڤیڤە دهێنە گرێدان و كار بۆ دكەن و بەرهەمێن جوان بۆ دنڤیسن.

نڤیسەرێ ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژا، هەولدایە كو ژ لایەنێ هەستا مرۆڤایەتیێڤە سەرەدەریێ دگەل کۆژان (موعانات) و بێزاری و بێئۆمێدی یا كەسەكێ زیندانی بكەت، كو یێ هەمبەری شكاندنا كەرامەتا خوە یا مرۆڤایەتیێ بووی و مافێن وی یێن رەوا هاتینە پێشێلكرن. هەرچەندە رۆمان بەحسی زیندانێن دەستەلاتەكا دیاركری دكەت كو رژێما هەلوەشیایی یا عیراقێ یە. لێ ئەم دكارین ڤێ رۆمانێ بكەینە نموونە بۆ رسواكرنا هەمی زیندانان و هەمی كریارێن ئەشكەنجەدانێ، ئەوێن ل سەرانسەرى جیهانێ دهێنە ئەنجامدان. ئوو ژبەركو نڤیسەر وێژەڤانەكێ نەتەوەپارێزە و ئەو ب خوە پەهلەوانەكێ راستەقینەیێ ئەتموسفیرێ روودان و كەتوارێ رۆمانێیە، لەوا مشە جاران د گەرمە گەرما فیرهانا دلینیێدا، دبیتە لایەنگرێ جەمسەرێ دژی دەستەلاتێ. لێ ئەڤ لایەنگرتنا وی (وەكو رەوشەنبیرەك)، نە لایەنگرتنەكا سادە و دلینیێیە، بەلكو هەلوێستەكێ یاخیبوونێیە ژبۆ بەرجەستكرن و پەژراندنا بها یێن نموونەیی یێن جڤاكی، هەڤبەندی یێن دادپەروەرانە، داخوازكرنا مافێن رەوا یێن مرۆڤی و پاراستنا ئاڤروی و كەرامەتا مرۆڤایەتیێ هەمیێ. ئوو ژبۆ ب دەستڤە ئینانا ڤان ئارمانجێن هەژی و بلند، هەمی سەربۆرا خوە یا وێژەیی ژبۆ رسواكرنا رژێما هۆڤانە یا ل دژی مرۆڤایەتیێ بكار ئینایە و كۆمەكا میناكێن وێژەیی یێن جوان ژێ چێکرینە. رسوا كرنا رژێمێ د دوو بابەتێن سەرەكەدا خویاكرییە؛ ئەو ژی زیندانكرن و كریارا ئەشكەنجەدانێ یە. هەروەسا ئیشارەتدانێن بلەز بۆ پرۆسە یێن ئەنفالان و شەڕێن دناڤبەرا شەڕڤانێن رزگاریخوازیێ و رەشەكێن رژێمێدا، بابەتێن تەڤاڤكرنێ و كاملانكرنا میناكێ دڕی و هۆڤاتی یا رژێما هەلوەشیایی یا عیراقێنە.

١. زیندان

زیندان و زیندانكرن: كریارەكە، هەر ژ كەڤندا هەبوویە و هەر دێ هەبیت ژی، چونكو زیندانكرن شێوازەكە ژ شێوازێن سزادانێن سەرپێچی یێن یاسایێ، یان كریارەكا ترساندن و ڤەچغاندنێیە ژبۆ دەست ب سەرداگرتن و كونترۆلكرنا خەلكی. ئوو دپڕانى یا جاراندا، رژێمێن ستەمكار و داگیركەر و دیكتاتۆر، زیندانكرن و ئەشكەنجەدانێ ژبۆ پاشڤەبرن و ترساندنا خەلكی بكار دهینن، كو ببنە داردەستێن رژێمێ (یان ب كێمی)، مینا كۆلەیان پێگیریێ ب رەفتار و سیستەمێن نە مەدەنی و هۆڤانە یێن رژێمێ بكەن.

د ڤێ رۆمانێدا، نڤیسەر بەحسی شێوازێ دووێ یێ كریارا زیندانكرنێ دكەت كو ب مەرەما ترساندن و ڤەچغاندنێ ئەنجامددەت. ئەڤجا ترسەكا مەزن ژ زیندانكرن و ئەشكەنجەدانێ، دكەفتە ددلێ هەڤوەلاتییاندا. ئاکامەکا هندە کاریگەر و ئاکامدار دکەتە سەر دەروونێ مرۆڤان، کو هندەك جاران ژ دیواران ژی ب ترسن. هەر کەسەکێ دسەردەمێ رژێما بەعسى یا هۆڤانەدا ژیا بیت، دزانیت کو ئەوێ ب پشت شفشێن زیندانێن رژێمێ بكەڤیت، زڤرینا وی یا ب ساناهی نابیت. ئەڤە ژی ب دانوستاندنا خالد دگەل خودانێ تۆمارگەهێ خویا دبیت، دەمێ ژێ دخوازیت كو دەنگێ دەنگرێ بلندتر لێ بكەت، لێ "خودان هاتە ب رەخ تەنشتا ویڤە و گۆتێ: هشیار بە دێ تە گرن، دەوری د زەحفن... ما كەنگی ئەز بەردایمە! دەوری و پێلاڤا من. كا فڕەكێ ڤەخوە.. بپ١٨٣".

هەروەسا شێوازێ گرتنێ ب ترساندن و بەعجاندنێ دهێتە بارکرن. نڤیسەر شێوازێ گرتنا بابێ خالد خویا دكەت و دبێژیت؛ "دەمێ هندەك چەكداران خوە ل دۆرێن خانی بەلاڤە كرین و هندەك ژێ ب ژووركەفتین، وێ گاڤێ خالد ل سەر شەملكێ بوو و نڤێژ دكر.. بپ٦٩". ئەڤ شێوازێ ب سەرداگرتن و پاشڤەبرنێ، رێكەكە ژبۆ فالنجكرنا هزر و رەفتارێن خەلكێ قوربانی، كو ب كەڤنە دناڤ رەوشەكا بێدەستەلاتی و خوە تەسلیمكرنێدا. خوە تەسلیمكرن (مینا هەر ئێشەكا دی یا ب ڤەگر)، بەرەبەرە دناڤ خەلكیدا بەلاڤە دبیت، هەتاكو هەمی وەلاتی ڤەدگریت و وەلات ب خوە دبیتە زیندانەكا دەرڤەكری یا مەزن. هەروەسا هۆڤاتی و بەدرەوشتی یا نە جڤاكی یا رژێمێ نیشا ددەت؛ "وێ گاڤێ خالد ل سەر شەملكێ بوو نڤێژ دكر.. بپ٦٩". بێگومانە، نڤیسەری ئەڤ بابەتێ نڤیژا ل سەر شەملكێ ئینایە كو بێ رەوشتی و زۆرداری یا رژێمێ نیشا بدەت. وەکو جڤاکەکێ ئیسلامى و ئاییندار، یا فەر بوو رەشەکێن رژێمێ رێزێ ل نڤێژا خالدى بگرن و بهێلن هەتا ژێ تەڤاڤ دبیت، پاشى دەستەسەرکەن یان تویژاندنێ دگەل بکەن. لێ ئینانا ڤى میناکى، ئاماژەیەکە کو رەشەکێن رژێمێ چ رێزگرتن ژبۆ ئایینى و پەیوەندى یێن مرۆڤایەتیێ و سەرەدەریکرنا مرۆڤانە نەبوو. چەند هۆڤاتی و ستەم و ئەشكەنجەدان توندتر و دژوارتر بن، ترسیان و خوە تەسلیمكرن دێ بەربەلاڤتر بیت. ئوو چەند خوەتەسلیمكرن و گوهداری یا خەلكی ژبۆ دەستەلاتێ، موكمتر و پتر بیت، دێ زۆلم و ستەما دەستەلاتێ دژوارتر لێ هێت. هەمی دیكتاتۆری یێن جیهانێ ب ڤی شێوازی پەیدا بووینە و پەیدا دبن. ژبۆ رزگاری و قورتالبوونێ، قوربانی یێن ب مال و مولكەت و خوینا خەباتكەران پێ دڤێت. هەروەكو شاعرەكێ كورد دبێژیت: "داری ئازادی بە خوێن ئاو نەدرێ قەد بەر ناگرێ/ سەربەخۆیی، بێ فیداكاری ئەبەد سەرناگرێ...".

نڤیسەر ب هووری وەسفا زیندانێ و زیندانییان دكەت، هەروەكو وی ب خوە ئەڤ سەربۆرا زیندانێ جێرباندییە، یان ژی ب تێروتەسەلی ژ زیندانی یێن قورتالبوویی بهیستییە. كریارا زیندانكرنێ د سێ قۆناغاندا دبۆریت؛ قۆناغا ئێكێ: دەستەسەركرنە. د ڤێ قۆناغێدا هەمی شێوازێن ترساندنێ و گەفلێكرنێ و هندەك شێوازێن ئەشكەنجەدانێ دهێنە بكار ئینان. دپڕانى یا جاراندا، ئەڤ قۆناغە ژبۆ كەسبكرن و بكارئینانا خەلكی دهێتە بكار ئینان كو ببنە سیخور و چاڤێن دەستەلاتێ دناڤ هەڤوەلاتییاندا. هندەك جاران ژی بكار دئینن كو دناڤ زیندانی یێن قۆناغا تویژاندنێدا بژین و هەوالێن ناڤ زیندانێ بۆ دەستەلاتداران ببەن. قۆناغا دووێ: تویژاندنە. د ڤێ قۆناغێدا هەمی جۆرێن ئەشكەنجەدانێن لەشی و دەروونی ل دژی قوربانی بكار دئینن، كو هندەك پێزانینان ژێ چێكەن یان ژی هندەك دانپێدانان پێ بدەنە ئیمزا كرن. نڤیسەر ژوورەكا ژ ڤی جۆرێ زیندانێ ددەتە خویاكرن و دبێژیت: "ژوورێن تەنگ و شەهێ گرتی، ب شفشێن پیلایی دەرگەھ ل بەر هاتینە ڤەدان، ب خوەڤە گرتینە. ب دیوارانڤە، فەلاقە و كێبل و ئامیرێن كارەبكرنێ هلاویستی، نیشانن بۆ توندوتیژیێ، ژینوسایدێ، نینۆك هلكێشانێ، شووشتنا مەژی و نەمان و قركرنا مرۆڤان ب دەستێ مرۆڤان.. بپ١١". زیندانی یێن ڤێ قۆناغێ ژ هەموو مافێن رەوا یێن مرۆڤایەتیێ زربەهرن. زیندانێن تەنگ و بچووك، بێ دەستاڤ، بێ شووشتن و سەرشۆ، هندەك جاران ژی بێ خوارن یان كێم خوارنن. ئوو دپڕانى یا جاراندا، ئەڤ زیندانۆكە نە بەرچاڤن و كەسەك ڤێ ناكەڤیت، هەتاكو قوربانی تێڤە دمریت یان ل گورەی حەزا توێژینەران دانپێدانان ئیمزا دكەت.

د ژیانا كەتواری یا سالێن هەشتێیاندا ل عیراقێ ب دەهان نموونە هەنە كو گەنج دهاتنە گرتن و نەدزڤرینەڤە و كەسەكێ نەدزانی كا تەرمێن وان ژی ل كیڤەنە. یەك ژ وان قوربانییان ژی هونەرمەندێ كورد ئەردەوان زاخۆیی بوو، كو رۆژەكێ ژ رۆژێن داوی یا سالێن هەشتێیان هاتە گرتن و هەتا نۆكە ژی كەسەك چ ژێ نزانیت. نڤیسەر بۆ چەندین جاران ئیشارەتێن راستەوخۆ و یێن جەڤەنگی ددەتە ڤێ دیاردا شووشتی ژ هەمی رەفتارێن مرۆڤایەتیێ، ل جهەكی دبێژیت؛ "تاهرێ شازدە سالی و حسێنێ هەڤدە بهاری كەفتبوونە داڤێن وان و ب چ رەنگان ژناڤ دەستێ، وان قورتال نەبوون. هەڤالەكێ وان ژی ب ئەشكەنجێ مر.. بپ٦٥". ژ بلی كوشتنا بێ دادگەهكرنا ددەمێ تویژاندنێدا، هەروەسا ئیشارەتەكە ژبۆ كوشتنا سنێلەیێن هێژ نە پێگەهشتی و نەگەهشتینە ژیێ یاسایى ژبۆ گرتن و تویژاندنێ. ل گورەی رێكەفتنناما مافێن زارۆكان، هەر كەسەكێ نەگەهشت بیتە ژیێ هەژدە سالیێ وەكو زارۆك دهێتە حسابكرن و د یاسایێن هەمی مللەتاندا دادگەهێن تایبەت ژبۆ زارۆكان دادنن، یان ب كێمی، ژبەر ژیێ وان (یێ كێمتر ژ هەژدە سالیێ) نائێخنە دبن ئەشكەنجێ و تویژاندنێن دژواردا.قۆناغا سیێ: سەردەمێ پشتی حوكمكرنێیە. د ڤێ قۆناغێدا، کەسێ زیندانی ب فەرمی دهێتە تۆماركرن كو زیندانییە و دئیننە د زیندانەكا ئاشكرا و بەرچاڤدا. هەر كۆمەكا زیندانی یێن حوكمكری، ل ناڤ قاییشەكێ دهێنە زیندانكرن و زیندانڤان (ل گورەی كۆمەكا یاسا و رێنمایی یێن دیاركری) سەرەدەریێ دگەل دكەن. كەسوكارێن زیندانییان (د ڤێ قۆناغێدا)، دكارن بێنە سەرەدانێ و نامەیان ل هەڤ بگوهۆرن. لێ بەرۆڤاژی سیستەمێن زیندان و چاكسازی یێن هەمی وەلاتان (ب هەمی ئایین و نەتەوێن جوداجوداڤە)، د ڤێ قۆناغا زیندانكرنێدا ژی، ستەم و پاشڤەبرن و ڤەدەركرنا زیندانییان هەر یا بەردەوامە.  

د قۆناغا سیێدا، زیندانی هەڤ دنیاسن و ب سەر حوكم و بیروباوەر و بزاڤێن هەڤ هەلدبن، مشە جاران دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ كو بیروباوەرێن نووتر بۆ مرۆڤی پەیدا ببن. ژ ئەگەرێ ڤێ فێربوونا ئالوگۆر دناڤبەرا زیندانییاندا، گەلەك كەس هەنە (نەمازە مللەتێن د قۆناغا بزاڤا رزگاریخوازیێدا)، زیندانێ ب خواندنگەهەكا شۆرەشگێری ل قەلەم ددەن. پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێ ژی، پشتی ب بێتاوانی هاتییە ئەشكەنجەدان و زیندانكرن، ئوو پاشى هاتییە بەردان، ئێكسەر بەر ب رێزێن بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێڤە دچیت و دبیتە پێشمەرگە. دوو رامانان د ڤى هەلوێستیدا دهێنە دیتن، یان كاردانەوە یا پەهلەوانییە ژبۆ كو هەلوێستەكێ ئاشكرا ژ هۆڤاتیێ وەرگریت و ئەو بابەتێ سەرا هاتییە گرتن ب پراكتیكی ئەنجامدەت. یان ژی ژ ئەگەرێ هەڤبەندی یێن وی دگەل زیندانییان، کو ب چیرۆكێن مشیرێ شەهید و خالدێ قوربانی و كۆمەكا زیندانی یێن یێن سیاسی، فێری سیاسەتا بەرگری و بەرخودان و وەلاتپارێزیێ دبیت. نڤیسەر ب هووری بەحسی رەوشا زیندانییان و زیندانێ دكەت. وەسفكرنا رەوشا دەروونی یا زیندانییان و خویاكرنا وان نیشانێن ژ پەیدا بوونا حالەتێن دەروونی پەیدا دبن، ئاماژەیەكا نەراستەوخۆیە كو نڤیسەری ب هۆستایانە خوە بەردایە دناڤ كووراتی یا دەروونێ كاراكتەرێن رۆمانا خوەدا. لێ بەرى ئەم بچینە دناڤ کووراتى یا پەهلەواناندا و هندەک تیرۆژکێن رۆناهیێ بەردەینە سەر شێوازێ وەسف و ڤەگێرانێن نڤیسەرى، فەرە ئیشارەتێ بدەینە هندەک هەلچوون و رەفتارێن زیندانییان دزیندانێڤە، کو پشتی حوكمكرنێ و دقۆناغا سیێدا ئەنجامددان.

بێزاری: ئەو ب خوە هندی زیندان یا خۆش و تەنا بیت، لێ مادەم لڤین و ئازادی یا مرۆڤی چوارچۆڤە دكەت، مرۆڤ حەز ژێ ناكەت و زوو ژێ بێزار دبیت. ڤێجا ئەگەر زیندانەكا وەكو زیندانێن عیراقێ بیت، كو مشتی ئەشكەنجەدان و پاشڤەبرنە. ب کێمى و جارنا ژبۆ روومەتیێ گرنگى ب چالاکى یێن فێرکرنا پیشەیى ددان. دپڕانى یا زیندانێن جیهانێدا، پشتى زیندانى دهێتە حوکمکرن، دکۆمەکا خولێن فێرکرنا پیشەییدا پشکدار دکەن، کو پشتى بەردانێ بشێت ژیانەکا نۆرمال بژیت. ئەڤە ژى، رێکەکە ژ رێکێن چاکسازى یا جڤاکى. لێ نەگرنگیدانا رژێمێ ب ڤان جۆرە چالاکییان، نیشانا وێ چەندێ ددەت کو مرۆڤ ل دەف وان نەگرنگە. ژلایەکێ دیڤە ژى، پڕانى یا زیندانى یێن رژێمێ سیاسى بوون، لەوا وان مرن و هەڵوەشیانا زیندانییان ل سەر چاککرنا وان دچێتراند. ئەڤجا بێ لڤین و بێ چالاکى و بێى ئەکتیڤکرنا حەزا فێربوون و خوەمژوولکرنێ، دێ مرۆڤى بەر ب گوشەگیریێ و بێزاربوونێڤە بەت. جارنا بێزارى یا زیندانییان هند دژوار دبوو، هەتاكو دگەهشتە وی راددەی كو مرۆڤ سێدارەدانێ ل سەر زیندانێ ب چێترینیت؛ "نزا بۆچی من ژڤێ دەرێ دەر نائێخن! بلا سێدارە بت.. بپ٢٤". هەروەسا هندەک رەفتارێن نەمرۆڤایەتى ژى دگەل زیندانییان دهاتنە کرن، کو ژلایێ دەروونیڤە بهەلوەشیێن و چ ئۆمێدێن ڤەگەریانا ژیانا سروشتى ل دەف نەمینیت. زربەهرکرنا زیندانییان ژ ساکارترین پێدڤى یێن رۆژانە وەکو بیاڤێ میزتنێ و ریتنێ و خوەشووشتنێ... بێزارى و دلتەنگبوونا زیندانییان زێدەتر لێ دکەت. د وەسفکرنا ڤان دیمەناندا، نڤیسەر ئاشۆپا خواندەڤانى ژى دگەل خوە دبەتە دناڤ هۆلێن زیندانێڤە. بێزارى و بێهەدارى و کێمبهایى یا خوەییێ مرۆڤى سەرمیرا هەموو دیمەنانە دزیندانێڤە:

-  كێم كەس و كێم جاران روونشتن و كومڤەبوونێن بلەز دگەل هەڤ هەنە. نە دەنگێ موزیكەكێ یە، نە دەنگێ سترانەكێ یە، جیهان دخوەدا كەڕە و كەڕاتی ژی هەمی ل ڤی جهی داپۆشی و ئاسێ بوویە.. بپ٢١٣.

-  لێ تشت، مرۆڤ، بیركرن د نافخۆیا كەلهێ دا نەلڤ مایە و ژیان بوویە گۆلەكا مەند و رۆژ ب رۆژ گەنیتر دبت. ژیانەكا بێ رەنگ و تام، دەروونێ هەر تشتەكی دكتە خوەلی و زڤێری هەڤال جێمكەكا ب ڤێت و نەڤێتە.. دناڤبەرا وان دیوارێن ئاسێ را، كەسێ هەست ب هەبوون و نەبوونا وەرزێن سالێ نەدكر.. بپ٢١٥.

-  ل بەر دەرێ دەستاڤێ راوەستیا.. دەلنگێن خوە هلدان و پانیێن خوە دانان ئەردی، پشتی سەر تبلێن پیا ژ ئاخێ خلولە كرین، دناڤ گەڕكێن ئاڤێ را، یێن ل بەر دەرێ دەستاڤێ چێبووین، دەرباز بوو.. خوە یێ هەفتێ هژمارت.. بپ٢١٩.

-  دەمێ ل گەل دئاخفت، وی سەرێ خوە ژبەر بێهنا قرێژا لەش و دەڤ و بێهنا گەنییا جهی ددا پاش.. بپ٢٢٠.

-  گرفتارم، نوزانم ئیمپراتۆریا سەعۆی، ژیانا خالدێ شەهید، پەهلەوانیێن مشیر، كو دوماهی دەنگ و باسێن وی دبێژن دزیندانێ ڤە كوشت بوون و تەرمێ وی ل نێزیك گوندێ وان ل سەر رێیەكێ دانا بوون.. بپ٢٢٩.

ترسینۆکى و ژدەستدانا مێرانیێ: حالەتەکێ دییە تۆشی پڕانى یا زیندانییان دبیت. ژبەر ترساندن و ئەشكەنجەدانا بەردەوام، كەسێ زیندانی ترسینۆك دبیت و هەست ب مرۆڤینی یا خوە ناكەت. لەوا هەروەكو كورد دبێژن ژ كەلا مێرانیێ دكەڤیت و دبیتە كەسەكێ ڤەدەرێ تەسلیمبوویی؛ "خەونەكا ب جھ نەهێت د رەملا سینگێ واندا ل هیڤیا قورتالكرنێ بوو. گرژبوون. بێزاری، رەوشەكا هەروهەر بوو، دگیانێ تەڤاندا هات بوو چاندن.. ترسینۆك بووینە، مرۆڤێن ترسینۆك ژی، ددەراڤێن تەنگدا ژ كەلا مێرانیێ دهێنە شووشتن و كزگریۆك دحەفكێدا دخەندقت.. بپ١٨٢".

ئەنجامدانا هندەک رەفتارێن نەحەباندى، حالەتەکێ دى یێ زیندانییانە. ئانكو مەرەم پێ ئەو رەفتارن، یێن كو كەسەك ژخوە نەگرت یان نەوێریت ژ دەرڤەی دیوارێن زیندانێ ئەنجام بدەت، نەمازە ئەو رەفتارێن هەڤبەندی ب سێكسیڤە هەین. ل گورەی لێكۆلینێن جڤاكناسان، كریارێن مینا دەستپەرێ و نێربازیێ، د پڕانى یا زیندانێن جیهانێڤە دهێنە كرن، ب تایبەتی ئەو زیندانێن زیندانییان د هۆلەكێڤە خرڤەدكەن و د رەوشەكا خرابدا دژین:

كریارا دەستپەرێ: هەرچەندە دەستپەر كریارەكا سروشتییە و پڕانى یا گەنجان (دسەردەمەكێ ژیێ خوە یێ سنێلاتیێدا) دجڤاكێن دائێخستیدا كرینە و دكەن. لێ د چاڤێن جڤاكێ كوردیدا، كریارەكا ب شەرمە و گەنج ب دزیكیڤە ئەنجام ددەن؛ "هندەك ژی كوور د ئەندێشەیاندا چوو بوون و پشتی بەتەنی راكێشاینە سەر پێن خوە و هەتا ناڤ تەنگێ خوە دبن ڤەشارتین، ب قەچاغی دەستپەر لێددان.. بپ٢١٤". ئەگەر ژ دەرڤەی زیندانێ، تنێ گەنج و سنێلە ڤێ كریارێ بكەن، دناڤ هەر چوار دیوارێن بلندێن زیندانێڤە، كەسێن پێگەهشتی و خودان خێزان ژی دكەن. چونكو ب درێژاهی یا دەمێ حوكمێن وان، نابت چ ژنان ببینن. ئوو دەمێ ژنێن وان ژی دهێنە سەرەدانێ، ناهێلن خوە نێزیكی حەلالێن خوە بكەن. ئەو ب خوە، دهەموو وەلاتێن باوەرى ب مافێن مرۆڤى هەیى، ڤى مافێ سروشتى ژى بۆ زیندانییان رەوا دبینن. لێ ل زیندانێن عیراقێ، ماف پەیڤەکا کووڤییە و چ جاران ناهێتە دهزرا رژێمێدا. د لەقتەیەكا سەرەدانێدا ڤی دیمەنێ دلسۆژ دنەخشینیت؛ "ژ نشكەكێڤە چاڤێن وی كەتنە سەرێك و ژ هش چوو. رۆناهیەكا سۆر ل هنداڤ هلبوو.. ئەزبەنی ئەو ژنا... ئاخفتنا وی بڕی و كێبلەكی گێریێن خوە ل سەر پیستێ پشتێ نەخشاندن. من دوو زارۆك ژی هەنە. ئەڤە چوار سالە ژێ دوور كەفتیم... ئوو چەند ماینە؟ شازدە... شازدە سالێن دی ژی دێ بێ گان مینی... بپ٢٦٨". ئوو سەرەرای ڤێ دوور ئێخستنێ ژی، هەروەسا ب زیندانا ئینفرادی بۆ ماوێ چل رۆژان هاتە سزادان و نەهێلا جارەكا دی هەڤژینا خوە ببینتەڤە؛ "ئەزبەنی بەری سەرەدان ب دوماهی بهێت، حەز دكم خێزانا خوە ببینم و بێژمێ زارۆكێن.... دەڤێ خوە دانە سەرێك، هەر قێریەكا تو ب راهێلی ب سەد جەلدانە. دڤێت چل رۆژێن خوە دڤێ كونجێڤە ببۆرینی.. بپ٢٦٩".

نێربازى: رەفتارەكا دی یا نەحەباندییە و جڤاک ب كرێترین و هاڤیترین رەفتار دبینیت. نەماز ل دەف كەسێن مەزن و پێگەهشتی، فهێتییەکە و ناهێتە غەفراندن. هەرچەندە ل گورەی یاسا یا مەدەنی یا هندەك جڤاكان، ئەڤ رەفتارە ب مافەكێ رەوایێ مرۆڤی دهێتە زانین. ئوو هندەك لێكۆلەرێن جڤاكى ژی، وەسا هزر دكەن كو نێربازی رێكا ئێكانەیا رەوشەنبیری یا سێكسییە ل دەف سنێلەیان. چونکو رەوشەنبیرى یا سێکسى دجڤاکێن ئیسلامى یێن دائێخستیدا قەدەغەیە و ب کریارەکا ب شەرم ل قەلەمددەن. هەروەسا تێکهەلى یا نێرومێیان ژى، ژلایەنێن ئایینى و جێندەرى یا جڤاکى ژى فهێت و حەرامە، ئەڤجا دێ سنێلە چەوا فێرى نهێنى یێن سێکسى بن. ئوو مادەم پێدڤییەکا غەریزەیى یا مرۆڤییە، ئەڤجا سنێلە نەچار دبن کو نێربازیێ دگەل هەڤ بکەن، داکو ب سەر نهێنى یا سێکسى هەلببن و بزانن چییە و چەوا دهێتە کرن. هەرچەندە خودێ تەعالا د قورئانا پیرۆزدا، بەحسى (غلمان مخلدون) دکەت کو ل بەهەشتێ هەنە، ئانکو دبیت نێربازى ل بەهەشتێ ژى هەبیت. لێ جڤاكێ كوردی ب چاڤەكێ مشتی ترس و چریسەت سەرەدەریێ دگەل دكەت. هەروەسا ل گورەی یاسا عیراقێ ژی، كەسێن نێرباز ب شێوەیەكێ فەرمی دهێنە سزادان و زیندانكرن. د زیندانێڤە، چونكو زیندانى بۆ ماوەیەكێ درێژ ژ خوەرسكێن خوە دوورن و هەردەم پێكڤەنە، هندەك تۆشی ڤێ رەفتارا نەجڤاكی دبن و دەمێ رەفتار خویا دبیت، بێگومانە كو سزادانەكا مەزن دویفدا دهێت: "هەر ئێكی چل جەلدە لێدان و چل رۆژان ژی كرنە دكونجێن تاك ڤە. یا ژ هەمیێ نەخۆشتر، دناڤ زیندانییان را هێنان و برن و كرنە پێتڕانك. پێلاڤێن ئێكودوو ب ددانان هلگرتبوون.. پۆلیسان دەستێن وان گرێدا بوون و وەكو كەرا ل دووف خوە رادكێشان.. بپ٢١٣".

شێتبوون (پێشێلبوونێن دەروونى): حالەتەكێ دییە ل دەف هندەک زیندانییان دهێتە دیتن. هندەک زیندانى، ژ ئەگەرێ ئەشكەنجەدانا بەردەوام و زیندانکرنەکا درێژ، تۆشى هندەک پێشێلبوونێن دەروونى دبن و نەدوورە هۆش و مەژیێ خوە ژ دەست بدەن. هەرچەندە شێتبوون وەكو تێرم، تێگەهەكێ كولانكییە و خەلك ژبۆ وان كەسان بكار دئینن یێن ب شێوەیەکێ نەلۆژیكی و نەبەرئاقل دەربرینێ ژ رەفتار، دلینی و هزرێن خوە دكەت، کو د چاڤێن جڤاكیدا نەقەبوولكری بیت (یان ب كێمی، جڤاك ل سەر وی شێوازێ دەربڕینێ رانەهات بیت). ئەو ب خوە شێتبوون تێكچوونا رەوشا دەروونی و جڤاكییە. د زانستێ دەروونیدا، ڤی حالەتی ب ناڤێ پێشێلبوونێن دەروونی یان رەفتاری یان هزری ددەنە نیاسین. ئوو مشە جاران خەلك دبێژیت فلانە كەس ب شێتاتی ترۆمبێلێ دهاژۆت یان كار دكەت یان ب شێتایی دئاخڤیت.. هتد.

مەرەم ب شێتبوونا دزیندانێڤە ئەوە كو بەری زیندانكرنێ یێ سروشتی بوو. لێ ژ ئەگەرێ زیندان و ئەشكەنجەدانا بەردەوام، تۆشى هندەک پێشێلبوونێن دەروونى دبیت. هەلبەت هەمی دەمان و بۆ هەمی كەسان زیندان نابیتە سەدەمێ شێتبوونێ، لێ فەرە زەمینە خۆشكرنەك د پێكهاتەیا كەساتی یا مرۆڤیدا هەبیت، هەتاكو دبیتە ئەگەرێ پەیداكرنا پێشێلكرنەكا دەروونی و دئەنجامدا مرۆڤ بەر ب شێتاتیێڤە دچیت. پێشێلبوونێن پەستا پشتی ترۆمایێ رۆلەكێ كاریگەر د ڤێ شێتبوونێدا هەیە. ل گورەی لێكۆلینێن زانستی و سەربۆرێن زیندانییان، ئەوێن زیندانی و یێن دبن ئەشكەنجەدانێڤە بەرئاتاڤی هەرسێ سەدەمێن سەرەکى یێن ترۆماداریێ دبن، كو توندوتیژی و بەرزەكرن و ژێكدووربوونە. وەكو هەمی میناكێن دی یێن دەرئەنجامێ ترۆمایا دەروونی (ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ)، ئیشارەتێ ددەتە حالەتەكێ نە هەڤگونجانا (دلینی و هزر و رەفتاران) ل دەف زیندانییەكی كو ب ناڤێ دینۆ دهاتە نیاسین. لێ شێوازێ دەربڕاندنێ و كاردانەوەیا هەڤالان و تێرم و بابەتێن ب كارئینایی، میناكەكێ دلسۆژێ نەگونجایی پێك دهینن، کو دیناتی یا دینۆی ب خوە ژی ببیتە دۆز؛ "وەستیا و پتر گلیز ب لێڤان دا شۆر بوو. رابووڤە سەر كونتكا و د هەمبێزا من دا ما، زل تەماشەی سیمایێ من كر. چاڤێن خوە وڕكرن. سەرێ خوە بادا و رەجفاند، پاشی گۆت: تو بۆچی دگەل من نا زڕی؟ هێ سەرێ خوە بلند بكە ئەوێن ل هنداڤی سەرێ تە هەمی هەڤالێن منن. كەرن.. بپ٢٦٠".هەرچەندە هەمی وەسفێن نڤیسەری داینە دینۆی بەر ب رەفتارێن كەسەكێ شێتڤە دچن. لێ پرسیارا هەرە گرنگ ئەوە بۆچی ئەڤێ شێت كەراتی هەلبژارت كو خوە و هەڤالێن خوە پێ سالۆخەتدەت، ما بۆچی نە دگۆت ئەو هەمی هەڤالێن منن، شێرن، بەرازن یان قەهرەمانن؟!

ئەڤ هەلویستێ ڤی پەهلەوانێ لاوەكیێ ژ نشكاڤە، كو دەربڕینێ ژ هزركرنەكا نەهۆشی یا نڤیسەری دكەت. كۆمەكا خواندنان ب خۆڤە دگریت؛ ژ لایەكیڤە، هندی هند ژ بەر ناڤێ قەهرەمانی و شۆرەشێ ئەشكەنجە یا خواری، ئێدی نەوێریت وان پەیڤان ب لێڤكەت. ئوو هندی هند ئەشكەنجەكاران یێ پاشڤەبری و خەبات و قەهرەمانی یا وی ب كەراتی یا قەلەمدایی، د ناخێ وی یێ كووردا جێگر بوویە و هزر دكەت كو نەدوورە ستەمكار راست بن (یان ب كێمی)، ئەو یێ چەوتە. یان ژی د سەردەمەكێ لاوازی و بێهیزیێدا، هەست ب شكەستن و تەسلیمبوونێ بكەت و هەمی تەسلیمبوونان بەهانە یێن لۆژیكی پێ دڤێن كو هەڤسەنگی یا كەساتی یا جڤاكی پێ بهێتە پاراستن. هێسانترین بەهانە یا ڤێ رەوشا نوو ژی ئەوە كو مرۆڤ خوە ب چەوتی و دسەرداچوویی ل قەلەم بدەت. نڤیسەر ب خوە ژی پشتەڤانی یا ڤی هەلویستێ داویێ دكەت و ل سەر زارێ پەلەوانێ خوە یێ سەرەكى دبێژیت؛ "من ژ دل دڤیا سەرێ خوە راكم و ل هنداڤ خوە بنێرم، بەلكو گیانێ خالد، گیانێ مشیر ببینم، من هەست ب وان گیانان كر یێن دینۆ ددیتن و یاری دگەل دكرن.. بپ٢٦١". ئەڤ هەلویستێ نوو یێ ژ نشكاڤە، ژ ئەگەرێ بێزارییەكا دژوار پەیدا دبیت و نە دوورە هەلچوونەكا بەروەخت بیت، كو ب رێکا دلدەرێژكرنێ دبیتە ئەگەرێ هەستکرنا ب ئارامییەكا دەروونی یا بەروەخت. لێ نڤیسەری زەمینەیەكا لۆژیكی بۆ ڤی هەلویستێ نوو خۆشكرییە كو ڤێ هەلچوونێ دكەتە بەركار و دەرئەنجامێ مەژی شووشتنێ ژلایێ ستەمكارانڤە. ژ سەر دەڤێ ئەشكەنجەكاران دبێژیت؛ "میرنشینێن هەوە بەردەوام هێرش ل سەر هەڤدو كرینە و تالان برینە، هوون چەتەنە و تنێ چەتە ژ بەژنا وە دهێت.... هوون كۆلە یێن مەنە و بەس... نوزانم هوون ب چ دخوڕن؟! هەوە چ رەسەناتی هەیە؟! مە رەوشەنبیری یا هەوە ئاڤا كرییە.. بپ٥٩". ئەڤە ژی دچیتە دخانا رەخنە ل خوە گرتنێدا و ب ئیدیولۆژی یا نڤیسەری ب خوەڤە دهێتە گرێدان. ئەز وەسا هزر دكەم كو نڤیسەری دڤێت بێژیت: هەتا ئەم ب چاڤەكێ رەخنەیا هەلسەنگاندنەیی ل دیرۆك و رابردوویێ خوە نەنێرین، ئەم نەشێین بەر ب پێشڤە بچین. ژ لایەكێ دیڤە ژی، ئاماژەیە بۆ بێزاربوونەكا دژوار كو هۆڤاتی و رەفتارێن نەمرۆڤانتی یا زیندانێن رژێمێ پێ سالوخەت ددەت. ئەڤ بێزارییە ژی دگەهتە وی راددەی كو مرۆڤی بەر ب حالەتێ خوەكوشتنێڤە ببەت.

خۆكوشتن: حالەتەکێ دییە كو د پڕانی یا زیندانانڤە دهێتە ئەنجامدان، نەمازە زیندانێن دیكتاتۆر و داگیركەر و ستەمكاران. ئەڤ رەفتارە یان حالەتە ژ ئەنجامێ بێزاربوونەكا دژوار، یان ژ ئەگەرێ خەمۆکییەکا توند پەیدا دبیت، کو مرۆڤ هەست ب بێئۆمێدى و تنێیاتى و نەهاریکاریێ دکەت. ئەوێ خوە دکوژیت، دگەهیتە وێ باوەرێ کو ئێدى مانا وى دژیانێدا چ مفایێ خوە نینە و فەرە خوە ژ ئازارێن ژیانێ رزگار بکەت. ب هزرا وى ژیان ئازارە و فەرە مرۆڤ خوە ژێ رەحەت بکەت. هندەك جاران ژی مینا هەلویستەكێ نەرازیبوونێ و بەرگریێ دهێتە حسابكرن. ئەڤە ژی ل سەر رەوشا دەروونی یا کەسێ زیندانی و بابەتێ زیندانكرنێ و سەرەدەری یا زێرەڤانێن زیندانێ رادوەستیت. لێ ژبەركو نڤیسەر هەمی تەركیزا رۆمانا خوە ئێخستییە سەر زیندانێ و ئەشكەنجەدانا د زیندانێڤە، لەوا پتر بەر ب بێزاربوونا زیندانییانڤە دچیت. ب ئاشكرایی ددەتە خویا كرن كو خۆكوشتنا د زیندانێڤە ژ ئەگەرێ بێزاربوونێیە؛ "دوهی ژ بێزاربوونێ، گەنجەكێ بیست بهاری خوە دبن لحیفێ ڤە خەندقاند بوو. ئەڤ ئێشە یا بەلاڤ دبت. چ ئەو مرۆڤی بكوژن، چ مرۆڤ خوە بكوژت، هەمان تشتە... بپ٢٢٣".

٢. ئەشكەنجەدان

د سیستەم و وەلاتێن ستەمكار و دیكتاتۆردا، ئەشكەنجەدان هەڤالجێمكێ زیندانێیە و زیندان هەیبەتا خوە یا ئەزەلی ژ ئەشكەنجەدانێ وەردگریت. مەرەم ژ ئەشكەنجەدانێ، هەلوەشاندنا شیان و ڤین و هەلوێست و كەساتی یا مرۆڤییە. هەروەسا رێكەكا هێسان و كاریگەرە ژبۆ زەرگەھ گەهاندن و ئێشاندن و شێواندنا لەشێ مرۆڤى، ئانكو هەولدانەكا مجدە ژبۆ شێواندن و هەلوەشاندنا دەروون و لەشێ مرۆڤی هەردووان. نڤیسەری ب خوە ژی ئیشارەتەكا ئاشكرا دایە ڤێ چەندێ؛ "گۆتنەك هەیە دبێژیت: ژ وان نەترسن یێن لەشی دكوژن. ژبەركو نەشێن هزر و دەروونی بكوژن. لێ دڤێت ژ وی بترسن یێ لەشی و دەروونی هەردوكا پێكڤە د دۆژەهێ دا وێران دكت.. بپ٢٢٧". ئەڤجا ئەشكەنجەكار هەولددەن كو لەش و دەروونێ زیندانی د دۆژەهەكا سەر زەمینەییدا وێران بكن. د پڕانیا جاراندا كریارا ئەشكەنجەدانێ ل قۆناغێن ئێكێ و دووێ یێن زیندانكرنێ دهێتە بكار ئینان (ئانكو قۆناغێن بەری حوكمكرنێ). داكو ئەو دانپێدانێن دبن دارێ ئەشكەنجێڤە دهێنە دان، ببنە دوكیۆمێنت و بەلگە یێن حوكمكرنەكا دژوارتر. د قۆناغا سیێدا ژی (ئانكو پشتی حوكمكرنێ)، هەرچەندە ئەشكەنجەدانا لەشی دهێتە راوەستاندن (یان ب كێمی) ب وێ رێكوپێكی یا هەیی نینە، لێ ئەشكەنجەدانا دەروونی بەردەوامە و نەدوورە دژوارتر بیت ژی. نڤیسەری هەولدایە كو پڕانى یا شێوازێن ئەشكەنجەدانێ، د زیندانێن رژێمێڤە وەسفكەت. هەر ژ كەڤنترین و بەربەلاڤترین شێوازێ ئەشكەنجەدانێ كو قوتان و لێدان و فەلاقەدانە و هەتا دگەهتە دانانا ل سەر بوتلی. ب درێژی و تێروتەسەلی وەسفكرینە. گەلەك جاران شێوازێن ئەشكەنجەدانێ دووبارە بووینە. ئەڤە ژی كریارەكا سروشتییە، چونكو هەمی زیندانی یێن سیاسی د هەمان قۆناغێن پێڤاژۆیا ئەشكەنجەدانێدا دبۆرن، هەتاكو دان ب وان تاوانان ددەن، یێن ئەشكەنجەكاران دڤێت. دكوژەكترین رەوشێن هەلوەشیانێ و بێزاری و تەسلیمبوونێدا، زیندانی دانپێدانان ئیمزا دكەن، کو مینا خۆکوشتنەکێیە ژبۆ زیندانى یێن سیاسى. پشتی چ ئۆمێد و گەشبینى ل دەف نەمینیت و هەست ب ژیانێ نەکەن، پەنا بۆ دانپێدانێ دبەن کو ژ ئازارێن ژیانێ رزگار ببن، گەلەک زیندانى یێن سیاسى داینە خویاکرن کو دانپێدانێن نەئەنجامدایى ل سەر خوە کرینە ماڵ، بەلکو بڕیارا سێدارەدانێ ل سەر بدەن و رزگار ببیت. ب شێوەیەكێ گشتی، ئەڤ شێوازێن ئەشكەنجەدانێ د رۆمانێدا دهێنە دیتن، کو ئەو شێوازن یێن دگەل پەهلەوانێ رۆمانێ هاتینە بکارئینان:

·  قوتان و لێدان:

ئەڤ كریارە هەر ژ دەقیقەیا گرتنێ و هەتا رۆژا بەردانێ ب ئاستێن جوداجودا بەردەوامە. ب شەق و پێن و لێدانا ب قوینتاخێن تفەنگان، ژ مال دهێتە دەرئێخستن و بەر ب جهێ ئەشكەنجەدانێڤە دهێتە برن. د قۆناغا تویژاندنێدا، دژوارترین شێوازێن ئەشكەنجەدانێ دگەل دهێتە بكارئینان و ئەڤ شێوازێ سەرەكی دبیتە قاونەكا بەردەواما ژیانا رۆژانە.

-  ژ پشتا ترۆمبێلێ راكێشانە دەرێ و هەر ئێكی ژ ئالیێ خوەڤە دانە بەر مست و كێلنجیا و ب ژوور ئێخستن.. بپ١٢".

-  نەجم ل هنداڤ سەری راوەستیا و سۆلا خوە دانا سەر سەری و گڤاشت.. بپ٤٨".

د پڕانیا جاراندا ئەشكەنجەكار زەرگەهێن خوە ل جهێن هەستدار ددەن، بۆ نموونە ل سەری ددەن یان ل دفنێ كو خوین ژێ بهێت و ب ساناهی نەراوەستێت. یان ژی زەرگەهان دگەهیننە ئەندامێن گوهنێلیێ، كو زێدەباری ئێشانەكا زەییری، زەرگەهەكە ل دەروون و زەلامینی یا قوربانی ددەن. د میناكەكیدا، نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە وێ چەندێ كو ئەشكەنجەكاران گونێن سیابەندی دگڤاشتن و نە بەرددان هەتاكو دلبۆرینێ دگرت؛ "وی دەستێ خوە پێدا هینا خوارێ و گونێن وی گڤاشتن. دل لێ بۆری.. بپ٦١". ئەڤ شێوازێ بارکرى ب ئیهانەکرنێ، هەم بۆ ب دەستڤەئینانا دانپێدانێیە و هەم ژبۆ ترساندنا زیندانى یێن دییە ژى.

·  فەلاقەدان و جەلدەدان:

نە دوورە كەڤنترین و بەربەلاڤترین شێوازێ ئەشكەنجەدانا رێكخستی، فەلاقەدان و جەلدەدان بیت. د فەلاقەدانێدا، دێ زیندانی گرێدەن و پی یێن وی بلند كەن و كەسەكێ دی، دێ ب شفكەكێ یان كێبلەكی ل پی یێن وی راوەستێت؛ "ب هاریكاری یا هەڤالەكێ خوە، فەلاقە ئێخستە پێن سیابەندی و لێ گڤاشتن.. نەجم ل سەر پشتا وی روونشتە خوارێ و پێن وی د چوكی را بلند كرن. هەڤالێ وی ب هەمی هێزا خوە كێبل دادوەشاندنە بنێ پێن سیابەندی.. بپ٤٣". جەلدەدان ژی هەمان شێوازێ رێكخستیێ فەلاقەدانێیە، لێ ل شوینا پییان، زیندانی هەمی پێكڤە ب جهەكیڤە دهێتە گرێدان و كەسەكێ ب هێز، دێ قامچییان داوەشینتە لەشێ زیندانی، هەمی پشكێن لەشێ وی بەرئاتاڤە كو ببیتە جهێ داوەشیانا قامچیێ. دكەڤندا ئەڤ شێوازە مینا سزایەكێ توند و دژوار ل دژی سەرپێچكاران دهاتە بكار ئینان، میرزایان (الاسیاد) كۆلە یێن خوە پێ سزا ددان و د سەردەمێ ئیسلامەتیێدا ژی، ئەڤ سزایە یێ بەربەلاڤ بوو. هەرچەندە د هەمی قۆناغێن زیندانكرنێدا دهێتە بكار ئینان، لێ ب شێوەیەكێ رێكخستی و سروشتی، وەكو سزایەكێ یاسایی دهاتە بكارئینان، نەمازە د قۆناغا پشتی حوكمكرنێدا (قۆناغا سیێ)؛ "هەر ئێكی چل جەلدە لێدان و چل رۆژان ژی كرنە دكونجێن تاك ڤە.. بپ٢١٣". هەروەسا مل ب ملێ ڤی سزایێ لەشی، مشە جاران سزایەكێ دەروونی ژی دگەلدا هەیە كو نابیت زیندانی بكەتە قێژی یان ژ ئێشانێ بنالیت، ئەگەر ئوفێنەك یان قێژییەك راهێلا دێ هژمارا جەلدەیان پتر لێ هێت؛ "دەڤێ خوە دانە سەرێك، هەر قێریەكا تو ب راهێلی ب سەد جەلدانە... بپ٢٦٩." ئەڤجا دگەل وەختى و دگەل راهاتنا بێدەنگیێ، کەسێ زیندانى، هەست ب لەشێ خوە ناکەت. نەدوورە ئەڤ بەرگەرى یا دەروونى و مەژى بیت، بوویە سەدەمێ خۆراگرتنا لەشێن برینۆیى و ب ساخى ژێ دەرکەفتینە.

·  سۆتن و ڤەمراندنا جگارێ ب لەشیڤە:

سۆتن ژی، رێكەكا كەڤنا ئەشكەنجەدانێیە. ب درێژاهى یا دیرۆکێ، ستەمكاران شێوازێن هەمەجۆرێن سۆتنێ بكار ئیناینە. لێ د ڤێ رۆمانێدا، ب مشەیی ئیشارەت ب سۆتنا ب ئاگرێ جگارێ هاتییە دان؛ "مزەك ل جگارێ دا، دووكێل هاڤێتە ناڤ چاڤا و سەرێ جگارێ ب سینگی ڤەنا و پێڤە ڤەمراند.. بپ٦٠-٦١". هەروەسا داخكرن ژی شێوازەكە ژ شێوازێن سۆتنا لەشی، بۆ ڤێ مەرەمێ ئاسنەكێ گەرمێ سۆركری بكار دئینن یان ژی ئالاڤەكێ كارەبێ، مینا كاویێ یان ئۆتی...هتد. د فلاشباكەكا پەهلەوانیدا ئاماژە ب داخكرنا ب ئۆتی هاتییە دان؛ "دیمەنێن هەلاویستنێ و داخكرنا ب ئۆتی، د چاڤاندا وەكو پارچێن فلمەكێ ترسێ بوون.. بپ٣١". ئوو وەكو هەمی شێوازێن دی یێن ئەشكەنجەدانێ، ژبۆ هەلوەشاندنا كەساتی و هەست و هۆشێ کەسێ زیندانی، كەنی و تڕانەپێكرن ژی دگەل دهێتە بكار ئینان؛ "ئەوێ جگارە ب سەرێ چچكێ وی ڤە ڤەمراندی، پشتی راكرینە سەر پیا، تف كرێ و كەنییەكا كرێت راهێلا.. بپ٤٥". تف کرنا کەسەکى، دکوردەواریێدا پاشڤەبرنەکا دەروونى یا دژوارە و خەلک ب توندى پێ دئێشیت. ئەڤ كریارا زێدەبارا دگەل ئەشکەنجەدانێ، تنێ ژبۆ هندێیە كو زیندانی هەست ب كێماسی و هەلوەشیانێ بكەت، کو ل داویێ تەسلیمی داخوازی و مەرەمێن جەهنەمییان ببیت.

·  كارەبكرن:

ئەڤە شێوازەكێ نوویێ ئەشكەنجەدانێیە، كو هەردوو جەمسەرێن سار و گەرمێن كارەبێ ب لەشێ كەسێ زیندانیڤە دنن و کارەبێ پێ دکەن. دەمێ کارەب دناڤ لەشیدا دبۆریت، دبیتە ئەگەرێ رەجفینا هەمی ماسۆلكە یێن وی و وەستیانەكا دژوار و ژاندار پەیدا دكەت. نە دوورە ژی، ببیتە ئەگەرێ دلبۆرینێ و شێواندنا هەست و هزران. مشە جاران ژی، ل گورەی دژواری یا تەوژمێ كارەبێ، زیندانی دمریت یان نێزیكی مرنێ دبیت. ئوو داكو ژان و ئێشان دژوارتر بن، هەستدارترین ئەندامێن لەشی ژبۆ گەهاندنا تەوژمێن كارەبێ دهێنە هەلبژارتن. نڤیسەر ب ڤی میناكێ ل خوارێ ئیشارەتێ ددەتە ڤی شێوازێ ئەشكەنجەدانێ: "پشتی هەڤالێ وی قرراسا ئاسنی ئێخستییە سەر چچكێ سیابەند، دەرپێ كورتكێ وی هینا خوارێ و یا دى ب گونێن وی ڤە چەسپاند. سەرێن وایرا گەهاندنە پاتری.. بپ٤٥".

·  هەلاویستن:

ئەو ژی شێوازەكێ ئەشكەنجەدانێیە، كو مرۆڤی ب جهەكێ بلندڤە دهەلاویسن. ئەڤجا دبیت سەربەرەوژێر بیت یان پان و پان بیت یان ژی ژ هەردوو دەستانڤە بیت. هندەک جاران ژى، ئاگرەكی ل بن کەسێ هەلاویستى هەلدكەن كو دویكێلا ئاگری مشتی دەڤ و دفن و پشێن وی ببیت. نڤیسەری ئیشارەت كرییە شێوازێ هەلاویستنا سەربەرەوژێر و دبێژیت؛ "وەریس دناڤ پێن وی را برن و ل دۆر تەنشتێن وی باش ئالاندن. ل دووف خوە كێشان و ب ئاسنێ پانكێ ڤە هەلاویستن و وەریس كێشان.. بپ٤٦".

·  دانانا ل سەر بوتلی:

هەروەكو مە دخالا پێشیێدا خویاكری، یارى كرنا ب ئەندامێن سێکسى یان ئێشاندنا وان، هەولدانەكا هۆڤانەیە ژبۆ هەلوەشاندنا تەواوەتى یا قوربانى ب لەش و دەروونڤە. ئەڤ کریارە ب شێوەیەكی تڕانەپێکەر و هۆڤانە دهێتە کرن، كو ئاكامەكا نێگەتیڤ بكەتە سەر سێلفستیما کەسێ قوربانى. ل سەر دەمێ ئۆسمانلییان، شێوازەكێ ئەشكەنجەدانێ هەبوو دگۆتنێ خازۆق یان قازۆخ كو دارەكێ درێژ ژبۆ ئێشاندن و ئیهانەكرنێ هەردووان دكرە د پاشی یا مرۆڤی را. لێ ل سەردەمێ نوكە و ل سەردەستێ رژێما عیراقێ، بوتلێن ڤەخوارنێ دهاتنە بكارئینان كو بكەنە د پاشی یا مرۆڤی را. هەرچەندە نزانم كا ئەڤ شێوازە ل وەلاتێن دی یێن جیهانێ هەیە یان نەء، لێ ل عیراقێ ب مشەیی هەبوو. پڕانى یا قوربانی و قورتالبوویی یێن ئەشكەنجەدانێ ئیشارەت داینێ. د ڤێ رۆمانێدا ژی، ب ڤی شێوازێ ل خوارێ هاتییە بەحسكرن؛ "پاشی یا من كەتە سەر وی تشتێ تیژ، وی پتر گرانی یا خوە ئێخستە سەر ملێن من هەتا من هەست ب سەرێ بتلێ پێپسیێ كر كو ژ ناخا من دەرباز بوو، كچینیا من كرە پاتەكێ بێنڤێژ.. من هەست ب خوونێ كر كو دبن من دا چوو، ب لێڤێن بتلی دا هاتە خوارێ و بنێ ژوورێ ژێ مێت.. بپ١٥٧".

·  ئەشكەنجەدانا دەروونی:

هەلبەت هەمی جۆرێن ئەشكەنجەدانێ، هەر ژ سڤكترین شێوازێ قوتان و لێدانێ و هەتا دگەهتە دژوارترین و هۆڤترین شێوازێن توندوتیژیێ، ئاكامێن دەروونی یێن نێگەتیڤ دكەنە سەر ناخ و دەروونێ قوربانی و نیشانێن ڤان ئاكامێن دەروونی ب شێوە یێن هەمەجۆر دەردكەڤن. لێ مەرەما مە ب ئەشكەنجەدانا دەروونی ئەوە كو ئەشكەنجەكار ب هێمنی و بێی بكار ئینانا توندوتیژی یا راستەوخۆ، ئاكامەكا كوژەك بكەتە سەر دەروونێ قوربانی و بەر ب هەلوەشیان و تەسلیمبوونێڤە ببەت. هەلبەت رەوشا نەخۆش و نالەبارا زیندانێ ب خوە، كو هێسانترین پێدڤی یێن ژیانا مرۆڤان تێدا نینن و هەردەم دبن گەفەكا دژوار و كوژەكدایە، ئاكامەكا نێگەتیڤ دكەتە سەر دەروونێ قوربانی و حەز دكەت ب زووترین دەم ژ وێ رەوشێ دەركەڤیت. ئەڤجا دانپێدانێ ب هەمی كریارێن كرین و نەكرین ددەن، داكو ژ وێ رەوشا نالەبارا دەروونی قورتال ببن. د لەحزەیەكا بێزاریێدا، پشتی دان ب هەمی تشتێ وان ڤیایی دای، پەهلەوانێ رۆمانێ دبێژیت:

-  نزا بۆچی من ژ ڤێ دەرێ دەرنائێخن! بلا سێدارە بت.. بپ٢٤.

-  نهو نزانم بو چ دژیم؟! بۆ من خەم نینە زیندان بت، سێدارەدان بت، گوللە بارانكرن بت.. بپ١٠٦.

لێ كریارا ژ هەمی كریاران دلسۆژتر و دژوارتر ل سەر دەروون و كەساتی یا كەسێ كورد ئەوە كو مەحرەمێن وی (ب تایبەتی دایك یان ژن یان كچ یان ژی خویشك) ل پێش چاڤان بهێنە كرێت كرن، هینگی دبێژتە مرنێ تو بخێر بهێی و یێ بەرهەڤە هەر تشتێ وان ڤیا ل سەر خوە ئیمزا بكەت. د میناكەكێ دلسۆژ و نە مرۆڤایەتیدا، نڤیسەر رەوشا زیندانییەكی وەسف دكەت، کو رەشەكێن رژێمێ وی دئێخنە دناڤبەرا نال و بزمارێدا؛ "ها تە چ گۆت؟ دێ چیرۆكا خوە دگەل رێكخستنێن سیاسی بێژی؟ یانژی خووشكا تە یا چواردە سالی ل پێش تە جلكا دبەردا بدڕینم و لەشێ وێ ژێكڤە بكم؟.. بپ٢٨٧". هەلبەت د وێ رەوشا نە چاڤەرێكریدا كو مەژیێ مرۆڤی نەشێت تەسەورێ بكەت، دێ هەمی داخوازی یێن وان ب جھ ئینیت و هەمی دانپێدانان ل سەر خوە كەتە مال. دئەنجامدا ژی؛ "دەمێ بایێ فێنكێ ئێڤاریا كەزیێن خانما خووشكا وی دهەژارندن، عەدنان ب خلفا سێدارێ ڤە دهەژیا.. بپ٢٨٨". 

نە دوورە ب ئاخفتن و نڤیسین مرۆڤ بكاریت ل سەر ڤێ رەوشێ باخڤیت، لێ ژلایێ دەروونیڤە و د لەحزە یا روودانێدا، كریارەكا نە هێسانە كو مرۆڤ بكاریت تەسەور بكەت یان حوكمی ل سەر بدەت. نەدوورە كومەكا پەهلەوان و وەلاتپارێزێن خوەدی هەلوێست بەرئاتاڤى ڤان جۆرەرەوشان بووینە و ب نەچاری كەفت بنە دناڤ بیرا خیانەتكاریێدا، یان ب كێمی، تۆشی خەمساری و لادانێ بوو بن. هەلبەت ئەڤە نە بەهانەكرنا كەسێن لادایی یە، لێ تنێ هزركرنەكە كو فەرە بەری بڕیاردان و هەلوێست وەرگرتنێ، مرۆڤ دگەل خوە ب خوە بكەت. نڤیسەر ب خوە ژی، نەشیایە خوە ل بەر سەرهاتی یا ڤان زیندانی یێن قوربانی بگریت و وەكو پەهلەوانەكێ دناڤ رۆمانا خوەدا رەفتار كرییە. ئەڤجا پشتی هەست ب فالنجبوونا هەستێن خوە یێن فیرهایی دكەت، پەنا بەر ب خودێ مەزنڤە دبەت و ل سەر زارێ پەهلەوانەكێ رۆمانێ پرسیار دكەت؛ "نوزانم ئەڤێن ب شەڤ و رۆژ خەلك ددان بەر ئەشكەنجێ و ئازاران و ب هەزاران خەلك سێدارە داین و دكوشتن، دێ چەوان بەرسڤا خوە دن.. بپ٢٨٦". هەردەمێ مرۆڤ دکەڤیتە ددەراڤەکێ تەنگدا، کو چ هێز و چارە بۆ نەبن، ئێکسەر دێ پەنا بەتە بەر هێزەکا غەیبى یا نەدیتى و نەچاڤەرێکرى. ئەڤ پەنا برنا بەر هێزا نەدیار، چریسکەکا رۆناهیێ بۆ ژیان و بەرخودانێ دهێلیتە هەل.

بۆیەرەكێ دی یێ دەروونی كو ئاكامەكا نێگەتیڤ كرییە سەر پەهلەوانی و ب بەردەوامی دهاتە بیرێ، کو داخەكا كوور ددلێ ویدا چێكر بوو. كەسەك ژ ئەشكەنجەكاران پشتی ب كریارا ئەشكەنجەدانا لەشیڤە د وەستیێت، د میزتە ب لەشێ سیابەندڤە؛ "عەبد ل هنداڤ راوەستیا و زنجیرا پەنتلۆنێ خوە یێ زەیتوونی كێشا خوارێ و میزتە ب كەلەخێ سیابەندڤە و سێ جاركی چزكا میزێ ژ پیان و هەتا سەری هینا. پشتی زنجیرا خوە گرتی گۆت: ئەڤە هەتا تو یێ ساخی، دێ هەست ب پیساتی و نەجسیێ كی.. بپ٤٩". ل ڤێرە ژی، ئەشكەنجەكار ل ئاستێ كریارا خوە یا دڕندانە نەراوەستایە، لێ ژبۆ تێكشكاندنا دەروونێ وى، ب ئاخفتن ژی گۆتێ كو ئەڤ كریارە ب مەرەم کر، داکو چ جاران ژبیر نەکەت. نە دوورە وەقعا گۆتنێ؛ (هەتا تو یێ ساخی، دێ هەست ب پیساتی و نەجسیێ كی)، ژ دژواری یا كریارێ ب خوە مەزنتر و دژوارتر بیت، لەوا دبیتە داخەكا كوور و هەردەم دەروونێ وی پێ دئێشینیت، هەروەكو كورد دبێژن: "ساخ دبیت شوونا خەنجەران، لێ ساخ نا بیت شوونا خەبەران." ئوو ئاخفتنا رەشەكێ رژێمێ راست دەردكەڤیت.. دەمێ پەهلەوان دهێتە حوكمكرن و ژ ئەشكەنجەدانا رۆژانە رزگار دبیت، ئێك ژ سەربۆرێن هەرە كاریگەر و پر ئیشێن ماینە ل بیرێ و هەر شەڤ دگەل كابووس و خەونرۆژكێن وی تێكهەل دبیت، میزا عەبدە؛ "بێهنا میزا عەبد، رەشێ خالد، تنێیاتی و ترس. ترس ژ ژیانێ و ژ مرنێ و ژ هەر تشتێ خەیالا وی داگیركری.. بپ٧٢". ئوو ئەڤ ئێشانا دەروونی یا بەردەوام، هەمی لایەنێن ژیانا وی ڤەگرتن، خۆ دەمێ هزرا نێرگزا دلبەرا خوە ژی دكر، بێهنا میزا عەبد خەونرۆژكا وی تێكددا؛ "نێرگز.. تنێ ژ ئێك تشت دترسم، دەمێ ئەز و تو دبینە ئێك نڤین، تو ژی هەست ب بێهنا گەنی یا میزا عەبد بكی، بڤەجنقی و ژ من دوور بكەڤی.. بپ١٤٧". ئوو خالەكا دی یا دەروونی كو مرۆڤ پێ پاشڤە دچیت و هەست ب كێمبوونێ و نەمانا سێلفستیمێ بكەت، تفكرنا نافچاڤانە. د جڤاكێ كوردەواریێدا، تفكرنا ب نافچاڤانڤە وەقعەكا دژوار و مەزن ل سەر دەروونێ كەسێ كورد هەیە. رەشەكێن رژێمێ دزانن كا كەسێن كورد ب چ رەفتارەكێ تێك دچیت، ئەڤجا وان رەفتاران دگەل بكار دئینن. د گەلەك میناكێن وەسفكرنا زیندانێ و ئەشكەنجەدانێدا نڤیسەر ئاماژێ ددەتە وێ چەندێ كو تف كرە ب نافچاڤانڤە، ئەڤە ژی رامانا پاشڤەبرنەكا دەروونی یا ب ژان ددەت؛ "هەتا تو یێ ساخی، دێ هەست ب پیساتی و نەجسیێ كی، تف كرە پێڤە.. بپ٤٩". یان "دارێ خوە راكر و د زكێ سیابەند را كر، تف كرە ب ناف چاڤان ڤە.. بپ٦٠".

ئاكامێن پاشڤەبرنا دەروونی ل دەف پەهلەوانان

بێگومانە كو ئەڤ سنسلا درێژا زیندان و ئەشكەنجەدان و گەفێن ل سەر ژیانێ، ئاكامەكا نێگەتیڤ دكەتە سەر دەروونێ پەهلەوانی، یان هەر كەسەكێ دی یێ د هەمان سەربۆردا بۆری بیت. د ڤان جۆرە سەربۆراندا، بەری هەر تشتەكی، مرۆڤ تۆشی ترۆما یا دەروونی دبیت. مەرەم ژ ترۆمایێ؛ هەر بۆیەرەكێ دەرڤەكاری یێ گەفێ ل ژیانا مرۆڤی دكەت یان ئارامی یا مرۆڤی تێكددەت و سەربۆرێن چوویی یێن كەسی نەكارن سەرەدەرییەكا هەڤسەنگانە دگەل بۆیەری بكەن، دبیتە ئەگەرێ ترۆماداری یا مرۆڤی. دژواری یا ترۆماداریێ ل سەر پێكهاتەیێ كەساتی یا مرۆڤی (بەرئاتاڤی) و توندی یا پەستا دەروونی (بۆیەرێ ترۆمایی) رادوەستێت. سێ فاكتۆرێن سەرەكی یێن ترۆمایی هەنە كو ئارامی یا دەروونێ كەسی دئێخنە دبن گەفێدا^*: توندوتیژى (چ ب سەری هات بیت یان دیت بیت یان بهیست بیت). ژێکڤەقەتیان و دووربوون (چ ژ جهەکى بیت، یان ژ کەسەکى بیت). ژدەستدان/ بەرزەکرن- مرن (چ بەرزەكرنا كەسەكی بیت یان تشتەكێ گرنگێ مینا مال و مولكی یان وەلاتی یان هەلوێستی یان بیروباوەران یان ژی كاری بیت).

ئەڤجا ئەگەر هەر كەسەك ژ مە بۆ چەند دەقیقەیان چاڤێن خوە دانتە سەرێك و بیرا خوە ل دانانگەهێن ژیانا خوە بینیت، دێ بۆ خویا بیت كو ئەم هەمی دسەربۆرێن ژیانا خوەدا، بەرئاتاڤی بۆیەرەكێ ترۆمایی بووینە. لێ ئاكامێن ترۆمایێ ل سەر هەمی كەسان ب ئاشكرایی دیار نابن، چونكو ئەو ترۆما یێن بچووكێن د ژیانا رۆژانەدا دكەڤنە سەر رێكا مرۆڤی، ب شێوەیەكێ سروشتی و ب هاریكاری یا تۆڕا جڤاكی یا هەر كەسەكی و شارەزایی یێن وەرگرتی یێن ژیانێ، دهێنە چارەسەركرن و دبنە سەربۆر و هێز، كو بشێن خوە ل بەر ترۆما یێن مەزنتر بگرن. چەند سەربۆرێن مرۆڤی پتر بن، دێ پتر شێت خوە ل بەر گریت، هەروەسا دژواری یا بۆیەری ژی چەند سڤكتر بیت، دێ ب ساناهیتر هێتە چارەسەركرن و بیتە سەربۆرەكا دی. لێ ئەگەر ترۆما ب هێز بیت و سەربۆرێن مرۆڤی نەكارن ب شێوەیەكێ سروشتی سەرەدەریێ دگەل بۆیەری بكەت، دێ هندەک ئاكامێن نێگەتیڤ ژێ پەیدا بن و دێ کار كەتە سەر كەساتی یا جڤاكی یا مرۆڤی (هزر و دلینی و رەفتار). نە دوورە ژى، ببیتە سەدەمێ پەیدا بوونا حالەتەكێ دەروونی، دبێژنێ حالەتێ پێشێلبوونێن پەستا پشتی ترۆمایێ (PTSD). ئەڤ حالەتە پێشێلبوونەكا دەروونییە و هەتا دگەهتە ئاستێ نەخۆشی یا دەروونی، فەرە پێشێلبوون ل سەر ئاستێن پیشەیی و هەڤبەندی یێن جڤاكی و ئەكادیمی پەیدا ببن. ڤی حالەتی سێ كلەستەرێن نیشانان هەنە: (دووبارەبوونا بۆیەرێ ترۆمایی، خۆدانەپاش و زێدەهشیاری)، هەر كلەستەرەك ژ كۆمەكا نیشان و بەرژەنگێن تایبەت پێك دهێت و پێدڤی ب چارەسەرییەكا دەروونی یا خەست و تێكهەلە هەیە. ب ڤێ چەندێ ژى، نەدوورە ئەڤ حالەتێ دەروونى ل دەف پڕانى یا زیندانى یێن رژێمێ هەبیت، چونکو بەرئاتاڤى هەرسێ ئەگەرێن ترۆمایى دبن.

لێ درۆمانێدا، نڤیسەری ب زانیبوون ڤیایە و هەولدایە كو رەوشا دەروونی یا پەهلەوانێ خوە بپارێزیت و بكەتە هێمایێ بەرخودان و رژدی یا ل سەر هەلوێستێ دۆزێ. د پەرەگرافەكیدا خویا دكەت؛ "چێدبت هزرا سوبەهی نەكم؟ لێ سوبەهی ب ئەندێشەیا هزرێ نا هێتە دەست. دەروونێ من، مەژیێ من یێن ددەستێ من دا.. بپ٢٢٨". هەرچەندە ئەز یێ پشتراستم كو هندەك ژ پەهلەوانێن لاوەكی (نەمازە ئەو زیندانیێ دگۆتنێ دینۆ، عەڤدی و هندەكێن دی ژی)، گەهشتینە ڤی حالەتی. لێ چونكو درۆمانێدا ب ئاشكرایی نەخویانە، لەوا دێ تەركیزێ ل سەر نیشانێن ترۆماداریێ كەین و دێ نیشانێن هەر سێ كلەستەرێن حالەتێ (PTSD) ژى بەرچاڤكەین.

هەر ژ دەستپێكێ، نڤیسەری ئیشارەتەكا بلەز دایە خواندەڤانی كو ژیان و ئەتموسفیرێ رۆمانێ، سنسلەكا درێژا بۆیەرێن ترۆماییە؛ "ئەڤە بەر سمبێلێن وی یێن رەش بووین و هێشتا كوشتنە، رەڤە، مالوێرانی یە.. بپ٢٦". ئەڤجا ژ ڤێ تفتانێ دەست پێ دكەت و بەرەبەرە بەر ب ترۆما یێن دژوارترڤە دچیت، كو دهەر كێلیكەكا ژیانا پەهلەواناندا، بۆیەرەكێ دژوارتر و كوژەكتر دكەفتە سەر رێكا وان. یەك ژ نیشانێن هەرە گرنگێن ترۆمایێ ل سەر گەنجان، نەمازە د جۆرێ دووێدا (كو سنسلەكا ترۆما یێن دژوار ب دویف ئێكڤە ب سەرێ كەسەكی دهێن)، خوە ئازاردانە (خوە وێرانكرن). مەرەم ژ خوە وێرانكرنێ ئەوە كو ب زانیبوون یان نەزانیبوون، كەسێ ترۆمادار هەمی كەربڤەبوونا خوە یا هەلگرتی ئاراستەی خوەییێ خوە دكەت. ئەڤ رەفتارە، ب خوەكوشتنێ یان ب خوە ژبیرڤەكرنێ و خوە سەرخۆشكرنێ و هیبوونا ماددە یێن بێهۆشكەر ب دوماهى دهێت. ئەڤ ئاکاما ترۆمایى، ب ئاشكرایی ل سەر پەهلەوانێ لاوەكی (خالد) دچەسپیت. بابێ وی دهێتە سێدارەدان و هەمی مال و مولكەتێ خوە ژ دستددەت، ژ كاری دهێتە دەرئێخستن و خویشكا وی ژی خوە دحەمامێڤە دسۆژیت (پشتی دهێتە كرێتكرن!). هەرچەندە ب درێژاهی یا بۆیەرێن رۆمانێ، هەمی ساخلەتێن ڤی پەهلەوانی بەر ب حالەتێ پێشێلبوونا دەروونیڤە دچن، لێ دیسا نڤیسەر ب زانیبوونەكا مەرەمدار، ڤی پەهلەوانێ لاوەكی ژ پێشێلبوونا دەروونی ددەتە پاش و ب پیرۆزی و قەهرەمانیێ ل قەلەم ددەت: "قەلەرەشك ل سەر دارێ كومبوون. هەیڤ دیار بوو، كوند دخوینن و ئاوازێن مەلیل دسینگێ گوهدارێ خوەدا بەرددن. تەرمەكێ ب سەر ئاڤێ كەفتی. بۆرینا جەنازەكی، دەرسۆك ڤاژی كرن، پێژنا مرییان پتر دگیانێ خالد دا سەما كر.. بپ١٨٥". ئەڤ میناكێ هونەری یێ جوان، ئیشارەتەكا ئاشكرایە كو نڤیسەر ب چاڤێ پەهلەوانەكێ شەهید هێڤ دكەتە خالد، نە ب چاڤێ قوربانییەكێ رژێمێ؛ "گیانێ خالد یێ ب مەی و كەرەستێن بێهۆشكەر فرشك بوویی، پیرۆزە و تەواف لێ دهێتە كرن.. بپ٢٢١". ئەڤە ژی هەلویستێ نڤیسەری ب خوەیە دادایە سەر بۆیەران و خوە كریە بەرەڤان و پارێزەرێ (خالد)، كو روویەكێ قەهرەمانی و بەرخودانیێ بكەتە بەر. هەرچەندە میناكێن یاخیبوونا خالد ژ رژێمێ و دژاتی و دەربڕینێن وی یێن ب تویفكل ل دژی رژێمێ، دگەلەك جهاندا خویا دبیت. لێ ب هزرا من ئەڤە كاردانەوەیەكا هەلچوونێیە، نە هەلوێستە. د كێلیكەكا سەرخۆشیێدا خالد كینا خوە یا ل دژی دەستەلاتێ دەردبڕیت و دبێژیت؛ "ما كەنگی ئەز بەردایمە! دەوری و پێلاڤا من.. بپ١٨٣". یان دەمێ خالد دبینیت كو ژیان ب تەسلیمبوونا خەلكێ جڤاكیڤە یا نەخۆش بوویی و نەرازیبوونا خوە ژ رەوشا هەیی دەردبڕیت؛ "تو ل سەر چۆكایی و دبێژی ژیان خۆشە! تنێ دگەل ڤی بەتلی خوەشە هەی خوەلی سەر.. هەمی تشت د سەرێ تەدا و تە ژبیرڤە دكەت.. بپ١٨٦". ئەو ب خوە خالد مرۆڤە و مینا پڕانی یا قوربانی یێن وی سەردەمی، دکەفتە دناڤ کێلبێن رژێمەکا هۆڤ و دڕندەدا. قەهرەمانكرنا وی چ هالە یێن رەونەقدارتر ل سەر رۆمانێ زێدە ناکەت. دبیت وەسفكرنا وی ب قوربانییەكێ رژێمێ، پتر هێزێ بدەتە لۆژیكی یا بۆیەرێن رۆمانێ دژیانا كەتواریدا، چونكو رۆمان خۆدیكا ژیانێیە. ئوو ئەڤ هەلچوونێن دەروونی و كەربڤەبوونێن خالد، رەفتارێن سروشتی یێن قوربانییانە. ب هزرا من نڤیسەر نە گەلەك یێ سەركەفتی بوویە د هەلویستێ خوەدا ل بەرانبەری (خالد)، ئەگەر مەرەم پێ نیشادانا هۆڤاتى یا رژێمێ بیت. لێ ئەگەر مەرەم پێ بەرخودان و یاخیبوونا کەسێ کورد بیت (ئوو نەدوورە وەسا بیت)، هینگى ئەم دشێین بێژین کو نڤیسەرى بەرێ پەهلەوانى دایە خوەسەرخۆشکرنێ و پاشى خۆکوشتنێ، داکو دەربرینێ ژ حالەتێ خوەوێرانکرنا دەروونى بکەت، دەمێ بزاڤێن چالاک دگەهنە بەر هندەک دەرگەهێن گرتى. هەروەسا گرێدانا سەرخۆشی یا وی ب ڤەخوارنا وێسكیێڤە، نەگەلەك یا سەركەفتی بوو. پڕانى یا كەسێن ئاڵۆدەبوویێن (مدمن) كهولێ ل وەلاتێ مە (نەمازە ئەوێن هەژار و بێكار)، زێدەتر سەرەدەریێ د گەل عەرەقێ دكەن، چونكو خەستتر و ئەرزانترە و زووتر مرۆڤی سەرخۆش دكەت. دبیت ئەڤە بۆ وێ چەندێ ڤەگەریت، كو نڤیسەر سەرەدەریێ دگەل جۆرێن كهۆلێ ناكەت و دبیت نە ڤەخۆت ژی. پڕانى یا رۆماننڤیسێن جیهانێ، دەمێ وەسفا بۆیەرەکى یان هەر بابەتەکى دکەن، هەولددەن پێزانینان ل سەر خرڤەكەن و پتر نێزیكی ژیانا جڤاكی یا بۆیەرێ دەربراندى ببن. ئەز دبێژم، ئەگەر نڤیسەر ب ڤى کارێ لێگەریانێ راببا، دبیت پەهلەوانێ وى ڤەخۆرێ عەرەقێ با، یان هەر بابەتەکێ دى یێ کەسێن هەژار و بێکار سەرەدەریێ دگەل دکەن. هەروەسا ل جهەکێ دى ژی، نڤیسەر كەفتییە هەمان شاشیێ دەمێ بەحسی گرتنا (خالد) دكەت؛ "دەمێ هندەك چەكداران خوە ل دۆرێن خانی بەلاڤە كرین و هندەك ژێ ب ژووركەفتین، وێ گاڤێ خالد ل سەر شەملكێ بوو و نڤێژ دكر.. بپ٦٩". هەروەكو نڤیسەری ب خوە خویاكری كو بابێ خالدی سەرا بابەتێن كومونیستیێ هاتبوو گرتن. دپڕانى یا جاراندا، خێزانێن كومونیست نەگەلەك نێزیكی دینداری و نڤێژكرنێنە. هەرچەندە مەرج نینە كو كور وەكو بابی بیت، ئوو نەدوورە کاردانەوەیەکا بەرەڤاژ بیت ژبۆ هەڵوێستێ بابى، یان ژى دڤیا هۆڤاتى وپویتەپێنەکرنا رژێمێ ب پیرۆزى یا ئایینى نیشا بدەت. هەرچەوا بیت، یا فەر بوو نڤیسەر ئاگەهداری ڤێ چەندێ بیت و ئاماژەیەكا بلەز دابایێ. دبیت ژى، نڤیسەرى ڤیا بیت بێژیت کو کورد ب سروشتێ خوە دیموکراسیخوازن و جوداهى یێن هزران قەبوول دکەن، د یەک خێزاندا کەسانێن دیندار و بێدین پێکڤە دژین و رێزێ ل دیتن و بۆچوونێن هەڤ دگرن. خۆ ئەگەر ئەڤە بیت ژی، هەر پێدڤی ب ئاماژەدانەکا کورت هەبوو.

د ڤەگێرانێن بۆیەراندا، زێدەبارى نیشانێن ترۆمایێ، هندەک تیشانێن پێشێلبوونا پەستا پشتى ترۆمایێ ژى دهێنە دیتن. زێدەهشیارى، یەک ژ کلەستەرە نیشانێن دەستنیشانکرنا حالەتێ (PTSD)یە. ژبۆ هەبوونا ڤى حالەتى ل دەف هەر کەسەکى، فەرە دوو یان پتر ژ نیشانێن زێدەهشیاریێ ل دەف كەسێ ترۆمادار هەبن، مینا (ب زەحمەت دكاریت یێ نڤستی بیت یان یێ رازایی بیت، هەردەم یێ ئازریایە و زوو توڕە دبیت، ب زەحمەت د شێت تەركیزێ ل سەر تشتان بكەت، گەلەك دمینتە هشیار، ئوو ژبۆ هەر كاردانەوەیەكا بچووك ژی درەجفیت یان جرف ڤێ دكەڤن). هەرچەندە دبیت ئەڤ نیشانە هەموو ل دەف پەهلەوانی هەبن، لێ نڤیسەری ب ئاشكرایی ئاماژە ب كاردانەوەیا رەجفینێ دایە؛ "خڕێنا كلیلێ و دۆرا دەرگەهی، چاڤێن وی ژ سەرێك راكرن و ڤەجنقی.. بپ٣١". مشە جاران، دهندەک حالەتێن وەسفکرنا رەوشێن دەروونى یێن پەهلەوانێن رۆماناندا، وەرگر هەم پێزانینێن زانستى و هەم خۆشیێ ژى، ژێ وەردگریت. ب ڤێ چەندێ ژى، خواندنا رۆمانێ (ژبلى خۆشى یا هونەرى)، دبیتە پرۆسەیەکا فێربوون و دەولەمەندکرنا پاشخانا ئەپستمیێ وەرگرى (نە تنێ ژبۆ دەمبۆراندنێ و پڕکرنا دەمێن ڤالایە، وەکو هندەک کەس بۆ دچن). كلەستەرا نیشانێن دووبارەبوونا بۆیەرێ ترۆمایی، د پڕانى یا حالەتێن بێنڤەدانا پەهلەوانیدا دهێنە دیتن كو ب شێوازێ فلاشباك و خەون و كابووس و جەڤەنگێن ترۆمایی هاتینە دەربڕاندن:

-  كابووس بەلا خوە ژ من ڤە نا كن...بپ٧٢.

-  ژیانا مە هەموو كابووسن، چەند جارەكا وی پاتێ رەش ژ چاڤێن مە ڤەدكن، ب چاڤ كابووسان دبینم.. بپ٧٥.

-  شڕكا میزا وی، ژووردا ب بنێ دۆلكی كەفت. دەنگێ وێ خوە ل گوهێن وان زەلامان دا یێن بێ دەنگ د وێ كونجێ ڤە ل كریارا میزتنێ مەیزە دكرن. د وێ دەلیڤێ دا، سیابەند پتر هەست ب میزا عەبد د كووراتی یا لەشێ خوەدا كر.. بپ١٢٠.

هەروەسا نیشانێن كلەستەرا خۆدانەپاشێ ژی، دناڤ حیوار و بۆیەرێن رۆمانێدا (ب شێوازێن جوداجودا) دهێنە دیتن. ئەڤە هەمی بەرێ مە ددەنە وێ چەندێ كو پەهلەوانێن رۆمانێ نە تنێ ترۆمادارن، لێ هەروەسا ژبەر توندی و دژواری یا بۆیەرێن ترۆمایی بەر ب حالەتێ (PTSD)ڤە چووینە. لێ نڤیسەر ڤان حالەت و ئاکامێن ژێگۆتى وەکو چیرۆک و سەربۆر ڤەدگێریت کو هێز و قەهرەمانى یا کاراکتەرێن رۆمانێ نیشا بدەت و ب بەرخودانێڤە گرێدەت. لەوا ب کووراتى ل سەر پێشێلبوونێن دەروونى یێن پەهلەوانان نەراوەستایە. ئانکو نیشانێن دەرڤەیى یێن وان وەسفکرینە و نەچوویە دناڤ ناخێ هەر ئێکیدا. نەدوورە نەوێرا بیت وە بکەت، داکو برینان هەلنەکۆلیت و ب سەر هندەک سالوخەتێن نەخوازراو هەلنەبیت، کو دوور بن ژ پەیاما بەرخودانێ. ئەڤ شێوازێ ئاراستەکرنا بۆیەر و پەهلەوانان بەر ب سەمتەکێ هەژى یێ جڤاکیڤە، کراسێ رەوشەنبیرکرنەکا پەروەردەیى و ئیدیولۆژى دکەتە بەر رۆمانێ. ما بۆچى وە ناکەت؟ ئەڤ رەوشا سەرکەفتى یا نهۆ مللەت تێدا (کو ب ئازادى و خوەسەرى دژین)، بەرهەمێ بەرخودانا وان قەهرەمانایە. ئەڤجا فەرە رڤێشتێ بهێت، بزانیت کو سەرهەلدان و پەرلەمان ژبۆشاییێ نەهاتینە.

زێدەباری ئاكامێن ترۆمایی یێن ئەشكەنجەدانێ، ئیشارەت ب هندەك هەلوێستێن دی یێن دەروونی دهێتە دان، كو ژ ئەنجامێ قەیرانا دەروونی پەیدا بووینە. بسپۆرێن دەروونزانیێ ددەنە خویاكرن كو جوداهی یا دناڤبەرا ترۆمایێ و قەیرانا دەروونیدا ئەوە، ترۆما ژ ئەگەرێ بۆیەرەكێ دەرڤەكاری دروست دبیت و نە دوورە ببیتە ئەگەرێ پەیدابوونا حالەتێ (PTSD). لێ قەیرانا دەروونی ژ ئەگەرێ ململانێیەكا نافخۆیی پەیدا دبیت و دبیتە ئەگەرێ نەئارامی و هەڤڕكی یێن دەروونی. دەمێ کەسەک کارەکێ نەهەژى دکەت و هەست ب وێ نەهەژیتیێ دکەت، دێ تۆشى هندەک هەڤدژى و هەڤڕکى یێن دەروونى یێن نافخۆیى بیت، کو نەدوورە بەر ب خوەکێمدیتن و هەستکرنا ب گونەهباریێڤە بچیت. رۆمان ل سەر بەرخودانێیە و هەر کەسەکێ ژ رێبازێ ڤەببیت، دێ هەست ب پەشیمانى و بەرزەبوونا خوەییێ خوە کەت. ئەڤ حالەتێ قەیرانا دەروونی درەوشا دوو پەهلەوانێن لاوەكیدا خویا دبیت (مام حاجی و عەڤدی)، كو دەست ژ بزاڤا رەوایا مللەتێ خوە بەرددەن و بەر ب رێزێن دوژمنیڤە دهێن:

-  پشتی سەرێ خوە نزم كری، چاڤێن وی شۆر بوون و ب بنێ ژوورێڤە مەلسین.. بەری چاڤێ، خوە ژ ئاخێ ڤەكت، گۆت: ناچار بووم دگەل چاردە كەسێن دی ببینە. ببینە، ل من ببوورن، كارەكێ ب زەحمەتە، لێ دێ بێژم، ئەم هەر چاردە كەس بوونە چەتە.. بەلێ چەتە.. بپ٩٧.

-  من غەدرە ل خوە كر؟ دێ بمە چەتە؟ ناڤەكێ كرێتە و ژ هلگرتنا تفەنگێ نەرەڤیمە، بەلكو وەستایمە.. هەرچەندە هەست ب شەرمەزاریێ دكم كو دەست ژ كێشا پیرۆزا مللەتی دێ بەردم. لێ بێ هێزم. ددەروونێ خوەدا بێ هێز بوویمە.. بپ١٣٠.

د ڤان هەردوو حالەتێن بۆریدا، پەهلەوان ل بن باندۆرا قەیرانەكا دەروونی یا كوژەكدا دژین و هەست ب كێماسی و گونەهكاریێ دكەن. ژبەر هەر ئەگەرەكێ هەبیت (چ رەوا بیت یان نەرەوا)، چەپەرێن خوە گوهارتینە و بەر ب سەمتا دوژمنیڤە هاتینە. ئوو د موفارەقەیەكا جواندا، نڤیسەری چارەنڤیسێ هەردووان، بەر ب ئاستەكێ دیڤە برییە. ئەوێ خیانەت ل مللەتێ خوە كری، ب خیانەتێ هاتە گونەهباركرن و گەهشتە زیندانێ. ئەوێ ل ژیانەكا خۆشتر و تەناتر دگەریا (بۆ خوە و بۆ زارۆكێ خوە یێ ب رێڤە)، گەهشتە دناڤ ژیانەكا نەخۆشتر و ئالۆزتردا. د ڤەگێرانەكا سەرنجراكێش و جواندا، سەربۆرێن هەردوو پەهلەوانان خویا دكەت كا چەوا تۆشی پەشێمانیێ بووینە:

* پشتی مام حاجی دبیتە چەتە و پشكداریێ د كریارا ئەنفالێن رەشدا دكەت، وژدانا وی هشیار دبیت و نەشێت ل دژی هەڤچەپەرێن بۆری و مللەتێ خوە شەڕی بكەت: "دەمێ من هزرا كچا خوە یا چوار بهاری دكر، تبلا من ل سەر لۆلەبا میراتا تفەنگێ سست دبوو.. بپ٩٩". ئوو پشتی ئەڤ میناكێن دلسۆژ ل بەر چاڤێن وی دووبارە دبن و ب چاڤێ خوە ستەما دوژمنی دبینیت كو یێ مال و مولكەتێ مللەتێ وی دسۆژن، هەستەكا دژوار ب تۆلڤەكرنێ یان ڤەگەرێ بۆ پەیدا دبیت؛ "ئاگر ب كۆلكی را چوو و قرچێن ژ شەقلە و كاریتان هینا. دیتنا سۆتنا وی كۆلكی، كڕرێن ژ مێلاكا من هینا. لەورا من خوە ڤەهێلا و بەرێ تفەنگێ ل قولنجێن وی سەربازی گرت.. بپ٩٩". لێ چونكو ئەوێ خیانەتێ دكەت، ترسینۆكە یان ترسینۆك دبیت، نەشیا وێ حەزا دژوارا دسینگێ خوەدا ب جهبینیت. ئەڤجا وەكو كاردانەوەیا دەروونی یا ژ بێهێزی و بێدەستەلاتیێ، ڤیا تۆلا خوە ژ خوە ڤەكەت و پەشێمانی یا وی دگەهتە ئاستێ هزركرنا د خۆكوشتنێدا؛ "پتر ژ جارەكێ من لوولیا تفەنگێ دانا بن ئەرزنكا خوە و تبلا من ل سەر لۆلەبێ بوو، پتر ژ جارەكێ من لەعنەت ل خوە باراندن.. بپ٩٩". د ڤێ شەلەژانی یا دناڤبەرا چوون و هاتنێدا، قاییل نەبوون و خوە قاییل كرنێدا، ب خیانەت دهێتـە گونەهباركرن و دهێتە زیندان كرن.

* د حالەتێ (عەڤدی)دا كو بەری بڕیاردانا ڤەگەرێ بۆ ناڤ رژێمێ، تۆشی قەیرانەكا دەروونی یا دژوار ببوو، نەمازە دەمێ دیتی كو سیخوری و دەسكیسی دناڤ هەڤال و هەڤچەپەرێن ویدا هەیە؛ "عەڤدی پشتی تف كرییە ب خوەڤە، خوە ژ هەر تشتەكی رووت دیت و ل چارەنڤیسەكێ دی گەریا... دبێژن تشتێ ژ گوو پیستر تەماعی یە، ڤێجا ژ ڤان كەمباختر و پیستر، دەستكیسیێ دژی خەلكێ خوە بكی.. بپ١٤٦-١٤٧". لێ نڤیسەری خوە ل ڤی بابەتی نە كرییە خودان و تەركیز ل سەر پەشێمانی و خوەكێمدیتنا شۆرەشڤانەكێ ڤارێ كرییە. هەرچەندە ڤەگەرا خوە (خیانەت) ب پاراستنا خێزانێ و پەروەردەكرنا زارۆكێ چاڤەرێكری بەهانە دکەت. لێ نە ل سەر حسێبا دۆزا مللەتى و نە ل سەر حسێبا هەڤڕێبازان. ب ڤێ هزرکرنێ، نڤیسەر داکۆکیێ ل سەر پەیاما شۆرەشگێریێ دکەت و سەرنجا وەرگری بەر ب ئەنجامانڤە دبەت، داكو وەرگر ژی (دگەل نڤیسەری) تەركیزێ بێخنە سەر ئەنجامێن هەنۆكەیی و چ پویتە ب سەدەمێن بووینە ئەگەرێ ڤان ئەنجامان نەدەن. لێ ئەوا عەڤدى ئێخستییە دقەیرانەکا دەروونى یا کوژەکدا، دوو سەدەمێن سەرەکى بوون: یێ ئێكێ ئەو بوو دەمێ دیتی كو كورێ ناڤدارەكێ گوندی دەسكیسی كر و پشتی تاوانا وی هاتییە ئاشكرا كرن، هاتە بەردان. یێ دووێ ژی، خێزانا وی بوو (داكو ژیانەکا خۆشتر و ئارامتر بۆ دابینكەت). لێ سەرەرای ڤان هەردوو سەدەمێن رەوا یێن ڤەگەرا عەڤدی، هەر یێ دوودل و پەشێمان بوو. دپەرەگرافەكێدا، عەڤدی سەربۆرا خوە بۆ هەڤالێن خوە یێن زیندانی ڤەدگێریت، دبێژیت؛ "باوەر بكن، دیتنا من بۆ ڤێ تۆمارنامێ، ژ ئالەكیڤە من كەیف پێ هات، ژ ئالەكیڤە ژی دلێ من چرمساند، چونكو سیخوری و بێهنا خیانەتێ پێڤە ددیار بوون.. بپ١٢٨".

ب ڤان هەردوو نموونە یێن خیانەتكاریێ، نڤیسەر هەولددەت كو روویەكێ كەتواریێ ژیانا رۆژانە بدەتە ڤەگێرانا خوە و پەیامەكا ئیدیولۆژی راگەهینیت. ئوو داكو سەرەدەرییەكا كەتوارییانە دگەل ڤێ خەباتێ بكەت، كریارا خەباتێ و خیانەتێ و گرتنێ ب بەردەوامی ل قەلەم ددەت. ل وی دەمێ سیابەند دهێتە ڤەگوهاستن بۆ ئۆفیسا ئەفسەرەكی كو دێ هێتە بەردان، سیخورەكێ ژ مللەتێ خوە دبینیت كو راپۆرتەكا بۆ ئەفسەری ئینای. هەروەسا ددەمێ گەهشتنا زالگەها دوماهیێ ژی، دبینیت كو گەنجەكێ دی، ژ نوو هاتە گرتن كو دێ دهەمان سەربۆرا ویدا بۆریت. ئەڤە ژی نیشانەكە ژبۆ بەردەوامی یا خەباتێ، ئوو مادەم خەبات یا بەردەوامە، تشتەكێ سروشتییە كو دێ خیانەت و گرتن ژی هەبیت.

-  ژ نشكەكێڤە كەسەكێ وی باش دنیاسی، ب ژوور كەفت و.. كاغەزەك ب دزی ڤە ژ بەریكا شەلوالێ خوە هینا دەرێ و ب دزی ڤە كرە ددەستێ وی زەلامێ ل پشت مێزێ و دەڤێ خوە ژی برە بن گوهی و تشتەك ژێرا گۆت... بپ٢٩٣.

-  سیابەند، سەرێ خوە بادا و ئاوریەك ل زالگەهێ دا. دوو پۆلیسان گەنجەكێ بیست بوهاری ژ ژوورا زالگەهێ هینانە دەرێ و چاڤێن وی هشك گرێدان و كەلامچەك ل دەستان كرن و ل ترۆمبێلەكێ سوار كرن.. بپ٢٩٨.

ل داوی یا ڤێ پشكێ، من دڤێت ئیشارەتێ بدەمە ئاكامەكا دی یا ژ ئەگەرێ ترۆماداریێ پەیدا دبیت، ئەو ژی ئەوە كو كەسێ ترۆمادار میكانیزمێن بەرگری یا مەژی زێدەتر بكار دئینیت. ئەڤ میكانیزمە ژی ژ كۆمەكا ئالاڤێن بەرگریێ پێك دهێن (كو ب ئاوایەكێ ئوتۆماتیكی و نەهۆشی)، كەساتی یا مرۆڤی ل هەمبەری پەستێن دەروونی هەڤسەنگ رادگریت. ئێك ژ ڤان ئالاڤان دبێژنێ پاشپاشکیبوون كو ددەمێ پەستا دەروونیدا مرۆڤ بەر ب زارۆكینی یا خوە یا تەناڤە ڤەدگەریت؛ "بزاڤەكا مەزن ژبۆ ڤالاكرنا هزرا خوە كر، حەز دكر بیردانكا وی ببتە یا زارۆكەكێ ساڤا، تنێ بۆ هەمبێزا دەیكا خوە بشێت بكت گری.. بپ٢٨". ئەڤ بزاڤا نەهۆشیێ ژبۆ هندێیە كو ئاكاما پەستا دەروونی سڤكتر لێ بهێت. ژبلی ڤی ئالاڤی ژی، كۆمەكا ئالاڤێن دی یێن مینا خەونرۆژك (خەونێن هشیاریێ)، ئاشۆپكرن (التخیلات)، ماندلا كرن (الانكار)، تەپەسەرکرن (الكبت)، بەهانەكرن (التبریر)، نێگەتیڤیزم (السلبیة)، هەلوەشیان (التفكك)، ئوو پاشپاشكیبوون (النكوص او التقهقر)... دناڤ حیوار و ڤەگێرانێن رۆمانێدا خویا دبن.

بەرخودان ژیانە

ب هزرا من، مەرەما سەرەكی یا ل پشت نڤیسینا ڤێ رۆمانێ، پەیامەكا نەراستەوخۆیە دبێژتە وەرگران؛ بەرخودان ژیانە. هەر ژ دەسپێكا رۆمانێ و دحیوارەكا دەسپێكی یا مینا دەرگەهێ ڤەكرنا رۆمانێدا، نڤیسەر پەیاما خوە یا (بەرخودان ژیانە) ئاشكرا دكەت: "راوەستە.. خوە ب منرا بگەهینە.. نەشێم پێن من ل دویف من ناهێن.. بزاڤێ بکە.. پێنگاڤێن من د سستن، ئەز قەرمتم.. وەسا خوە تێ نەگەهینە، بلا تە باوەری ب خوە هەبیت، كو تە شیان هەنە. بپ٧". د ڤێ ئیستهلالكرنێدا، كو دبیتە جەڤەنگێ هەمی بۆیەر و پێرابوون و پەیامێن ئاشكرا و ڤەشارتی یێن گوگراندی درۆمانێدا، پەیاما سەرەكی ب هەڤۆكەكێ رادگەهینیت؛ "وەسا خوە تێ نەگەهینە، بلا تە باوەری ب خوە هەبیت، كو تە شیان هەنە. بپ٧". نە یا خویایە كا ئەڤ حیوارە ل كیژ جهی و ل كیژان سەردەمی هاتییە ئەنجامدان. لێ ژ رامانا ل پشت رێزكان خویا دبیت، كو حیوارەكە ل هەمی جهان و ژبۆ هەمی سەردەمان هاتییە دارشتن. ئەڤ داكوكیكرنا ل سەر هەبوونا باوەریێ، داكۆكییە ل سەر هەلوێستەكێ نەلڤێ بەرخودانێ و رژدی یا ل سەر دۆماندنا ژیانێ. ئوو بەری دەست ب ڤەگێرانا حیكایەتا رۆمانێ بكەت، دچاپتەرەكێ مینا پێشگۆتنێدا، وەسفا باژێرێ دهۆكێ و ژیانا رۆژانە یا هەڤوەلاتییان دكەت، كو یێ گولمچكانێ دكەن. ئوو ئیشارەتەكا مەرەمدارا بلەز ددەتە جڤاكێ موزاییكی و پێكڤەژیانا ئاشتییانە یا ئایینان دناڤ دلێ باژێرەكێ تەنادا؛ "قەشەی دەست ب خواندنا لاڤژە و ئایەتان كر.. هەڤدەم دگەل ڤێ، ل ئالیێ ژووری یێ وی ئاڤاهیێ بلند، دەنگێ مەلای، ژ بلندگۆیا بلند بوو، سۆفی و نڤێژكەر بەر ب مزگەفتێ ڤە هاتن.. بپ١٢". لێ ل هەمبەری ڤێ مالخولیانی یا گەشبین ب هەبوونا باژێرەكێ خۆش و تەناڤە، ئیشارەتێ ددەتە سەردەمەكێ رەشبین و مشتی دەردەسەری دناڤ ژیانا رۆژانە یا هەمان باژێردا، كو ئەڤ هەردوو میناكێن هەڤدژ دبنە سەردەمێ راستەقینەیێ رۆمانێ؛ "بۆ هەر كەسەكی دلڕەشی ژ ژیانێ چێبوویە.. ئەردێ ڤی وەلاتی قومبەلەیە و ل هیڤیا پەقینێ یە. هەر بهوستەكێ سەربازگەهەكە، هەر بهوستەكێ سیمە و سەنگەر و ساترێن ژ ئاخێ چێكرین دبەلاڤن. هەر تشت د خوەدا مت و بێدەنگە.. ئەڤ وەلاتە سەربازگەهەكا مەزنە و هەر تشت ل بن پوستال و زنجیرێن تانك و زریپۆشان هەرشاندی یە... بپ٢٨٨".

د ڤێ وەسفكرنا بلەزا خۆشی و نە خۆشی یا وەلاتیدا، جهێ ژیانێ و مرنێ، وارێ ئەنجامدانا خێرێ و بەرهەڤی یا شەڕی، پەنایەكا جەڤەنگی دبەتە بەر هەلبژارتنا وەرزێ زڤستانەكا ب سڕ و بەفرینی، كو بكەتە سەردەمێ ڤەگێرانا بۆیەران و ب رازاندنا بەفرێ دەست ب ڤەگێرانا چیرۆكێ دكەت. هەرچەندە بەفرا سپی نیشانا جوانی و بێگەردی و بووكینی یا سروشتییە، كو دێ بوونەكا خۆش و بەرهەمدار ددویف را هێت، لێ ژ لایەكێ دیڤە ژی، نیشانا سەرما و سەهمێ و نەلڤیێ و ترسیانا ژ پاشەرۆژێیە. ئەڤ هەردوو رامانێن هەڤدژ د سەرەدەریكرنا دگەل بەفرێدا، بەرێ وەرگران ددەتە وێ چەندێ، كو خوە كوورتر داهێلنە دناڤ هەست و رامانێن ڤەشارتی یێن نڤیسەریدا و هزرێ د سێ چەمكێن هزركرنا مرۆڤایەتیێدا بكەن: دووانی یا هەڤدژان، سەدەم و ئەنجام، ئوو كار و كاردانەوە. د رامانا ئێكێدا باب و كورەك یاریا ل ناڤ بەفرا بێگەرد و دلڤەكەردا دكەن و دلێن وان پڕ خۆشی و هیڤینە. لێ دناڤ چوارچۆڤەیێ ڤی كەڤالێ جواندا، دیمەنەكێ دی هەیە كو خۆشیێ دگەلالیشكا خەلكیدا دخەندقینیت؛ "د وی ئاڤاهیێ بلندتر ژ گومبەدا وێ دێرا ب رەخڤە، پێڤاژۆیا ژیانێ راوەستایە. ئەو مرۆڤێن باش راپێچای و چەك ب ملیڤە و هلمێ خوناڤەكا هوور ل سەر سمبێلان هێلای، چاڤێن وان هەمی كونج و تیك و دەرزا سەح دكن. هەر پێژنەكا بهێت، ب هێزا خوە ئێكسەر كونترۆل دكن.. بپ١٠". ئانکو نڤیسەری، ب هشیاری سەرەدەری دگەل دووانی یێن هەڤدژ كرییە و میناكەكێ جوانێ مەرەمدار ژێ نەخشاندییە: بەفرا جوان و بێگەرد (هێمایێ خۆشیێ و تەناهیێ)/ زێرەڤانێن كونترۆلكارێن هەمی تشتان (هێمایێ ترسێ و سەهمێیە). ئەڤە ژی رەنگڤەدانا فەلسەفەیا دووانی یێن هەڤدژە (شەڤ و رۆژ، خێر و شەر، باشی و خرابى)، كو هەر تشتەك گرنگی یا خوە، ژ هەڤدژێ خوە وەردگریت و هەڤدژێ هەر تشتی دناخا ویدایە.

لێ د رامانا دووێدا، كو بەفرێ ژیان راوەستاندی و خەلك یێ كرییە دناڤ سەهم و ترسەكا دژواردا، رەنگڤەدانا چەمكێ سەدەم و ئەنجامانە، ئانكو دەردەسەری و موعاناتێن جڤاكان، ئەنجامێ هەبوونا رژێمێن هۆڤ و ستەمكارە. ئوو سەدەمێ ستەمكرنێ ژی، هەبوونا ئەتموسفیرەكێ سار و تەسلیمبوویی و ڤەچغاندییە؛ "خورتەكێ چاڤ گرێدای و دەست ژ پشتڤە د كەلامچەكری، ژ پشتا ترۆمبێلێ راكێشانە دەرێ و هەر ئێكی ژ ئالیێ خوەڤە دانە بەر مست و كێلنجیا و ب ژوور ئێخستن.. بپ١٢". ئەڤ هەردوو چەمكێن دووانی یا هەڤدژان و سەدەم و ئەنجامان، شرۆڤەكرنەكا نە یا نڤیسەری یە ژبۆ رەوش و سەردەمێ قەومینا بۆیەران. ژلایەكێ دیڤە ژی، بەركارێ میناك و رەوشێن دەربڕاندی یێن رۆمانێ، ئیدیولۆژی یا نڤیسەری ل هەمبەری كۆمەكا پرسێن گرێدایی ژیانا رۆژانە یا مرۆڤی (دجھ و سەردەمەكێ دیاركریدا) خویا دكەن. ئوو د ڤێ ئاژاوە یا مژدارا سەدەم و ئەنجامان و دووانی یێن هەڤدژدا، چەمكێ كار و كاردانەوەیێ، ب شێوەیەكێ زەق و ئاشكرا خویا دبیت. ل هەمبەری ستەمكاری و ئەشكەنجەدانا رژێمێ، رژدی و مجدی یا زیندانییان، ل سەر دۆزا هەیی (یان یا پێڤە نووساندی) پتر لێ دهێت. ئوو چەند زیندانی ل سەر كار و هەلوێستێن خوە مجدتر بن و پتر ب دۆزا خوە یا رەواڤە گرێدایی بن، كاردانەوە یا رژێمێ توندتر و دڕترە. ژ ئەنجامێ ڤێ پرۆسەیا كار و كاردانەوەیێ، بەرێ پەهلەوانێ بێگۆنەھ و ئەڤیندار دكەفتە ناڤ رێزێن شۆرەشێ و دبیتە پێشمەرگە.

بەری روودانا گرتنێ، دیدار و چاڤێن یارا وی، هەمی ئۆمیدا وی بوو. لێ پشتی سەربۆرا درێژا دگەل زیندانێ و ئەشكەنجەدانێ، چاڤێن وی ل سەر پرسەكا دی ڤەكرن و ئەڤ پرسە دبیتە ئەگەرێ بەرخودانێ، پاشى رامانا ژیانێ ل نك وی دبیتە بەرخودان. خوە ب بچووكترین بەرژەنگێن ژیانێڤە دگریت و دكەتە بەهانە ژبۆ دۆماندنا بەرخودانێ. دەمێ پەهلەوان بەحسی سیسركەكێ دكەت كو دتیكێن دیوارێ زیندانێدا، خەوێ ژ چاڤێن وی درەڤینیت، وەسا ددەتە خویا كرن كو ئەڤ سیسركا گیاندار هێمایێ ژیانێیە و حەزا ژیانێ پێدڤی ب خۆراگریێ هەیە؛ "هندەك شەڤان گوهێن من هێر دكن. جاران ژی هەدارێ ب گیانێ من دا دهینن. ب دەنگێ وان دزانم هێشتا ژیان یا مای و ژیان پێدڤی ب خۆراگریێ یە.. بپ٢٣". سەربۆرا درێژا پڕ كارەسات و مەینەتی یا سیابەندی، خەباتا مشیرێ پێشمەرگە (سەرەرای ژ دەستدانا هەردوو پی یێن خوە)، یاخیبوونا خالدێ باب و مال و مولك لێ بەرزەبوویی و هەمی پەهلەوانێن دی یێن لاوەكی، ئاماژە یێن مەرەمدارن كو وەرگری بەر ب ئاراستەیێ خەبات و بەرخودانەكا بەردەوامڤە ببەت. خەبات و بەرخودان ژى، ب دۆزەکا هەژى یا دیارکریڤە هەڤبەندە. ل سەر ئاستێ هەست و سۆزێن كەسۆكی ژی، گەشبوون و زێدەبوونا ئەڤینی یا نێرگزێ (ددلێ پەهلەوانیدا)، نیشانەكا دی یا بەرخودانێیە. هەرچەندە نیشانەكا دەروونی یا ڤەگەرێیە بەر ب سەردەمەكێ تەنا و خۆشڤە، لێ داكۆكی یا نڤیسەری ل سەر بەردەوامی یا حزوورا نێرگزێ د هزرا پەهلەوانێ نیڤ هەلوەشیاییدا، ئاماژەیەكا ئاشكرایە ژبۆ حەزا دۆماندنا ژیانەکا بەختەوەر (کو ل دەف وى یا بوویە بەرخودان و خۆراگرى). پشتی ئەشكەنجەدانەكا توند و ددەمێ هەلاویستنێدا، سیابەندی هزرا وێ چەندێ دكر كو یێ دگەهتە دلبەرا خوە؛ "پشتی ماچیكرنا دەستێ دایكێ و بابێ.. بایەكێ ب هێز د وێ دەلیڤێ دا خوە ل مێرگا سیسنان دا، دەمێ هەولداین دەستێن هەڤدو بگرن. با، ب هێزتر لێهات و دەستێن وان ژێك دوور كرن.. بپ٤٧". ئەڤ خەونا خۆش ب گەهشتنا نێرگزێ كارەكە و كاردانەوە یا وێ دۆماندنا خۆراگریێیە. لێ كارێ ئەشكەنجێ و ئەشكەنجەكاران (كو بێهۆشكرنا سیابەندی بوو)، پێدڤی ب كاردانەوە یا هشیاربوونێ هەیە، كو ڤەگەریتەڤە كەتوارێ هەیی و هەست ب هەبوونا خوە بكەت؛ "بای نێرگز ب وان جلكێن سپی و تەییسۆك، ژ ئەردی خلولەكر و بەر ب هناڤێن خوە یێن كوور راكێشا. سیابەندی قێژی راهێلان و خوە هاڤێتێ. هەست ب گرێدان و راهەژیانێ كر.. بپ٤٧".

هەروەسا دوو بابەتێن دی یێن گرنگ کرینە جەڤەنگێ دۆماندنا بەرخودانێ، کو هەم وانەیەکا شۆرەشگێرییە ژبۆ خواندەڤانان، هەم سەربۆرەکە ژبۆ خۆراگرى یا زیندانییان. بابەتێ ئێكێ پەهلەوانی یا مشیرێ پێشمەرگەیە، كو هەمی مال و مولكێ خوە كربوو د خزمەتا شۆرەشێدا و هەر ژ سنێلاتێ دەست دا بوو چەكێ بەرگریێ، د شەڕەكێ گراندا دهێتە بریندار كرن و ب ساخی دكەڤتە ددەستێن دوژمنیدا. پشتی هەر دوو پی یێن خوە ژ دەست ددەت، بۆ ماوەیەكێ درێژ دمینتە د بن ئەشكەنجەدانێڤە، هەتاكو گیانێ خوە ژی ژدەست ددەت. ل دەف هەمی هەڤالێن زیندانی و ئەوێن ژدەرڤەی زیندانێ ژی، ب قەهرەمان و خۆراگرەكێ كێم وێنە دهێتە نیاسین. هەڤژینا وی ژی، هاریکار و تەمامكەرا قەهرەمانی یا وییە. پشتی مشیر شەهید دبیت، هەڤژینا وى دمینتە ل سەر زارۆکێ خوەیێ شیرخۆر و خوە ب کارێ کشتوکالیێ (ل گوندى) ب خودان دکەت. خەلكێ گوندى ب رێزگرتن و کوباریڤە سەرەدەرى دگەل دکر؛ "كوڕو دا بۆ وە بێژم، یێن وەكو لالەزارێ نینن. حورمەتێ نموونا پاقژیێ یە. یا دوێ ژی ژبیر نەكن كو خێزانا قەهرەمانەكی بوویە و یا ل سەر ئێكانەیێ خوە روونشتی.. بپ٢٥٦". ئەڤ پەسندانا لالەزارێ ژئەگەرێ وێ چەندێیە كو لالەزار مایە ل سەر زارۆكێ خوە، ئوو كەسەك ل جهێ شەهیدێ قەهرەمان، ل سەر بالگەهێ خوە نە نڤاندییە. ئەڤ بابەتە دچاڤێن جڤاکیدا، کارەکێ هەژى و جهێ رێزگرتنێیە، خەلک ب وەفادارى ل قەلەمددەت و هندەک ژى ب جۆرەکێ بەرخودانێ ددانن. خەلك وەسا هزر دكەت، كو ژنا بێمێر پێدڤی ب سێكسی و سەخبێریێیە. ئوو هندەک جاران کارێن نەقەبوولکرى دکەن ژبۆ خوە ب خودانکرنێ. د باشترین و حەلالترین رەوشدا، دێ شووكەنەڤە و مالەكا دی پێك دهینن، لێ لالەزارێ ئەڤە هەمى نەکرن و خوە پاراست، ناڤودەنگێ مێرانى یا هەڤژینێ خوە ژى پاراست، نڤیسەر ئاماژە ب بابەتێ بێسەمیانى و ژدەستدانا هەڤژینان دکەت و دبێژیت؛ "هەر وەلاتەكێ شەڕ بكەڤتە دناڤ دا، ئابۆرێ وی دهێتە ژ ناڤبرن، ئەڤە ژی ژیانا خەلكی تێك دبت. كار نا بن، لەورا یێن بێ مێر و كەسێ شۆلی نەیی، پتریا وان، ئەوی دگۆت، پتریا وان دەهمەن پیسیێ دكن و لەشێ خوە دفرۆشن.. بپ٢٥٦". دەمێ لالەزار خوە ل بەر گرانى یا ژیانێ رادگریت و تەحەمولا هەموو سەختییان دکەت، ژبەر هندێیە داكو ناڤێ هەڤژینێ خوە یێ شەهید لەكەدار نەكەت. كورد وەسا هزر دكەن كو نامووس و شەرەفا مرۆڤی دكۆشا ژنێدایە، هەردەمێ ژنێ سومعەتا خوە ژ دەستدا، ب شێوەیەكێ نەرینێ كار دكەتە سەر سومعەتا زەلامی (خۆ ئەگەر مری بیت ژی).

بابەتێ دووێ ژی، ئاماژەدانا ب كریارێن ئەنفالێن رەش بوو؛ "سالەك ژ سالان، هێرشەكا گران ب سەر مللەت و وەلاتێ مەدا هات. گوند خراب كرن، ئاڤ پیسبوون، داروباری خەملا خوە گوهارت، تەیروتەوال و پەزكویڤی نیڤەك مرن و نیڤا دی ژی راتەقیان.. بپ٩٧". د ئاماژەپێكرنەكا ئاشكرادا، نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە وێ چەندێ كو ئەڤ چیرۆكا بۆ زیندانییان دهێتە ڤەگێران، نە تنێ هەلچوونێن دلینی یا كەسۆكینە و ژبۆ ژبیرڤەكرنێ یان دەمبۆراندنێ دهێتە ڤەگێران، بەلكو مەرەمەكا دەستنیشانكری و هەژی پێ هەیە؛ "چیرۆكا من ژی، نە تنێ بۆ چیرۆكەكا سۆزداری و ب نەخوەشیێن كەسایەتی ڤە گرێدای. لێ ب چیرۆكا مللەتەكی ڤە دهێتە گۆتن و ڤەگێران.. بپ٢٨٤". ئەڤ هەردوو بابەتە ژبۆ دۆماندن و گەشكرنا گیانێ بەرخودانێ ل دەف زیندانییان هاتینە هوناندن، ب شێوەیەکێ پەیامئامێز ئاراستەى وەرگران ژى دکەت. دبابەتێ ئێكێدا، نموونەیەكا بەرخودانێ دئینیت كو ببیتە مەستەرە ژبۆ چاڤلێكرنێ. دبابەتێ دووێدا، بەحسى كریارا كارەساتاوی یا ئەنفالێ دکەت كو ببیتە پالدەرەك ژبۆ تەحەدی و هەڤڕكی و بەرخودانێ. د هەردوو حالەتاندا، مەرەما سەرەكی ئەوە كو دۆماندنا ژیانێ ب بەرخودانێڤە گرێدەت و بێژتە وەرگری بەرخودان ژیانە. د چوارچۆڤێ گەهاندنا ڤێ پەیامێدا، نڤیسەری هندەك میناكێن وێژەیی یێن جوان نەخشاندینە و چەمکێ تێهزرینا رێژەیى پێ دەربرییە. د بۆیەرێ باران بارینێدا، نڤیسەری ڤیایە بێژیت كو باشی و خرابی یا بارانێ ل گورەی رەوشا دەروونی و بەرژەوەندا خەلكی دهێتە دەستنیشانكرن؛ "دەمێ باران باری، ئەو دوو رۆژ بۆ ڤەنەكری، هندەك ب هاتنا وێ وێ شاد بوون، هندەكان ژی لاڤەكرن نە گەهتە رابوونا لێهمشتا و خەلكێ نەدار ل بەر پیا بچیت.. بپ٢٠٩". ئوو د بابەتێ تاڤە هەیڤێدا چوار تێرامانێن جوداجودا، ل گورەی رەوشا دەروونی یا هەر حالەتەكی بەرچاڤ دكەت؛ "نێرگزێ حەز ژ هەیڤێ نە دكر، چونكو ژبەر رۆناهی یا وێ خەلكی ددیتن و دیدارا وان دهاتە تێكدان... لێ ل بەر رۆناهی یا هەیڤێ مشیر سنۆر دبەزاندن و هێلێن سور دبڕین، خالد شەڤێنبنەفشی و خەونێن هاردبۆراندن و دونیا ل ژێر سمێ سۆلا وی دبوو سەرگوفك و د سەر را دبۆری، سەعۆیێ سە، ل ژێر رۆناهی یا هەیڤێ بازدان دگەل سا دكر.. بپ٢٢٤".

لێ د سالوخەتدانا قەهرەمانی یێن مشیردا، دیسا نڤیسەر كەفتییە د شاشییەكا بچووكدا كو بڕنۆیێ دكەتە چەكێ وی. بڕنۆ چەكەكێ كەڤنە و د شۆرەشا ئیلۆنا مەزندا هەبوو (ل وی دەمێ غەددارە یێن ئوتۆماتیكی نەیی یان دكێم). ئوو چونكو سەردەمێ رۆمانێ دەربڕینێ ژ شۆرەشا گولانێ دكەت، هەمی شەرڤان و پێشمەرگە یێن ڤی سەردەمێ شۆرەشێ غەددارە هەبوون. نەدوورە ژ ئەگەرێ حەنین و هەڤالینی یا دگەل چەكی، هندەك پێشمەرگە یێن كال بڕنۆ هەبن. لێ بڕنۆ نە چەكەكێ پراكتیكییە ل هەمبەری چەكێ پێشكەفتیێ رژێمێ. تنێ بەهانەیەك ژبۆ ڤێ بكارئینانێ هەیە، ئەو ژی ئەوە كو ببیتە جەڤەنكەك ژبۆ پێكڤە گرێدانا هەردوو شۆرەشێن ئیلۆن و گولانێ. لێ نڤیسەری وەسا خویا نەكرییە كو وەرگر ڤێ چەندێ ب پەژرینیت. دبیت ژى، ئاماژەیەک بیت بۆ وى شیعارێ ئەم هەمى ل سەر رابووین: (برنۆ رەقەم هەڤدەیە، نیشانا پێشمەرگەیە)، کو وى چەکێ برنۆیێ کربیتە نیشانەکا گیاندارا پێشمەرگەى.

مللەت دیكتاتۆریێ دهەرفینیت

بەری ئەز ڤێ نڤیسینا خوە ب دوماهی بینم، من حەز دكر چەند ئاماژە یێن شرۆڤەكاری بدەمە چیرۆكا سەعۆی و سەیێن وی. ئەڤجا نەچار بووم جارەكا دی رۆمانێ هەمیێ بخوینمەڤە، چونكو سەرهاتی یێن سەعۆی دناڤ فلاشباك و د چوارچۆڤێ بیرهاتنێن پەهلەوانیدا دهاتنە خویاكرن. د خواندنا زێدەباردا، من دیت كو چیرۆكا سەعۆی ب تەنا خوە جەڤەنگەكێ ئاشكرایە ژبۆ سیستەمێن دیكتاتۆری و ستەمكار. لەوا من هزرا هندێ كر كو ڤی پەرەگرافی بكەمە میناكێ سیستەمێن دیكتاتۆر و چارەنڤیسێ وان دمیناكێن سەرپێهاتی یا سەعۆیدا بەلیکەم. ل دەسپێكێ فەرە بزانین كو سەعۆ كورێ مۆردارێ گوندییە و رێزگرتنەكا تایبەت دناڤ هەڤژی و هەڤالێن خوەدا هەیە. پاشی سەعۆ ب رێكا كونترۆلكرنا هەڤژی یێن خوە، كارێزمایەكێ بۆ خوە پەیدا دكەت و سەركێشی یا هەڤالێن خوە دكەت. دڤێ كریارا سەركێشیكرنێدا، هەڤالێن خوە پاشڤە دبرن و ستەم لێ دكر و مینا دكتاتۆرەكی بوو. ژبۆ چەسپاندنا دەستەلاتا خوە یا رەهایی (زێدەباری ترساندن و پاشڤەبرنێ)، چاڤێ هندەك هەڤالێن خوە ژی شكاند بوو؛ "ب سەیر چاڤێن مە دیمەنێ رووسێ ترچەدینێ كورێ جەمشیدێ پاقژكەر بالكێشكر.. هێشتا كخكا سەعۆی ل سەر كماخێن خوە نەمالی بوو.. بپ١١٣". ئەڤ دیمەنە ناچیتە دهوندرێ حەزا كریارا سێكسیدا، كو ل جڤاكێن دائێخستی ب رێكا نێربازیێ خوە فێری ب سەرهەلبوونا شیان و دارژتنا حەزێن سێكسی دكەن. لێ هەولدانەكە ژبۆ چاڤشكاندن و ترساندنا هەڤالێن دی. کورد دبێژن فلانکەس یێ چاڤشکەستییە، یان چاڤێ وى یێ هاتییە شکاندن. ئانکو فهێتییەکا دگەل هاتییە کرن، کو نەشێت چاڤێن خوە ل بەر راکەت، یان باشییەکا هند مەزن یا دگەل هاتییە کرن کو چاڤێن وى ژبەر رانابن. دهەردوو حالەتاندا ژى، بابەت ب کریارا سێکسیڤە گرێدایە. دەمێ کەسەک کریارەکا نێربازیێ دگەل هەڤژیەکێ خوە دکەت، ئەوێ کریار دگەل هاتییە کرن، دکەڤیتە دبن کونترۆلا بکەریدا (ئانکو هەروەکو ژنا وى لێ دهێت). چونکو ئەگەر وێ کریارێ ئاشکرا بکەت، کەسێ نێگەتیڤ دێ بیتە پێترانکێ هەڤژى و دەردۆران، بنەمالا وى ژى دێ پێ شەرمەزار بیت. دەمێ سەعۆى ب رەفتارێن سەركردەكی ل هەڤالێن خوە دنێرى و دگۆتێ؛ "ئەز ژێ خلاس. كی ژ هەوە دل تێ هەیە.. بپ١١٣". ئاماژەیەکە ژبۆ دەستەلاتدارى یا سەعۆى ل سەر هەڤالێن وى، کو بەرمایکێن خوە دهاڤێتە بەر. ژلایەکێ دیڤە ژى، پشكداركرنا هەڤالان ددەسكەفتەكا دیارکریدا (خۆ ئەگەر بەدرەفتاری بیت ژی)، نیشانا چەسپاندنا میرزاییێ (الاستئساد) و دەستەلاتێیە. لێ چونكو ئەڤە رەفتارەكا نەجڤاكی و نەقەبوولكرییە، هەڤالێن وی خوە ژێ ددەنە پاش و سەعۆ ب تنێ دمینیت. لێ ژبۆ دۆماندنا ژیانا خوە، پەنایێ دبەتە بەر هەڤالینی یا صەیان:

-  هەتا دەمێ مەزن ژی بووی، بێ هوگر ما، لەورا بەر ب چۆلێ و ب خودانكرنا سا چوو. ل داویێ ناسناڤێ وی ببوو سەعۆیێ سە.. بپ٢١٢.

-  دەمێ سەعۆ بێ هەڤال مایی، نە یێ نەحەق بوو خوە بگەهینتە سا و بزاڤێ بكت دگەل وان ببیتە مرۆڤەكێ مفادار دناڤ جڤاكیدا.. بپ٢١٧.

-  فێر ببو زمانێ وان.. وەكو وان دا ددانێن خوە قیچ كت و تەپكا چاڤێن خوە فرەھ كت و ناڤچاڤێن خوە گرێ كت و ل هەمبەر وان رادوەستیا.. بپ٢٢٦.

ئەڤ هەڤالینی یا سا، كۆمەكا رامان و تێرامانێن دەروونی ب خۆڤە دگریت. ژلایەكیڤە ئاماژەیە بۆ گرنگی یا هەبوونا هەڤالان. ئەگەر كەسەك ژ توخمێ مرۆڤی نەبیت، دێ پەنا بەتە بەر هەڤالینی یا جانەوەرەكی یان هەر تشتەكێ دی یێ رامانەكێ بدەتە هەبوونا وی. ژ لایەكێ دیڤە، ئەم دكارین بێژین كو هەلبژارتنا سا، جەڤەنكەكە ژبۆ كۆمەكا دویڤەلانكێن گوهدار و پێگیر و مفادار. چەند پتر سەخبێری یا وان دكر و چاڤێ خوە ددایێ، سە یێن هەڤالبەندێن سەعۆی گوهدارتر بوون و پتر پێڤە دهاتنە گرێدان؛ "ل وی گرێ دكەفتە رۆژئاڤا یا گوندی، سەعۆ د شكەفتەكێ ڤە، ل وێ دەرێ ئیمپراتۆری یا خوە ئاڤا كر.. بپ٢٢٦". ئەڤجا سە یێن خوە ژبۆ هاریكاری یا گوندییان بكار دئینان كو ببیتە كەسەكێ مفادار دچاڤێن جڤاکیدا. دهەمان دەمدا ژی، گوندی ژ هێرشا سە یێن خوە دترساندن. ئانكو مینا هەمی دكتاتۆران ب كریارێن تەرغیب و تەرهیبێ شیا خوە بكەتە پادشاهێ گوندی:

-  ب غار دبەر كۆلكێ مریشكا را چوو، هەلامەتێ گورگی خوە ل بن كەفشا دا، تەحسی و خوە دناڤ لەپێن سەعۆی دا دیت، مشك ب بستێ ڤە دكرن.. بپ٢٠٤-٢٠٥.

-  ئێدی ئەز ژی پادشاهم و كەس نەشێت ل هەمبەر هێزا من براوەستت.. بپ٢٢٥.

-  خەونێن سەعۆی مەزن بوون، حەز دكر جیهان هەمی دبن رەشمالا ئیمپراتۆریا وی ڤە بت و هەر تشت ل ژێر سیبەرا دارێ وی بت.. بپ٢٢٦.

ب ڤێ چەندێ ژی، سەعۆ دبیتە ئیمپراتۆرێ جیهانا خوە یا تایبەت. سەركردێ سەیێن دڕ و هارە. هەردەم نێچیر ل سەر هەڤالێن خوە لێكڤە دكر و ژ ئەنجامێ ڤێ بەرژەوەندێ، سە دبن فەرمانێن ویڤە بوون. لێ وەكو هەمی دكتاتۆران، پەر ب سەعۆیڤە چێبوون پەرلاختر لێ هات. ئەڤجا ل گورەی گێول و زەوقێ خوە هندەك تێر دكرن و هندەكێن دی ژی دهێلانە برسی. ئەوێن تێر بوونە نێزیکترین رەشەكێن سەمیانێ خوە، ئەوێن دمانە برسی ژی، نەرازی و بەرهەلست بوون. لێ بەرهەلستییەكا شەرمین و چاڤ ترسیایی؛ "ئەو سە یێن ماینە برسی و هێشتا گلیز ب دەڤیدا شۆر. ب چاڤێن زل ل بستا پشكێن گۆشتی ددەست سەعۆی دا دنێرین.. بپ٢٢٨". لێ ل هەموو جھ و سەردەمان، دەنگێ برسێ یێ بلندە و سینۆرێن ترس و شەرمێ دبڕیت؛ "سەیەكی ژ وان سە یێن ماینە برسی، خوە دبستێ وەركر و سەعۆ كەفت، ب پێكڤە سە قرژیان و هێرش برن. ب پەنج و كێلبا هەڤدو ژێك هنجنین. كێلب و پەنجا ژ سەعۆی ژی گرت و دبن گێلەشۆكا وان ڤە هاتە گەرساندن و خوون دبن سینگی دا چوو.. بپ٢٢٨". ل ڤێرە ژی ئەم دكارین سەرهاتی یا سەعۆی بكەینە میناكەكێ مەستەرە ژبۆ دانانگەهێن پێڤاژۆیا پڕانی یا دكتاتۆرێن چوویی و هەیی و یێن دێ هێن. نڤیسەرێ رۆمانا سۆتنگەھ، ب رێكا ڤەگێرانا قۆناغێن ژیانا سەعۆی، چەواتی یا چێبوونا دیكتاتۆریێ و چارەنڤیسێ وێ د ڤان قۆناغاندا دەست نیشان دكەت:

１.ل دەسپێكێ فەرە پاشخان و پێكهاتەیەكێ زەمینەخۆشكری ژبۆ زالبوونا كەسایەتیێ هەبیت. هێز و دلرەقی یا سەعۆی ژ لایەكیڤە و هەبوونا وی وەكو كورێ مۆردارێ گوندی ژ لایەكێ دیڤە، زەمینەخۆشكەرا چێبوونا میرزایی یا (الاستئساد) وی بوون.

２.چێكرنا كاریزمایەكا كەساتیێ ل دەف هەڤالێن خوە یێن نێزیك، كونترۆلكرن و ئاراستەكرنا وان، كو دگوهدار و پێگیر بن. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، سیستەمێ سزادان و خەلاتكرنێ بكار دئینن و هەڤالێن خوە ددەستكەفتاندا پشكدار دكەت.

３.قۆناغا زۆرداری و ستەم و پاشڤەبرنێ، داكو هەمی هەڤالێن نێزیك و خەلكێ دی یێ دەردۆر ژی، بێختە د بن كونترۆلا خوەڤە. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، پێدڤی ب چێكرنا هالەیەكا پیرۆزیێ هەیە و فەرە خەونێن بەرفەرهبوون و ب سەرداگرتنێ هەبن.

４.قۆناغا دووربوون و نێزیكبوونێ كو هندەك كەسێن دژی ڤی سیستەمی دێ ژێ دووركەڤن و هندەكێن دی یێن هەلپەرست دێ پتر خوە نێزیك كەن. ئەڤجا دەمێ سەعۆ بێ هەڤال مایی، پەنا برە بەر هەڤالینی یا سا، كو سە وەفادار و گوهدارێ وی كەسییە یێ نانی ددەتێ (پاراستنا بەرژەوەندییان).

５.قۆناغا داویێ كو پڕانیا دكتاتۆران ب دەستێ دویڤەلانكێن خوە دهێنە ژناڤبرن. خۆ ئەگەر دژمنەكێ دەرەكی ژى پێ راببت، فەرە دەستێ دویڤەلانکێن هەڵپەرست دگەل وى دژمنێ دەرەکیدا هەبیت، هەتاکو بشێن دکتاتۆریێ ب هەلوەشینن.

ئەگەر سەعۆى ل جهێ هەر دەستەلاتەکا رۆژهەلاتى دانین و مللەتى ل جهێ سەیێن وى دانین، دێ سەربۆرا پڕانى یا دەستەلاتداران مینا چیرۆکا سەعۆى دەرکەڤیت. هەمی دكتاتۆر ژی (هەر ژ یولیۆس قەیسەر بگرە و هەتا دگەهتە قەززافی)، د قۆناغێن ژیانا سەعۆیدا بۆرینە.

سێگۆشەیا سیاسەت و سێكس و دین

زێدەباری ڤان بابەتێن مە ئیشارەت داینێ، نڤیسەرى كۆمەكا بابەتێن دی یێن هەڤبەند ب ژیان و كلتۆرێ كوردەواریێڤە بەحس كرینە و ب شێوەیەكێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ، ئیشارەت ب هندەك چەمكێن هزری و رەفتارى یێن جڤاكی دایە. دناڤ روودان و فلاشباك و ڤەگێرانا بۆیەرێن رۆمانێدا، دێ بینین كو نڤیسەری ب شێوەیەكێ هونەری یێ نەراستەوخۆ، خوە ل سێگۆشەیا دێرینا حەرامكری دایە (سیاسەت و سێكس و دین). ئەو ب خوە هەمی بۆیەرێن رۆمانێ و ڤەگێرانا هەلوێستێن ئیدیولۆژی یێن پەهلەوانان، دكەڤنە دخانا سیاسەتێدا. لێ نڤیسەری ژبیر نەكرییە كو بۆ وەرگری خویاكەت كا مەرەما وی ب سیاسەتێ چییە. نڤیسەر سیاسەتێ ب هەلوێست و خوراگری و بەرخودانێڤە گرێددەت. هەر رەفتارەكا ژ دەرڤەی ڤی چوارچۆڤەی بیت، دبیتە جهێ رەتكرنێ و نە هەژیتیێ. د میناكێ شەرە كەواندا كو ئاییردەكێ كوردەوارییە و جەڤەنكەكە ژبۆ شەرێن براكوژیێ ل دەف كوردان، نڤیسەر ب هەلوێستەكێ ئاشكرا ڤێ رەفتارێ رەت دكەت؛ "ب سەرێ تە یا ژ خوەیە، باپیرێن مە یا گۆتی، كەو نەیارێ سەرێ خوەیە، كا تو بدە من، دا ئەز وی بكمە شیڤ.. بپ١٩٤". هەروەسا د پەرەگرافەكا دی یا دەربارەی سیاسەتا هەییدا (یان ئەوا خەلك دبێژتێ سیاسەت)، كو ب پاراستنا بەرژەوەندان و هەلپەرستیێڤە هەڤبەندە، ئوو دبیتە سەدەمێ دەردەسەری یا مرۆڤی و پێشێلكرنا گیانێ مرۆڤایەتیێ، نڤیسەر بێزا خوە ژێ دكەت و ب توندی رەت دكەت؛ "سیاسەت تێشكا زنایێ یە، یا راست، ماكا زنایێ یە. نە باوەری یا خوە پێ بینە و نە هندە، نە پشتا خوە بدێ نە بەرێ خوە، چونكو د هەردوو تیۆراندا تو یێ دوراندی! نە ژێ دوور كەڤە و نە نێزیك بە... تە چ تێ نەهێلا! باشە چ بكین؟!.. ئەڤەیە فەلسەفا وێ قەحبا دونیا هەژاندی و وەستاندی.. بپ١٥٠-١٥١".

د بابەتێ سێكسیدا ژی، ژبلی زربەهری یا زیندانییان كو ب رەفتارێن دەستپەر و نێربازیێ ددەربریت، هەروەسا ئیشارەتێن رەتكرنەكا ئاشكرا ددەتە وان بیروباوەر و رەفتارێن شاشێن جڤاكێ كوردی ل هەمبەر ژنێ هەین (د بابەتێ كریارێن سێكسیدا). یەك ژ نموونە یێن هەرە بالكێش د جڤاكێ كوردیدا ئەوە كو دەمێ كریارەكا سێكسی دهێتە کرن و ئاشکرا دبیت، هەمی گونەھ دكەفتە د ستوكرا ژنێدا و كەسێ نێر وەكو موویێ ژ ماستی كێشایی ژێ دەردكەڤیت:

-  هەمیا پێكڤە ل سەر كچكێ د ئاخفتن و كەسێ بەحسا لەوەندی نە دكر.. بپ٢٤٣.

-  تو نزانی ئەو كچا ژبن پێ بابێ خوە دەركەفت، سزایێ وێ كوشتنە و بەس.. بپ٢٤١.

-  عەزیزێ من، والله نابت ژن بهێتە سەربەردایكرن. ب گونەهێن وان، ئەم دێ د ئاگری دا كەلین.. بپ٢٤٢.

ئەڤجا ل شوینا هزر د ڤی بابەتێ نەدادپەروەردا بهێتە كرن، هەمی هزر و بوچوون بەر ب پاراستنا ژنێڤە دچن و وەسا ددەنە خویاکرن كو ژن د خوەییێ خوەدا گونەهەكە و فەرە كەسێ نێر خوە ژێ بپارێزیت. ژلایەكێ دیڤە ژی، شەرەف و نامووسا خێزانێ و خوەییێ زەلامی ب ژنێڤە گرێدایە، شەرەفا وێ دبیتە شەرەفا زەلامی ژی. ب ڤێ چەندێ ژی، هەمی زەلام دێ هەولدەن شەرەفا خوە بپارێزن و خوە ژ ژنێن (بێ شەرەف) دوور بێخن؛ "ژنێ شەرەفا وێ یا دكۆشا وێ دا، گاڤا رابوو ژپێرڤە درژت.. بپ٢٤٢". هەر ئەڤ بابەتە بوویە، بەرێ رووسپی یێن گوندی دایە دژاتیكرنا سەماڤانێن ژن كو ب فەرمانا میری هاتبوونە دەڤەرێ؛ "پتریا زەلامێن سەرە ژی ب دژی هاتنا ڤان سەماكەران بوون. لەورا ئێدی خەلكی ب پێكڤە بەرتفك ددانانێ، قێری لێ ڤەددان و تف دكرنێ.. بپ٢٤٦". ئەڤ میناكێ دژاتیكرنا توند ژبۆ پاراستنا جڤاكی (كو ل گورەی هزرا خەلكێ هەچكوهەیی پاقژترین و پێگیرترین و دیندارترین جڤاكە)، ئیشارەتەكە ژبۆ شێوازێ هزركرن و رەفتارا خەلكی د سەردەمێ رۆمانێدا. خەلكی وەسا هزر كرن كو ئەڤ چالاكییە ژبۆ هەلوەشاندنا جڤاكی هاتییە ئەنجامدان و ژبۆ تێكدانا سنجێ هەژی و بلندێ گەنجێ كوردە، یان ب كێمی، ژبۆ هندێیە كو كەسێ كورد خوە ب سەحكرنا ڤان چالاكییانڤە مژوول بكەت و سیاسەتێ و مافێن رەوا یێن مللەتینی و نەتەوەیی یا خوە ژبیر بكەت؛ "خالۆ نە تنێ مەسەلا پارەییە، بەلكو هەلوەشیانا جڤاكێ مە ژی دڤێن و دێ ل سەر ڤێ ئێكێ د بەردەوام بن ژی.. بپ٢٤٨". دبیت مە هەمیا د وی سەردەمیدا هۆسا هزر دكر، کو پلانەکا میرییە ژبۆ مژوولکرنا لاوێ کورد. ئەڤ چەمکێ پیلانا دەرڤەیى دهەموو کار و چالاکى یێن جڤاکێ رۆژهەلاتیدا یێ بەرچاڤە. باشە ئەگەر ئەو پیلان بیت، پا گرێدانا گەنجێ کورد ب خواندنا فتوحاتێن ئیسلامێ و فەرموودەیێن ئەبو هورەیرەڤە نە مژوولکرنەکا مەرەمدار بوو؟! ل سەردەمێ رۆمانێ، هەموو گەنجێن کورد ب داخویانى یێن ل دژى حکومەتێ داخبار دبوون و مە وەسا هزر دکر کو هەر کریارەکا حکومەت بکەت، ژبۆ دژاتیکرنا کوردان و کەسایەتى یا کوردییە. ئەگەر ل وی سەردەمی ئەم نەوێرا باین ب ئاشكرایی بەحسی هەولێن رژێمێ ژبۆ هەلوەشاندنا جڤاكی و شێواندنا هزر و هەلوێستێن گەنجان بكەین، مە دگۆت كو ئەڤە دگەل عورف و عەدەتێن جڤاكێ مە یێ موسلمان ناگونجن؛ "سەیدا تو راست دبێژی، بەلێ عورف و عەدەتێ، مە ژ ڤێ لەوچەییێ د دوورن.. بپ٢٤٩". دەمێ من قورئان ل بەر دەستێ مەلایێ گەرەکا مە دخواند (دژیێ دوازدە سالیێدا)، ئەز هند ب مەلاى یێ سەرسام بووم، هەموو گۆتنێن وى یێن بالکێش و هوورهوورکێن رۆژانەیێن مزگەفتێ، من بۆ بابێ خوە ڤەدگێران، هند نەما بوو بێژمێ کوردایەتى ئەوە ئەڤا مەلا دکەت (نە ئەوا هنگو کرى). رۆژەکێ بابێ من داخوازکر کو ژ مەلاى بپرسم کا کیژ رەفتار مفادارتر و ب خێرترە، مرۆڤ خزمەتکارێ مللەتێ خوە بیت، یان پاقژکەرێ مزگەفتێ بیت. دەمێ من پرسیار ئاراستەى مەلایێ خوە کرى، گۆت: هەڵبەت پاقژکەرێ مزگەفتێ ب خێرترە، چونکو هەموو مللەت ل مزگەفتێ خرڤە دبیت. لێ دەمێ من دڤیا کو بابێ خوە یێ (ئوممى) تێبگەهینم کو مەلا راست دبێژیت، نێرینێن وى یێن بێ پەیڤ، ئەز پالدام کو هەمى دیرۆکا ئیسلامێ، ژ ئەلیفێ هەتا یائێ بخوینم (ب کتاب و فەرموودە و ئیجماع و قیاس و ئیجتیهادڤە). من ئەڤ سەرهاتییە کرە دناڤ بابەتیدا، کو بەر ب رەهەندێ ئایینیێ درۆمانێدا بچم. 

دبیاڤێ ئایینیدا، وەكو بسپۆرەكێ جڤاكیێ شارەزا (كو نەڤیایە خوە ل هەڤڕكی یێن ئایینی بدەت، ژبەرکو نەبابەتێ رۆمانێیە)، هەولدایە رەفتارێن شاشێن ب ناڤێ ئایینی دهێنە كرن، دەرباسی ئاییردە و رەفتارێن جڤاكی بكەت. د میناكەكێ جڤاكیدا كو ژنەك دچیتە نك مەلای ژبۆ توبەكرنێ و گەهاندنا داخوازێن وێ بۆ خودێ تەعالا، ب نەراستەوخۆیی ئیشارەتێ ددەتە مەلایێن گوندان كا چەوا بابەتێن گیانی و ئایینی ژبۆ مەرەمێن خوە ئیستغلال دكرن؛ "ما دێ چ بێژیت! پشتی من دەھ دینار كرینە دبن لێڤا دۆشەكا وی ڤە، گۆتە من دڤێت ژ حەفت مالان دراڤەكی لێكبدەی و بدییە ب كراس و بكییە بەر خوە.. بپ١٩٦". لێ د هەمان دەمدا ژی، ئیشارەتەكا بلەز ددەتە فەلسەفا ئایینی و ب ناڤێ پرسیارێن بێ بەرسڤێن زارۆكان، بابەتەكێ ئایینی دئازرینیت كو هندەك پرسیارێن هەژی تێهزرینێ ل دەف وەرگری پەیدا كەت؛ "مام، مانێ خودێ مە ددت، ڤێجا ما بۆچی دێ مە مرینیت؟ ما ب بەر ڤێ زەحمەتێ دكەڤیت.. بپ١٠٨". هەروەسا دبابەتێ سەدەمێ هۆڤاتی یا رژێمێدا كو ژبۆ بێدەولەتی یا كوردان ڤەدگەرینیت، نڤیسەر ل سەر زارێ پەهلەوانێ خوە دبێژیت؛ "مرۆڤ بێ خودێ بت، بێ دەولەت نە بت.. بپ٢٩". ئانکو ڕێ دچیتە بێ خودێییێ، لێ چ ڕێ ناچنە بێدەولەتیێ. هەرچەندە هەڤۆكەكا دلینییێ یا سروشتییە، لێ د عورفێ دینداراندا، گونەهەكا مەزن بیت. نڤیسەری ژی (ب ڤێ هەڤۆكا رەوانبێژیێ)، ڤیایە گرنگی یا دەولەتێ نیشا بدەت، نە كێمبەهاكرنا خودێ تەعالا. ب ڤان نموونە یێن دەربڕاندی خوە لێدانا ل سێگۆشەیا حەرامكری تەمام دكەت و وێ هزرێ دپەژرینیت كو رۆمان خۆدیكا ژیانێیە.

ل داویێ ژی دبێژین كو ڤێ رۆمانێ كۆمەكا بابەتێن سیاسی و ئیدیولۆژی و مرۆڤایەتی و رەوش و ئاییردە یێن جڤاكێ كوردی ب خۆڤە گرتینە، دەربڕینێ ژ سەردەمەكێ گرنگێ دیرۆكا دەڤەرێ دكەت، كو هەژی خواندن و ل سەر راوەستانێیە. ئەڤا ل بەر دەستێ وە ژی، تنێ هندەك دیتن و شرۆڤەكرنێن كەسۆكی یێن دەروونجڤاکینە کو مە دناڤ رۆمانا سۆتنگەهدا دیتین. بێگومانە هەر وەرگرەكی دیتن و خواندنێن خوە یێن جودا هەنە.

 

---

 بلند محەمد (٢٠٠٥). سۆتنگەھ، رۆمان. ژوەشانێن ئێکەتى یا نڤیسەرێن کورد، سنسلەیا ژمارە (١٥). چ١، چاپخانا هاوار- دهۆک.

 د. عبدالباقى مایى (٢٠٠٧). زارۆکێن ترۆمادار و پێشێلبوونێن پەستا پشتى ترۆمایێ (PTSD). وەرگێران ژئینگلیزى: د. عارف حیتۆ. چ١، چاپخانا هاوار- دهۆک.