سیما یێن گوندى و عەشیرەتگەریێ
د رۆمانا "هەوارە" دا
سترانێن گەلێرى و رۆمانا هەوارە
مشە جاران، رۆماننڤیس چیرۆکێن گەلێرى دکەنە هێڤێنێ رۆمانێن خوە و سەردەمەکێ دیارکرى یێ دیرۆکا مللەتێ کورد پێ ڤەدگێرن. رەوشێن کەتوارى و رەفتار و ئێش و دەردەسەرى و تێگەهێن سەردەمێ چیرۆکێ پێ شرۆڤە دکەن و ل گورەى کۆژان و پێدڤى یێن سەردەمێ هەنۆکەیى دگونجینن. ل داویێ ژى دبیتە هێمایەکێ مەجازى ژبۆ شرۆڤەکرن و ئازراندنا هندەک بابەتێن جڤاکى یێن هەڤبەند ب سەردەمێ نڤیسینا رۆمانێڤە. ئوو خواندەڤان سەرەدەرییەکا هەنۆکەیى دگەل دکەت و مفایەکێ دوو سەرى یێ بارکرى ب خۆشیێ ژێ وەردگریت؛ هەم خۆشى یا پێزانینێن دیرۆکى ژێ وەردگریت، هەم دگەل رەوشا کەتوارێ جڤاکێ خوە هەڤبەر دکەت و ب شێوەیێ ل جهدانانێ دچیتە دناڤ بۆیەرێن ڤەگێراییدا. ئوو چێژەکا وێژەیى ژ جوانى یا هێما و مەجازێن بکارئینایى وەردگریت. د هەموو دەقاندا، جەڤەنگ و مەجاز بیاڤەکێ بەرفرەهتر بۆ لڤاندنا مەژێ خواندەڤانى ڤەدکەن کو ب کوورى بچیتە دناڤ دەلالەت و مەدلولاتێن نڤیسەر پەیاما خوە پێ ئاراستە دکەت. هەروەسا پێڤەگرێدانەکا رابردوویە ب سەردەمێ هەنۆکەییڤە، کو ئەو ب خوە ژى پەیامەکا مەرەمدارە ب دووبارەبوونا بۆیەرێن دیرۆکێ و رەسەنایەتى یا تێگەهانڤە. چیرۆکێن مێرانیێ و شەڕان ژى، چقەکە ژ ڤان جۆرە چیرۆک و سەرهاتى یێن میللى (ئەگەر نەبێژین دیرۆکى). لێ ئەڤ جۆرە چیرۆکە ب سترانێن کوچک و دیوانان دهێنە ڤەگێران. هەرچەندە مەرەما هەردوو شێوازان پاراستنا دیرۆکا زارگۆتییە، لێ دبیت چیرۆکێن سترانکى بەربەڵاڤتر و باوەرپێکرى تر بن، چونکو ستران وەکو تەرتیلێن ئایینى دهێنە ژبەر کرن و گوهۆرینا کێش و سەروا و سەلیقەیا وێ، ب زەحمەتترە ژ گوهارتنا بۆیەرێن چیرۆکێ. لێ ناهێتە ڤەشارتن کو ل گورەى زیرەکى و رەهوانبێژى یا سترانبێژى، کۆمەکا گوهۆرینان ل سەر دەقێن سەرەکى یێن سترانان ژى هاتینە کرن و دهێنە کرن. چیرۆکنڤیس و رۆماننڤیسێ کورد محەمەد سەلیم سوارى، د پڕانییا بەرهەمێن خوەدا، گرنگیێ ب رەوشا گوندێن کوردستانێ و سەرهاتى و چیرۆک و سترانێن زارگۆتنا گەلێرى ددەت، سترانەکا کوچک و دیوانان کو دەربارەى شەڕێن عەشیرەتگەریێ و مێرانیێ و بەرخوەدانا ل دژى دەستەلاتا فەرمى، کرییە هێڤێنێ رۆمانەکا خوە و ب ناڤێ "هەوارە"* ژ رێڤەبەرى یا چاپ و بەلاڤکرنێ/ دهۆک هاتییە چاپ و بەلاڤکرن. پوختەیا رۆمانێ ب ڤى شێوەیە:
پشتى خەلەفێ فەرحۆ ئاغاى خوە ل والیێ وانێ ددەت و د سەرایا ویڤە دکوژیت، جەندرمەیێن ئوسمانلییان وى دگەل کۆمەکا هەڤالێن وى دگرن و پاشى دهێنە ل سێدارەدان. گۆزێ یا هەڤژینا وى، ب زارۆکڤە گوندێ باخمسێ دهێلن و دهێنە گوندێ دێرکێ ل دەف برایێ خوە حەسەنێ ئوزمین ئاغاى. زارۆکێن گۆزێ (مستێ، سەلیم و مەمیخان) ل دەف خالێ خوە دهێنە پاراستن و ب خودانکرن هەتاکو مەزن دبن. مستێ کەسەکێ هێژا و رێزدارە، پڕانییا عێل و عەشیرێن وێ دەڤەرێ حەز ژێ دکەن و رێزەکا تایبەت بۆ دگرن. هەموو مللەت و سەرۆکێن عەشیرەتان وێ پێشبینیێ ژێ دکەن کو دێ جهێ باپیرێ خوە عوزیرئاغاى گریت و دێ ئێکگرتنێ دناڤ هەموو عەشیرەتێن کیکان، ملان، شینکى، شەمکان، دوقولى، حەسنا، حەیدەرا و پەنجاریا پەیدا کەت. هەموو هیڤى یا وى یا دەستپێکێ ئەوە کو قەسرا بابێ خوە ل گوندێ باخمسێ نووژەنکەتەڤە و خوە نێزیکى هەموو عەشیرەتێن دەڤەرێ بکەت. ئوو ب هاریکارى و پشتەڤانى یا حەسەنێ ئوزمین ئاغاى و مام هەسنێ ئاقلمەند (کوشیرەتکارێ مالباتا وییە)، ڤێ ئۆمێدا خوە ب جھ دئینیت. پاشى شەمسیخانا کچ خالا خوە دخوازیت و دهێتە ڤەگوهاستن بۆ گوندێ باخمسێ. لێ قادۆیێ چەتۆى کو داردەستێ دەستەلاتێیە و ب فەرمانا ئوسمانلییان ببوو نوونەرێ هەموو عەشیرەتێن دەڤەرێ، نەدخوەست ستێرا مستێ دناڤ عێل و عەشیرەتێن دەڤەرێدا گەش ببیت، چونکو گەشبوونا ستێرا مستێ، کێمبوونا دەستەلاتا وییە. وى دڤیا هەموو عەشیرەتێن وێ دەڤەرێ ل بن کونترۆلا وى بن و ئەو ژى داردەستێ والى و بەگێن ئوسمانلییان بوو. ئەڤجا هەردەم پیلان ل دژى مستێ و خالێ وى د گێران کو تۆشى کارەساتەکێ بکەت و ژناڤ ببەت. لێ مستێ و خالێ خوە، هەردەم کەسانێن خێرخواز بوون و هەردەم د خزمەتا مللەتێ خوەدا بوون، نەدهێلان جەندرمە و رەشەکێن قادۆى زۆلم و تەعداییێ لێ بکەن. د کۆمەکا هەولدانێن بەردەوامدا، مستێ و حەسەنێ ئوزمین ئاغاى ڤێیان قادۆى تێ بگەهینن کو ژ بن کونترۆلا ئوسمانلییان دەربکەڤیت و بگەهتە رەفا مللەتێ خوە، داکو هەموو ب هەڤڕا (هەردوو بنەماڵ ژ هەمان رڤێشتا عوزێرئاغاى بوون) پارێزگاریێ ل سەر ناڤێ باب و باپیرێن خوە بکەن. لێ قادۆ نەهاتە رایێ و یێ بەرهەڤ بوو ناڤێ بنەمالێ ب خەلک و عەشیرەت و ئاخا خوەڤە، ژبۆ ب دەستڤەئینانا بەرژەوەندێن کەسۆکى و مەزناهییەکا داردەستێ دەستەلاتێ بکەتە قوربان. پڕانییا عەشیرەتان ب لایێ مستێ و خالێ ویڤە چوون، هەتا جەمیلێ برایێ قادۆى ژى نەخواست پشکدارى خیانەتکارى یا برایێ خوە ببیت و دگەل دۆزا ئێکگرتنێ و بەرژەوەندا گشتى بوو. قادۆ ب هاریکارى یا جەندرمەیێن دەستەلاتێ پێکولا شەڕى و ب سەرداگرتنا گوندێ دێرکێ و قەسرا باخمسێ دکەت، ب لەشکەرێ میرى و رەشەکێن خوەڤە گوندێ دێرکێ دوورپێچ دکەت و ب فێلەکا ناڤتێدانێن عەشیرەتگەریێ حەسەنێ ئوزمین ئاغاى بریندار دکەت. لێ مستێ ب کۆمەکا شەڕڤانێن عەشیرەتانڤە، ژ باخمسێ د هەوارا خالێ خوە دهێت و لەشکەرێ قادۆى دوورپێچ دکەت. رۆمان ل ڤێرە ب داوى دهێت و چ ئەنجامێن شەڕێ هەردوو لایەنان نادەتە دەستێ خواندەڤانى. پڕانییا پەهلەوان و گوند و عێل و عەشیرێن د ڤێ رۆمانێدا، ژ چیرۆکە سترانا عەمێ گۆزێ و بشارێ چەتۆى هاتینە وەرگرتن. لێ ل شوینا ڤەگێرانا چیرۆکا سترانێ، ب شێوەیەکێ دراماتیکى راچاندییە و کراسێ رۆمانەکا خۆش و فرە رەهەند کرییە بەر، کو ب کۆمەکا پەیامێن مەرەمدار و ئاراستەکار هاتییە بارکرن. ئەڤ رۆمانە ژ ٣٧ پشکێن پیکڤەگرێدایى و سنسلەیى پێک دهێت. بۆیەرێن وێ، دناڤ شێوازەکێ سادە یێ راچاندنێدا هاتینە ڤەگێران، کو ژ دەستپێکەکا هەچکوهەیى دەست پێ دکەت و بەر ب گرێ یا رۆمانێڤە دچیت و پاشى کێرڤێ گرێ یێ بەر ب چارەسەرییەکێڤە دچیت (لێ وەکو پڕانییا چیرۆکێن گەلێرى)، چ دوماهى یێن خۆش و پێشبینکرى بۆ نەهاتینە دانان. ئەڤ ب دوماهى ئینانا دەرڤەکرى کۆمەکا رەهەند و راڤەکرنێن هێمایى ب خۆڤە دگریت؛ دبیت ئاماژەیەک بیت کو دێ پشکەکا دى ل دویف هێت، دبیت پەیامەک بیت بۆ وەرگرى کو هەر ل دویف تێگەهێ خوە یێ ل سەر باشى و خرابیێ/ وەلاتپارێزى و نۆکەراتیێ، دوماهییەکێ بۆ بدانیت. دبیت هەوڵدانەک بیت ژبۆ گوهارتن و راستڤەکرنا دیرۆکا زارگۆتى یا ڤەگێرایى (چیرۆکا عەمێ گۆزێ و بشارێ چەتۆى)، لێ ب هاریکارى یا خواندەڤانان کو قادۆ بهێتە کوشتن و سەرکەفتن بۆ مستێ بیت، دبیت ژى ئەڤ بۆیەرە ب رەوشا نۆکە یا کار ب دەسێن وەلاتپارێز و پێشمەرگە شوبهاند بیت کو ل بەر هێزێن دژمنان و دەستەکێن وان یێن خوەفرۆش د راوەستاینە و هێشتا چ ئەنجام ژێ دەرنەکەفتینە. هەر چ بیت و چەوا بیت، پشکدارکرنا خواندەڤانییە د تێهزرین و هەڵسەنگاندنا رەوشا هەنۆکەییدا و لڤاندنا عەقلێ کۆمێیە ل سەر بابەتەکێ گشتیێ هەڤبەند ب سەربۆر و تێگەهێن کۆمێڤە. ناڤێ رۆمانێ ژى هەمان ئاماژەیا ددەت. هەوارە.. بانگەوازییەکە ژبۆ داخوازکرنا هاریکاریێ و رزگارکرنێ، ئانکو هەوارکرنا لایەنەکێ د بن گەفێڤەیە کو خەلکێ دەردۆر و راستیپەروەر د هەوارێ بهێت. دبیت بانگەوازییا مستێ بیت کو عێل و عەشیرێن کیکان و ملان و دەردۆرا وان د هەوارا وان بهێن، دبیت بانگەوازییا حەسەنێ ئوزمین ئاغاى بیت کو مستێ ب شەڕڤانێن خۆڤە د هەوارا گوندێ دێرکێ بهێت، دبیت ژى بانگەوازییا نڤیسەرى بیت کو جیهانا رۆژئاڤایى یا مرۆڤدۆست و دادپەروەر د هەوارا ڤى مللەتێ ل بن گەفا د سەرداچوونێ و هێزێن تارى بهێت.
گوند و عەشیرەت
پڕانییا مللەتێ کورد خەلکێ گوند و عەشیرەتانن، ژبلى خۆجهێن رەسەنێن هەولێر و سلێمانیێ کو ئەو هەردوو باژێرێن دێرین ژى ژ لایێ خەلکێ گوندى و عەشیرەتانڤە هاتینە جهوارکرن. قەلاتا هەولێرێ هەر ژ سەردەمێ سەنحاریبێ ئاشۆرى هەبوویە و ب درێژاهى یا دیرۆکێ کۆمەکا نفشێن هەمەجۆرێن مرۆڤان لێ ژیاینە، هەتاکو نهۆ بوویە وارگەهێ کوردێن گوند و عەشیرەتێن دەردۆرا وێ. سلێمانیێ ژى وەکو باژێر ژ لایێ ئیبراهیم بەگێ بابان ڤە هاتییە ئاڤاکرن کو ل سەردەمێ حوکمدارى یا سلێمان پاشایێ مەزن ل بەغدا (١٧٨٠- ١٨٠٢) بوو، لەوا هەر ب ناڤێ والیێ بەغدا هاتە ب ناڤکرن. هندەک بنەمالێن کێم تێ نەبن، هەموو خەلکێ وێ ژ لایێ گوند و عەشیرەتێن دەردۆرڤە هاتییە جهوارکرن. لەوا ئەم د کارین بێژین کو پڕانییا باژێرى یێن کوردستانێ ژى، د بنەرەتدا خەلکێ گوند و عەشیرەتانن. ب ڤێ چەندێ ژى، هەر کەلتۆرەکێ مە هەبیت، دێ ب کەلتۆرێ گوندى و عەشیرەتێڤە گرێدایى بیت. ئەڤجا ئەڤ کەلتۆرێ گوندى و گوندیکانیێ، بۆ نڤیسەران دبیتە هێڤێن و کەرەستەیێ نڤیسینا دەقێن وێژەیى و نڤیسەر دکەنە پێرینەیەک کو هزر و تێگەهێن پاشخانا پەروەردەیى- جڤاکى یا تاکێ کورد (د سەردەمێ هەنۆکەییدا) پێ دەرببرن. محمد سەلیم سوارى ئێکە ژ وان چیرۆکنڤیسێن داهێنەر د ڤى بیاڤیدا کو پڕانییا کەرەستەیێن ئاڤاکرنا چیرۆک و رۆمانێن خوە ژ جڤاکێ گوندى وەردگریت و کێشە و دەردەسەرى یێن سەردەمێ خوە پێ دئازرینیت و دئێختە بەر دەربرینێن خوە یێن رەخنەئامێز و هەلسەنگاندنەیى. هەم شێوازەکێ مەجازى یێ دەربرینێیە و هەم شرۆڤەکرن و بەرگومانکرنا هندەک تێگەهێن پاشخانا مە یا هزرى و پەروەردەییە. ل داویێ ژى، کەڤالەکێ دنەخشینیت کو خواندەڤان ل بەرانبەر راوەستێت و ب چاڤەکێ هووربینانە ل ژیان و کەتوارێ باب و باپیرێن خوە بنێریت: "چەند باشە مرۆڤ بۆ خوە ئاقلى ژ سەربۆرێن باب و باپیرێن خوە بگرت... بپ٥٥". ژ لایەکێ دیڤە ژى، بکارئینانا زمان و دەستەواژە یێن ژیانا رۆژانە یا گوندییان، بوویە ئەگەرێ ڤەژاندنا کۆمەکا پەیڤ و تێرم و ئەفۆریزمێن رەسەن کو گەلەک ژ گەنجێن سەردەمى نزانن یان کێم بکاردئینن. بۆ نموونە ل شوینا بێژیت کەرەمکە باخڤە، دبێژیت: "تو ژى گیسکێ خوە بدە... بپ٢٧". یان ل شوینا بێژیت فلان کەس یێ پیلانەکێ ل دژى مە دگێریت، دبێژیت: "ئەرێ هەرێ حەسەنێ ئوزمین ئاغاى یێ ئاشەکى دگێرت و هەڤڕانەکى دهێرت.. هەر ئەو دزانت کا ئاشێ وى دێ چ هەڤڕان ئینتە خارێ... بپ١٣". یان ل شوینا بێژیت رۆژەک دێ هێت کەسەک چ پویتە و گرنگیێ ب مە نادەت، دبێژیت: "رۆژەک دێ هێت خەلک گارسى ژى ب کولاڤێ مە نا پیڤن... بپ٥٧". گەلەک ژ ڤان گۆتن و دەستەواژەیان ب گۆتنێن مەزنان (پێشینان) هاتینە بارکرن و هندەک ژێ بووینە گۆتنێن مەجازى یێن دانوستاندنێن رۆژانە و وەکو گۆتنێن پێشینان دهێنە بکارئینان:
- ژبۆ بەردەوامى یا بابەتەکى: " شێر ژ بیشا خلاس نابن...بپ١٦".
- ژبۆ مەردینیێ: "ل نک وان قەسپەک و هەسپەک ئێکن... بپ١٩".
- ژبۆ پێشبینکرنێ: "هندیکە خیارە ژ تویتکى یێ دیارە... بپ٢٦".
- ژبۆ تۆڕەبوونەکا دژوار: "خوێ دخوار و ئاڤ ب سەردا نەدکر... بپ٦٥".
- ژبۆ زانین و تێهزرینێ: "برا خودێ شاشک یا دایە مە ڤێجا دڤێت بزانن کا دێ چەوا گرێدەن... بپ٧٩".
- ژبۆ شارەزاییێ: "بەس مستێ دزانت تا بیستێ بخوینت... بپ٨٠".
- ژبۆ دسەردابرنێ و خوە زاڵکرنێ: "دا نەهێکێن خوە ب سەر دەهێکێن مە بێخى... بپ١٣٩".
- ژبۆ ئێکگرتنێ و دلۆڤانى یا مرۆڤانیێ: "نینۆک و گوشت ژ ئێک ڤە نابن و مه ژى پێ ل کاڤرێ نادانت... بپ١٤٨".
- ژبۆ پلانرێژى و کارێ بەردەوام: "ئەڤە چەند سالە ئەز ڤێ بیرێ ب دەرزیکێ دکۆڵم دڤێت هەر ئاڤ ژێ دەرکەڤت... بپ٢٣٢".
گەلەک دەستەواژەیێن ب ڤى شێوەیێ ژێگۆتى و گۆتنێن پێشینان دناڤ هەموو دانوستاندن و بۆیەراندا هەنە، کو دبیتە خزمەتەکا مەزن ژبۆ دەولەمەندکرنا زمانێ کوردى. زمانێ گوندى، زمانەکێ سادەیە و مشتى مەجازە، هەموو دەربرینێن مەجازى یێن دناڤ ئاخفتنێدا هەیى، ب ئاخێ و کشتوکالیێ و هەڤبەندى یێن گوندییانڤە گرێداینە.
هەر عەشیرەتەک ژ کۆمەکا گوندان پێک دهێت کو ب رێکا خوینێ یان جهى یان نفش و رڤێشتى پێکڤەگرێداینە. هەر گوندەک ژ کۆمەکا بنەمالان یان بابکان پێک دهێت و هەموو پێکڤە د خۆشى و نەخۆشییاندا هەڤکارى یا هەڤ دکەن. کۆمەکا عەشیرەتان ل دەڤەرەکێ د ژین و توخیبێ هەر عەشیرەتەکێ و گوند و ئاقارێن وێ ب شێوەیێ پێکهاتنا دناڤبەرا عەشیرەتاندا د دیارکرینە. ئوو چونکو هەر عەشیرەتەک وەکو یەک بنەمالا ئێکگرتییە، هەڤڕکى و ململانێ یا دناڤبەرا هەموو گوند و عەشیرەتاندا، ل بن باندۆرا دوو فاکتەرێن سەرەکى پەیدا دبوون. فاکتەرێ ئێکێ دەرەکییە کو هەردەم دەستەلاتدارێن میرى (د هەموو سەردەماندا و ب درێژاهى یا دیرۆکا ڤان عەشیرەتان)، تەرەفێ تێکدانێ و ژێکڤەکرنێ بووینە، داکو هەردەم عەشیرەت ل دژى ئێک راوەستن و مینا دژمنان سەرەدەریێ دگەل هەڤ بکەن. جارنا تۆڤێ ڤێ دژمنداریێ دناڤبەرا گوندێن یەک عەشیرەتدا دهێتە چاندن و ژ ئەگەرێ ڤێ چەندێ، گەلەک عەشیرەتێن مەزن ل سەر خوە دابەش بووینە و کۆمەکا عەشیرەتێن بچووک دناڤ کەلواش و دەڤەرا یەک عەشیرەتدا چێبووینە. ئەڤ رۆمانە سەرەدەریێ دگەل کۆمەکا عەشیرەتێن دەڤەرەکێ دکەت کو پڕانییا سەرکێش و ئاغا یێن وان نەڤى یێن ئێک بابکێنە، ئەو ژى عوزێرئاغایە. فاکتەرێ دووێ نافخۆییە کو ژ ئەگەرێ کێبەرکێ یا مەزناهیێ و خوەچێتراندنا هندەک بنەمالان ل سەر هندەکێن دى، یان ژى ژ ئەگەرێ بەرفرەهکرنا توخیبێ ملکەتى و کۆز و چەروانە و ئاقارێن هەر عەشیرەتەکێ، ل دژى هەڤ راوەستاینە و ل بەر ئێکودوو د بوون دژمن. ئەڤ فاکتەرە ب فاکتەرێ ئێکێڤە گرێدایە، چونکو دەمێ هەست ب بابەتەکێ هۆسا دهێتە کرن، ئێکسەر دەستەلاتدارێن میرى و عەشیرەتێن دى یێن هەڤڕک، ڤێ ئارێشا نافخوەیى مەزن دکەن و ئاگرى ددەنە بن. مشە جاران ئەگەر ئەڤ هەڤڕکى یێن نافخۆەیى د چوارچۆڤێ هندەک گوندێن یەک عەشیرەتدا بن (یان د گوندەکیدا بن)، ئاغایێ عەشیرەتێ ب رۆڵێ تێکدانێ و ژێکدوورکرنێ رادبیت کو هەموو لایەنێن هەڤڕک ل بن سیبەرا کوینێ وى کۆم ببن. ب ڤێ چەندێ ژى، ئاغا هێزا خوە ژ لاوازى یا گوندێن عەشیرەتا خوە وەردگریت. ئوو ئەگەر ئەو ئاغایە داردەستێ دەستەلاتێ بیت، دەستەلات ب هەموو شیانێن خوە یێن رەوا و نەرەواڤە پشتەڤانیێ لێ دکەت و پلە و پێگەها ئاغاى دناڤ عەشیرەتێدا مەزن دکەت. بۆ نموونە جارجارە دێ کۆمەکا خەلکێ هەژار ب تومەتێن هەمەجۆر دەستەسەر کەت، داکو ئاغا بچیت و وان بەردەت، ئەڤە ژى دێ بیتە منەتەک ل سەر کەسێ بەردایى و دێ بیتە ناڤدارییەک بۆ ئاغاى کو هەردەم د خەما هەڤوەلاتى یێن خوەدایە. ب ڤێ چەندێ ژى، ئاغا ب عەشیرەت و مال و مولکەت و گوندڤە، دکەڤنە د بن کونترۆڵا حکومەتێڤە. لێ ئەگەر ئاغایەک دادپەروەر و خۆشمێر هەبیت، هینگى هەموو عەشیرەت پێڤە دهێتە گرێدان و هەموو گوند و گوندییان مەزناهى یا خوە ژ مەزناهى و ناڤدارى یا ئاغاى وەردگرت. هەموو حکومەت ژ هێزا عەشیرەتان د ترسیان، چونکو ل گورەى عورفێن عەشیرەتگەریێ هەردەم ل هەمبەرى هەر دژمنەکێ دەرەکى د هەڤگرتى بوون. ب کورتى و ژ لایێ سیستەمێ ب رێڤەبرنێڤە، هەر عەشیرەتەک مینا میرگەهەکێ یان دەولەتەکێ بوو، ئەگەر سەرۆکێ عەشیرەتێ یێ ب هێز و خوشەویست با، مینا دەولەتەکا دیموکراتیخواز و دادپەروەر دهاتە پێشچاڤ. لێ ئەگەر سەرۆکەکێ لاواز و نەخۆشەویست هەبا، هینگى دا مینا دەولەتێن دیکتاتۆر و ستەمکار خویا بیت، کو هەردەم سەرۆک و دەستەکا وى، مللەتى دکەتە سۆتەمەنیێ پاراستنا دەستەلاتێ و بەرژەوەندێن تایبەت.
ئوو چونکو ژیانا گوندان ب هێزا زەڤلەکان ب رێڤە دچوو، هەر کەسەک یان هەر بنەمالەک ب کارێ خوە یێ چاندنێ و ب خودانکرنا مەر و مالاتیڤە یێ مژوول بوو، ئەوێن هەژار و بێ مال و ملکەت ژى، مرێبا یێن ئاغا و دەولەمەندان بوون، ئەڤجا ل ئێڤارى هەموو زەلام ل کوچکا ئاغاى یان کوێخەیێ گوندى، یان ژى ل هەر مالەکا دیارکرى خرڤە دبوون و گوهدارى یا سەرپێهاتى و دەنگوباسێن دنیایێ دکرن. دنیا وان ژى، سوحبەتێن بەرهەمى و وەرزێن سالێ و متایێ هەیى یان فرۆشتى بوو، یان ژى هەڤبەرکرنا رەوشا خوە دگەل رەوشا گوند و عەشیرەتێن دەردۆر بوو. جارنا دا گوهدارى یا چیرۆک و سترانێن ئەڤینداریێ و مێرانیێ و شەڕێن بۆرى کەن. پڕانییا ستران و چیرۆکان ب هندەک پەیامێن مەجازى د بارکرى بوون ل سەر رەوشا وان و هەڤبەندى یا وان دگەل ب ئاغاى یان کوێخەیێ گوندیڤە (چ ب باشى یان خرابى بیت). ئەڤ ناڤەرۆکێن مەجازى مینا پەیامێن ئاراستەکرى بوون، یان هەولدانێن هەڤبەرکرنا ئاغایێ چیرۆکێ و ئاغایێ هەنۆکەیى بوون.
ئاغا و ئاغایەتى
پڕانییا ستران و چیرۆکێن کوردەواریێ ل سەر ئاغایانە، یان ل کۆچک و دیوانێن ئاغایان دهێنە گۆتن. میسرى دبێژن یێ مەزنەک نەبیت، فەرە ئێکێ بۆ خوە بکڕیت. سەمیانێ خێزانەکا بچووک بەرپرسێ هەڤژین و زارۆکێن خوەیە، کۆمەکا برا یێن خێزاندار، برایەکى هەلدبژێرن کو ببیتە مەزنێ وان، هەموو پسمام و برا و برازا یێن بنەمالەکێ، کەسەکێ هەژى و جهێ باوەریێ دکەنە مەزنێ بنەمالێ، کۆما مەزنێن بنەمالان ل دۆر کوێخەیێ گوندى یان موختارێ گوندى خرڤە دبن و کۆمەکا کویخەیێن گوندان گوهدارى یا ئاغایەکى دکەن. ئوو د وان عەشیرەتێن پتر ژ ئاغایەکى هەین، کۆما ئاغا یێن عەشیرەتەکێ ئاغایەکێ ژ هەموویان هەژیتر و مەزنتر دکەنە بەراهیێ خوە و هەموو کێشە و کاروبارێن عەشیرەتێ ل دەف ئاغایێ مەزن چارەسەر دبن. ئوو ل گورەى سروشتێ کەسێن گوندى، کو کەسەک خوە ب کەسەکێ نادەت و هەر بنەمالەک خوە ل سەر یا دى دچێترینیت، بێگومانە کو دێ هەمان سنسلەیا هەبوونا مەزن و سەرکێشان، سنسلەیەکا دى یا هەڤڕکى و پیلانرێژى و ئارێشە ژى هەبن. ئوو ژبەر هەستدارى و مودەڕەکى و رکۆیى یا گوندییان، شەر و هەڤڕکى سەرا بچووکترین رەفتار ژى پەیدا دبن. د پڕانییا جاراندا، شەڕێن رۆژانە یێن گوندییان سەرا نۆبەیا ئاڤدانێیە یان نۆبا خوێدانا پەزییە یان زێدەرۆیى یا ل سەر عەردێ هەڤسوویەکییە (خۆ ئەگەر بهۆستەک بیت ژى)، یان ژى سەرا پرۆسەیا هەڤژینیێ و دانەشوویا ب زۆرى و ئەڤیندارى یا دناڤبەرا کور و کچاندایە، کو ئەڤ بابەتە ب نامووسا بنەمالێڤە دهێتە گرێدان و نەدوورە ببیتە سەدەمێ کوشتن و خوینداریێ دناڤبەرا دوو بنەمالان یان دوو گوندان، یان ژى دوو عەشیرەتاندا. لێ سەدەمێ ژ هەموویان پتر و هەستدارتر، مەزناهییە و خۆچێتراندنا بنەمالانە ل سەر ئێکودوو و هەر ئێک شەهنازیێ ب نەسەب و بۆرى یێ بنەمالا خوە دکەت و خوە هەژیتر دبینیت کو ل بەراهى یا هەموو بنەمالێن دى بیت.
ژبۆ کو کەسەک وەکو ئاغایەکێ قەبوولکرى بهێتە پەسەند کرن، کۆمەکا ئەلەمێنتێن سەرەکى و شەنگستەیى پێ دڤێن وەکو؛ نەسەب و هەبوونا بابکالکێن ئاغا، ئانکو فەرە ئەو ب خوە ژ بنەمالەکا پسئاغا بیت. فەرە کۆمەکا برا و پسمامان و بنەمالەکا مەزن هەبیت، ب تایبەتى ژ لایێ کەسێن نێرڤە (ئانکو هەبوونا مێرێن تۆل و بەدەلا). فەرە مال و مولکەتەکێ باش هەبیت کو تێرا ژیانا وى و بنەمالا وى و هاریکارى یا خەلکى ژى بکەت، چونکو گەلەک جاران ئارێشێن عەشیرەتیێ ب بەدەلکرنا مالى چارەسەر دبن و فەرە ئاغا پشکدارییەکا بەرچاڤ د پرۆسەیا بەدەلکرنێدا هەبیت. خالا دى یا گرنگ ئەوە کو فەرە خەلک ئاغاتى یا وى ب پەژرینیت و گوهدارى یا وى بکەت و رێزێ ل بڕیارێن وى بگریت. ژبلى ڤان خالێن ژێگۆتى فەرە هەردوو ساخلەتێن مێرانیێ و مەردینیێ ژى ل نک هەبن. ب ڤان ساخلەتان، هەر پسئاغایەکێ ژ بنەمالەکا ناڤدار و خانەدان، دشێت ببیتە بەربژێرێ ئاغاتى یا عەشیرەتێ. ل گورەى ڤان بنەمایێن دانانا ئاغایان، نڤیسەر ل سەر زارێ قادۆى دبێژیت: "مستێ بارەکێ مەزن بۆ خوە ددانت.. بەلێ هەکە تو بهێیە بابێ راستى یێ ما ئەو چ ژ من زێدەترە.. ئەم هەردوو دارێن بنەکێ نە.. دیسا نە ئەو ژ من مێرخاز و مەردترە.. نە کۆچکا وى ژ کۆچکا من ئاڤەدانترە، نە ملک و گوندێن وى ژ ملک و گوندێن من پترن.. دیسا نە ئەو زەلام و عەشیرێن ل دور و رەخێن وى ژى ژ زەلام و عەشیرێن من مێرچاکترن.. من دو برا یێن هەین جەمیل و رەشید.. نێ هەر ئێک پاشایەکە.. بەلێ کى ب دویف مستێ ڤەیە؟ هەتا ئێڤارى بەس ئەو و برایێ خوە سەلیمن... بپ١٢-١٣". ئانکو هەموو ئەلەمێنتێن ئاغاتیێ و وەرگرتنا سەرکێشیێ ل دەف هەردووان هەنە، لێ (ژبەر چ هندە عەشیر و هۆز و مەزنێن عێلێن مە پێ ددەن و هند حەژێ دکەن و قەدرێ وى دگرن؟... بپ١٣). ئەڤەیە بابەتێ سەرەکیێ ئاغاتیێ، کو فەرە ژ لایێ عێل و عەشیرانڤە یێ پەسەند کرى بیت. خەلک چ ئاغایان پەسەند ناکەت هەتاکو ب شێوەیەکێ بەرهەست، هەست ب باشى و دادپەروەرى یا وى نەکەت.
د ڤێ رۆمانێدا، هەموو ئاغا و بنەمالێن هەڤڕک ئیشارەتێ ب عوزێرئاغاى ددەن کو ئەو ب تنێ شیا بوو هەموو عەشیرەتان ل دۆر خوە خرڤەکەت و وەکو مەزنێ هەموو عەشیرەتێن کیکان و ملان و دەردۆران هاتبوو نیاسین. لەوا هەموو خەلکێ ڤان عەشیرەتان ل هیڤیێ بوون کو کەسەکێ وەکو عوزێر ئاغاى دناڤ بنەماڵێدا دەرکەڤیت و جهێ وى بگریت. کەسەک هەبوو (خەلەفێ کورێ فەرحۆ ئاغاى)، تا راددەیەکى جهێ وى گرت بوو، لێ ب دەستێن حکومەتا ئوسمانلى هاتبوو ل سێدارەدان. پشتى مرنا خەلەفى، قادۆ و حەسەنێ ئوزمین ئاغا و مستێ یێ کورێ خەلەفى، هەموویان هەمان نەسەب هەیە و نەڤى یێن عوزێرئاغاى بوون، ئەڤجا هەر سێ بەربژێر بوون کو جهێ عوزێرئاغاى بگرن، لێ نە ئەو دێ بڕیارێ دەن، بەلکو مللەت دێ بڕیاردەت کا گوهدارى یا کێ بکەن و کێ بکەنە سەرکێشێ هەموو عەشیرەتان: "نوکە بنەمالا عوزێر ئاغاى گەلەکن.. بەس کى دێ شوونا وى گرت.. هەمى وەسا ددانن کو وان دەستێن خوە ژ هەمیا یێن شووشتین و هیڤییەک ل مستێ یە دا شونا وان بگرت و ناڤێ وان ساخ کەتەڤە... بپ٤٦". کا چەوا مرۆڤێن قادۆى وى پالددەن کو جهێ عوزێرئاغاى بگریت، ب هەمان شێوە ژى مرۆڤێن مستێ وى پالددەن کو خوە ژبەر جهێ عوزێرئاغاى نەهاڤێت، ب تایبەتى خەلک ب چاڤ دبینن کو مستێ هەڤسۆز و هاریکارە دگەل مللەتى، ئوو خالا ژ هەموویان گرنگتر نە داردەستێ دەستەلاتا میرییە، لێ مینا بابێ خوە پشتەڤانێ مللەتییە ل دژى دەستەلاتا ئوسمانلییان. لەوا مرۆڤێن مستێ هەردەم وى پالددەن و بۆ دبێژن کو: "هەکە ب مرۆڤان بت کەس تەمەت وە یێ خودان مرۆڤ نینە.. هەکە ب عێل و عەشیرا بت، ئەو خەلکێ گوه ددەتە وە هند کەس گوهێ خوە نادەتە سولتانى ژى.. ژخۆ هەکە ب ملک و ئەملاکى بت کەس نەشێت دەستێ وە بگرت... بپ٨". ل ڤێرە نڤیسەر هەڤبەرکرنەکێ دناڤبەرا هەلویست و پلانێن مستێ و قادۆى دا دیار دکەت. قادۆ داردەستێ ئوسمانلییانە و مستێ پشتەڤانێ مللەتێ خوەیە ل دژى زولم و ستەما ئوسمانلییان. قادۆ وەسا هزر دکەت کو: "هەکە ئەز دەهێن وەک مستێ ل بەر پێن خوە نەبەم و نەدەم دێ چەوا ئاغاتیێ کەم... بپ١٤٩". ئوو ئەڤ شێوازێ ژناڤبرنا مستێ نە ب زیرەکى و ژیرمەندى یا خوەییێ قادۆیە، بەلکو ب هێزا ئوسمانلییانە: "برا صدقى بەگ هێز و شیان و قوەتە.. مانێ مەزنا یێ گۆتى قوەت بەرا دحەلینیت و ئاڤا خورتا سەرئەڤراز دچت... بپ١٩٦". ل هەمبەرى ڤى هەلوێستێ قادۆى کو مشتە ژ پیلانگێریێ و نەڤالایە ژ کەربوکین و حەسوودیێ (تو بخوە دزانى قادۆى چى یا ل بەر.. نێ هەرۆ یێ تەلهەکێ بۆ مستێ ڤەددەت... بپ١١)، هەلوێستێ بەرهۆز و هەڤسەنگێ مستێ دئینتە پێش، کو ب شێوەیەکێ لۆژیکى هزرێ د رەوشا پسمامێ خوەدا دکەت و تەخمینەکا بەرئاقل و هووربینانە بۆ دکەت: "بەلێ مرۆڤ بۆ خوەدێ باخڤت قادۆ ژى دەستێن خوە یێ پێگۆتییە و بەر سەد مێرا نادانت و دیسا بۆ نانێ خوە ژى هندى بێژە یێ مەردە.. بەلێ ما بۆچى یە وەک هنگڤینێ د پیستێ سەى دایە.. مال کمباخى بێى رۆمیا خو ئاڤێ ژى ناڤەخۆت... بپ١٤٥". ل ڤێرە ساخلەتەکێ دى ژى دچیتە سەر ساخلەتێن پێدڤى ژبۆ ئاغاتیێ، ئەو ژى ئازادى و بڕیارا خوەسەرە، ئانکو نەداردەستێ چ هێزێن دەرڤەیى بیت. دلێ بیانییان ب خەلکێ عەشیرەتێڤە نینە (وەکو ئاغایێ وێ)، لەوا عەشیرەت و ئەنجومەنێ رێهسپى و ماقوولێن عەشیرەتێ، پتر ژ بیانییان و هێزێن دەرڤەیى، د بەرژەوەندى و پێدڤى یێن ژیانا خوە دگەهن (خو ئەگەر ئەو بیانییە دەستەلاتا فەرمى بیت ژى)، چونکو عەشیرەت ل سەر بنەمایێ مرۆڤانیێ و خوینێ و عەردى و بەرژەوەندى یێن ئالوگۆرێن دۆمدرێژ گەشە دکەت، نە ل سەر بنەمایێ بەرژەوەندەکا بەروەخت. دەولەت و دەستەلاتا میرى ژى ل سەر بنەمایێ هێزێ و ترساندنێ و وەرگرتنا خویکێ و کونترۆلکرنا مللەتى دهێتە ئاڤاکرن (ب کێمى ل سەردەمێ نڤیسینا رۆمانێ). ب نەمازەیى، دەمێ دەستەلات نە پارێزەرا بەرژەوەندا گشتى یا وەلاتى بیت، هینگى هەڤوەلاتى دێ ب کریارا پارێزگارى و پاراستنا مال و مولکەتێن خوە رابیت، ئەڤ پرۆسەیە ژى ب مرۆڤانیێ و خزمانیێ و بەرژەوەندى یا هەڤپشک دهێتە کرن: "ئەڤە دەھ والییێن وەک نازم پاشاى هاتن و چۆن بەس مرۆڤانى هەر دێ مینت و ناچت، دڤێت گوهێ مە ل مە بت، نە ل وان بت... بپ١٢٧". ژ ترسا ئێکگرتن و هێزدارى یا عەشیرەتاندا، هەردەم والى یێن دەڤەرێ (ئانکو دەستەلاتا فەرمى یا دەولەتێ)، چێکەر و ئازرێنەرێن ئارێشەیانە و دژمنداریێ دناڤبەرا بنەمال و ئاغایاندا دخولقینن کو هەر بمیننە ل بن کونترۆلا وان و هەموو لایەنان پێدڤى ب هاریکارى یا وان هەبیت: "کاربدەستێن میرى حەز دکەن نەخۆشى هەر دناڤ مەدا هەبن.. ئێک سەرێ یێ دى بخۆت.. دا هەر ب دویڤ وان ڤە بن... بپ٤٧". پڕانییا داگیرکەر و دەستەلاتێن بیانى ڤێ سیاسەتا (فرق تسد) دگەل خوەجهێن وەلاتان بکار دئینن کو هێزێن ئێکگرتى ل سەر خوە دابەش ببن و هەر ئێک ل دەڤەرەکا دائێخستى ب لاوازى بمینیت. ئەڤجا داگیرکەر دێ دەستێ هاریکاریێ بۆ هەموو هێزێن لاواز درێژ کەت (ئەگەر ژێ داخواز بکەن)، دا هەڤڕکى هەر یا بەردەوام بیت و هەموو ل هەمبەر دەستەلاتێ لاواز و بێچارە بن. ب درێژاهى یا دیرۆکێ، ئەڤ سیاسەتە هەر یا زەق و ئاشکرایە و هەموو د زانن و پێ دحەسیێن، لێ هەردەم دیرۆک خوە دووبارە دکەت و ئاغا و سەرکێشێن پڕانییا مللەتێن بندەست (کورد ژى دگەلدا) دکەڤنە دناڤ هەمان خەفکێدا.
ب رێکا ڤێ رۆمانا نیڤ دیرۆکى، نڤیسەر کۆمەکا پەیامێن هەڤبەند ب دیرۆکا کوردان و هەڤڕکى یێن بەردەوام و شەڕێن براکوژیێ ئاراستەى خواندەڤانان دکەت کو ب تێهزرینەکا رەخنەیى و هەلسەنگاندنەیى، سەرەدەریێ دگەل بۆرى یێ مللەتى و کەلتۆرێ خوە بکەت. هەروەسا داکو ب شێوەیەکێ کەتوارییانە سەرەدەریێ دگەل هەڤڕکى یێن هەنۆکەیى یێن دگۆرەپانا سیاسى یا هەرێمێدا بکەت و بۆیەرێن ڤێ رۆمانێ بۆ ببنە پەند و ڕێنیشاندەر:
- بەلێ ژبیر نەکە دونیا نەبەس نان خارنە.. ئەو نان خارنا ب سەرشۆرى بت یا رەبى ددفنێن مرۆڤى دا بهێت... بپ٦٠.
- ڤێجا کەربێن خوە ڤەنەکە، ل شوینا وێرێ خوە ژ مستێ باشتر لێ بکە دا خەلک حەژ تە بکن و کراسەکێ درێژ بۆ تە کەرکەن... بپ٦٣.
- هەکە دونیا بەس بۆ مرۆڤى یا خۆش بیت و بۆ یێن دى یا نەخۆش بت هنگى خۆشیێ چ تامێن خوە نامینن... بپ١٤٦.
- ئاخ.. ئاخ، خۆزى من ئەڤ رۆژە نەدیتبا پسمام و برا دەست بدەنە چەکى و بچن برا و پسمامێ خوە بکوژن.. هۆسا ب سانەهى ل سەر خاترا نەیارا ئەم بەرببن ئێک و هەر ئێک تەویا بدەتە موقامەکى تا هەکە د وى مەقامى ژى نەگەهت و چو ژێ نەزانت... بپ٢٢١.
- مەزناتى و ئاغاتى نە کراسەکە هەر وەختەکێ مرۆڤى ڤیا دێ ژبەر ئێکى کەت دا بکەتە بەر خوە.. مەزناتیا دروست ئەوە خەلک و عەشیرەتا مرۆڤى کراسێ مەزناتیێ بۆ مرۆڤى کەرکەن و بکەنە بەر مرۆڤى دا قەنجى و مەردینى و چاکى و مێرخازیا مرۆڤى ژى ئەو کراس بت... بپ٢٢٦.
- یێ ب کێر عەشیرەت و قەومێ خوە نەهێت بکێر وان و کەسێ دى ژى ناهێت.. هەکە بەندکەکێ سۆر و زەر با دا ب سەرەدەرا مالا خوەڤە بت... بپ٢٥٥- ٢٥٦.
ل دوماهیێ فەرە ئەم هەردوو تێگەهێن ئاغایان و ئاغاتیێ ژ هەڤجودا کەین، ئاغا یێن چاک و پەژراندى، ئەو کەسن یێن مە ساخلەتێن وان دەستنیشانکرین و کۆما خەلکێ هەموو عەشیرەتان پێ دزانن و هەیبەتەکێ ددەنە ئاغاى کو پێ مەزن ببیت و خەلک ژى دگەل مەزن ببیت. لێ ئەڤ جۆرێ ئاغایێن راستەقینە ژ لایێ دەستەلاتدارانڤە گەفێن گیرۆکرینە و هەردەم د بن گەفێن ژناڤبرنێدانە: "مەزناتى ژ هەمى کەسا ناهێت.. مەزناتیێ هوکا خوە یا هەى و بارێ وى یێ گرانە.. عاجزى لێ چێ دبن و سەرێن رێ یا ل بەر مرۆڤى تێنە گرتن و هندەک سەرێ خودانى تێ دچت.. ما نە بابێ من خەلەفى هەکو مەزناتیا دورست کرى سەرێ خوە تێ بر...بپ١٤٦".ئاغاتى یا دروست ئەوە یا مرۆڤ دگەل مرۆڤێن خوە بیت و خودانێ بڕیارا خوە یا د بەرژەوەندى یا مللەتیدا بیت. ئەو هەیبەتا مللەت ددەتە ئاغاى فەرە ل ئاستى وێ هەیبەتێ بیت و بپارێزیت: "هەکە دونیا بۆ مرۆڤى یا خۆش بت و بۆ یێن دى یا نەخۆش بت، هنگى خۆشیێ چ تامێن خوە نامینن.. دبت گەلەک حەسیدیا ب مە ببن کو دلێ مە یێ خۆشە و چو قوسیرى ل مە نینن.. بەلێ د ڤى دلى دا کەسەر یا دبێژتە کەسەرێ وێڤە هەڕە... بپ١٤٦-١٤٧". ئەڤجا نەدوورە پسئاغایەکى یان هەر کەسەکێ دى یێ عەشیرەتێ، هەموو ساخلەتێن ئاغایێ باش ل دەف هەبن، لێ نە بڕیاردەر و دەستەلاتدار بیت، ئوو نەسەرکێشێ سەرەکیێ عەشیرەتێ (مللەتى) بیت. ئاغایەتى رەفتارێن ئاغاینە کو پێ دهێتە نیاسین، بارا پتر ئەو رەفتارێن بەرچاڤن کو ژ لایێ خەلکیڤە د حەباندى بن، مینا مەردینیێ و مێرانیێ و هاریکاریێ و چارەسەرکارێ ئارێشەیان... هتد. هەکو کەسەکێ نەئاغا ژى وان رەفتاران دناڤ خەلکیدا دکەت، دێ بێژن یێ ئاغاتیێ دکەت. هندەک جاران ژى، ئەڤ جۆرە کەسانە بێى هەبوونا نەسەبێ ئاغایان یان خزمانى یا وان، دگەل وەختى و ب رەفتارێن خوە یێن چاک و جوامێرانە دبنە ئاغا. جارنا هەبوویە کو دەستەلات ئاغایەکى ل سەر دەڤەرەکێ دسەپینیت و ب پشتەڤانى یا دەستەلاتێ جهێ ئاغا یێن راستەقینە دگریت. ئەڤجا ژبۆ چێکرنا وێ هەیبەتا خەلک بۆ ئاغاى دروست دکەت، ئەو دێ وێ هەیبەتێ ب ترساندنێ یان ب حەباندنێ ب دەست خۆڤە ئینیت، کو خەلکێ دەردۆر ژ ترسادا یان ژپێخەمەت هاریکاریێ و بەرژەوەندەکا تایبەت، پێگیریێ ب فەرمانێن وى بکەت. ب درێژاهى یا هەر هەفت سەدەیێن دەولەتا ئوسمانلى و پاشى حکومەتێن ددویڤدا هاتین، ئاغا یێن کوردان کونترۆلکرى بووینە و هەر ئاغایەکێ ژ خەتا وان دەرکەفت بیت، یێ هاتییە ژناڤبرن، چ ب شەڕى یان ب سێدارەدانێ بیت. ب ڤێ چەندێ ژى، کۆمەکا ئاغا یێن د هەمان دەمدا دلۆڤان و دلرەق، هاریکار و تێکدەر، مەرد و تالانکەر، دیندار و بکوژ، پشتەڤانێ زانینێ و دژمنێ زانست و خواندنگەهان، ئارێشەچێکەر و چارەسەرکارێ ئارێشەیان، دز و قاتلێ دزان... هتد، کەفتینە دناڤ عەشیرەتێن کورداندا. ئەڤجا ئەو کەسێن ل بەر ئاغاتیێ دگەرن، هەردەم د گێژەڤانکەکا بەردەواما مشت پیلان و سۆزێن تەییسۆک و درەوێن سیاسییاندانە، هەموو کارێن رەوا و یێن نەرەوا ژبۆ گەهشتنا ئارمانجا خوە دکەن. قادۆ ب گللەییڤە بەحسى برایێ خوە جەمیلى دکەت و دبێژیت: "قەت ل بیرا وى نینە ئەو مرۆڤێ ئاغاتیێ دکەت نەشێت هەر باشیێ بکەت.. یێ ل مەزناتى و ئاغاتیێ دگەڕت، دڤێت هەمى شۆلا بکەت... بپ١٤٩". ئەڤ گوهارتنا هەلویستێ جەمیلێ برایێ قادۆى (ئەگەر مە قادۆ ل جهێ بشارێ چەتۆى دانا!)، هەولدانەکا نڤیسەرییە کو ب ئاوایێ ل جهدانانێ سەرەدەریێ دگەل رەوشا مشت هەڤڕکى یا کوردستانا ڤى سەردەمى بکەت. وەسا ددەتە خویاکرن کو هەموو مللەت (ب برایێ سەرکێشێ خائینڤە) ل دژى خیانەتا قادۆیێ چەتۆینە. یان ژى دبیت پەیاما ئاراستەکرى ئەو بیت، کو فەرە وەسا بیت. هەر کەسەکێ ببیتە داردەستێ دژمنێ داگیرکەر و شەڕى ل دژى نفشێ خوە بکەت (ژبۆ هەر مەرەمەکا هەبیت)، فەرە هەموو مللەت ژێ ڤەرەڤیت. لەوا نڤیسەر ب مخابنیڤە ب زارێ پەهلەوانێ رۆمانێ قالا رەوشا شەڕى دکەت و دبێژیت: "هۆسا ب سانەهى ل سەر خاترا نەیارا ئەم بەر ببن ئێک و هەر ئێک تەویا بدەتە مەقامەکى و تا هەکە د وى مەقامى نەگەهت ژى.. بەلێ سۆز بت قادۆ نەگەهت ئارمانجا خوە و هەمى خەونێن وى دئاڤێ دا بچن... بپ٢٢١". ئەگەر ئەم ل دیرۆکا هەڤچەرخا بزاڤێن رزگاریخوازى یا کوردستانا باشوور ژى بزڤرین، دێ بینین کو رژێمێن ئێک ل دویف ئێکێن عیراقێ، جڤاکێ کوردى ژ ڤان جۆرە ئاغا یێن خۆفرۆش و خائین پڕ کربوو. ئەڤ جۆرێ ئاغاتیێ د ئەدەبیاتێن سوشیالیزمێدا، ب بەرفرەهى هاتییە بەرچاڤکرن و هەتا نۆکە ژى، د پاشخانا پڕانییا رەوشەنبیراندا مایە. ئوو هەر کەسەکێ نە ل دژى ئاغایان و ئاغاتیێ بیت، دێ ب کەسەکێ پاشکەفتى و نەزان هێتە ل قەلەمدان. هەلبەت ئەڤە نە بەرەڤانیکرنە ژ سیستەمێ ئاغاتیێ، چونکو هەموو کەس (ل سەرانسەرى جیهانێ) پالپشتى یا سەروەرى یا یاسایێ و سیستەمێ دیموکراتیێ و دادپەروەریێ و وەکهەڤییا دەرفەتان دکەن. ئوو سەردەمێن سوشیالیزمێ ب پراکتیکى خویا کرییە کو کۆمەکا کور و کچێن هەژاران گەهشتینە بەرزترین پلە و پایەیێن زانستى و جڤاکى و سیاسى، لێ ئەم یێ سەرەدەریێ دگەل سەردەمەکێ دیرۆکى یێ کەلتۆرێ کوردى دکەین و ئەڤ ئاغا یێن رۆماننڤیس ژێ خەبەر ددەت، ددانیتە بەرانبەر سیاسەتمەدارێن ڤى چەرخى و ب ئاوایەکێ وێژەیى جێگوهارتنێ بۆ دکەین. ئوو فەرە ژبیر نەکەین ژى، کو پڕانییا سەرکێشێن بزاڤ و شۆرەشێن خوەسەرى یا کوردى شێخ و ئاغا بووینە (مینا خەلەفێ فەرحۆیى، مستێ خەلەفى و حەسەنێ ئوزمین ئاغاى- خواندەڤان دشێت هەر ئێکى دانتە جهێ سیاسەتمەدار و شۆرەشڤانەکێ دیرۆکا کوردى یا هەڤچەرخ). گەلەک رەوشەنبیر وەسا هزر دکەن کو خراپترین سیستەمێ خوەیى باشترە ژ سیستەمەکێ بیانیێ نەکەهى، توندترین یاسا باشترە ژ بێ یاساییێ. عیراقى دبێژن، بەرى کەفتنا رژێما دکتاتۆر ئەم ژ یەک دیکتاتۆر دناڵین، لێ پشتى کەفتنێ و نەمانا سەروەرى یا یاسایێ کۆمەکا سەدامێن دکتاتۆر هاتنە سەر گورەپانا سیاسى. ل کوردستانێ ژى، رۆژ بۆ رۆژێ کەسانێن وەکو قادۆى یێ مشە دبن و ترسا مەزن ئەوە کو هەر فەرمانگەهەکا ڤێ هەرێما مە ب خوهێ و خوینێ ئاڤا کرى، بکەڤیتە ددەستێ قادۆیەکێ برسیێ مال و هێز و دەستەلاتێدا. نەدوورە هەر ئەڤ پەیامە بیت وە ل نڤیسەرى کرى کو چ ئەنجامێن ئێکلاکەر بۆ هەڤڕکیێ نەدانیت، چونکو هێشتا مللەت و جڤاکێ مە یێ د هەڤڕکییەکا بەردەواما کوژەکدا، ئاقیبەت خێر بیت!
هزر و رەفتارێن گوندیکانى
ئەگەر گوند ل دەف عەرەبان نیشانا شەهرستانیێ بیت ل هەمبەرى عەشیرەتێن بەدۆ، کو ب دوو جڤاکێن ژێکجودا ب رەفتار و عورف و عەدەت و پیشەکارى و پێکهاتەیێن کەسایەتى یا کەتوارى دهێنە هەژمارتن. ل کوردستانێ گوند و عەشیرەت تەڤلیهەڤ بووینە و هەمان رەفتار و تێگەهێن عەشیرەتیێ دناڤ گونداندا هەنە، ئوو گوندەک یان کۆمەکا گوندان دبنە جهوارێ عەشیرەتەکێ. راستە کوردان ژى کۆچەر هەنە کو گەشتێن زۆزان و کوێستانان دکەن، لێ ئەو وەکو عەشیرەتەک (یان کۆمەکا عەشیرەتێن یەک نەژاد) دهێتە هەژمارتن و خوەجهن. نەدوورە پڕانییا گوندى یێن کوردستانێ ب نفش و نەژادێ خوەڤە کۆچەر بن. لێ هەموو عورف و عەدەت و بها و تێگەهێن گوندییان ل دەف هەنە. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم د کارین بێژین کو پڕانییا جڤاکێ کوردى ژ گوندان و گوندییان پێک دهێت. زێدەبارى پێڤەگرێدانا ئاخێ و خوینێ، کۆمەکا ساخلەت و عورف و بها یێن جڤاکى گوندى دکەتە یەکەیەکا ئێکگرتى یا مینا خێزانەکێ، پاشى ئەڤ یەکەیێن خوەسەر، مینا خێزانێن یەک بنەمال هەڤ دگرن ژبۆ پێکئینانا عەشیرەتێ کو ب هەمان عورف و عەدەت و تێگەهێن گوندیڤە دگرێداینە. هندەک ژ وان ساخلەت و تێگەهێن رۆمان سەردەریێ دگەل دکەت، ئەڤێن ل خوارێنە (کو دبنە نموونەیەکێ گیاندار ژبۆ ژیانا هەموو گوندێن کوردستانێ):
* نەسەب و بنەماڵ: د گوندیدا، هەر بنەمالەکێ دیرۆک و هەلوێست و بهایێ خوە هەیە دناڤ خەلکێ هەمان گوندیدا، ئەڤ بابەتە ب دەولەمەندى و هەژاریێڤە نە هەڤبەندە، دبیت بنەمالەکا هەژار هەبیت و هەلوێستەکێ بۆرى یێ ئەرێنى ل هەمبەر پاراستنا گوندییان هەبیت، ئەو هەلوێستە بۆ دبیتە ناڤ و پێڤە دمینیت و هەموو گوندى ب چاڤێ رێزگرتن و شەهنازى پێکرنێ لێ دنێرن. ب هەمان شێوە ئەگەر بنەمالەکا خانەدان و دەولەمەند ژى هەبیت، لێ ب نەسەب و بۆرى یێ خوە نە هەژى پلە و پایەیێن رێزداریێ بیت، هەتاکو د کاریت وێ رێزگرتنا پێدڤى ب دەستڤە بینیت، دێ دەمەکێ درێژ پێ ڤێت. ئانکو پڕانییا گوندییان سەرەدەریێ دگەل نەسەب و رابردوویێ بنەمالان دکەن. دەمێ کورد دبێژن "بەر ل جهێ خوە یێ ب قەدرە"، مەرەم پێ ئەوە کو تنێ خوەجهێن هەر دەڤەرەکێ بهایێ کەس و بنەمالێن وێ دەڤەرێ دزانن. ئوو هەکو کەسەک یان بنەماڵەک کارەکێ نەپەژراندى دکەت، خەلکێ گوندى دێ ب بنەمالا ویڤە گرێدەت (چ ب باشى یان ب خرابى بیت). لەوا پڕانییا خەلکێ عەشیرەتێن کیکان و ملان ب سەرسورمایى ل هەلوێستێ قادۆیێ داردەستێ رۆمیا دنێڕن و دبێژن: "نێ هەکە ئەو باب و باپیرێن خوە باش بنیاسیت ئەو هۆ ناکەت، چو جارا باب و باپیرێن وى وى حەژ رۆمیا نەکرینە و چو جاران ژى رۆمیا حەژ مە کرمانجا نەکرینە... بپ٢٣٤". ئەگەر ئەڤ هەلوێستە ب کێبەرکێیەکا عەشیرەتى و سیاسى بهێتە هژمارتن، کو مستێ و قادۆ هەردوو ژ یەک بنەمالا خانەدان و ئاغا و ناڤدارن، هەر ئێکێ دڤێت جهێ باب و باپیرێن خوە بگریت و دەستەلاتێ وەرگریت. ئەگەر گوندى یێن ل باژێران ب ساناهى بهێنە خاپاندن و د سەردا برن، ل گوندان نە کریارەکە گەلەک ب ساناهییە، چونکو ئەو سادەنە و سەرەدەریێ دگەل گۆتنێن بەرهەست دکەن، باوەر ژ وان گۆتنان دکەن ئەوێن ب چاڤ دبینن، باوەر ژ وێ باشیێ دکەن ئەوا دەملدەست بۆ دهێتە پێشکێشکرن. ئەڤجا ب هەمان سادەییێ ژ قادۆى داخواز دکەن: "خوە ژ مستێ باشتر لێ بکە دا خەلک حەژ تە بکەن و کراسەکێ درێژ بۆ تە کەرکەن... بپ٦٣". ئوو هەر ژ ئەگەرێ گرنگى یا نەسەب و بنەمالێ، مشە جاران گوندى تاگیرى یا لایەنەکى دکەن، تنێ ژبەر هندێ کو ل سەردەمێن بۆرى هەمان تاگیرى هەبوو، یان وەکو پێگیرییەک ب تاگیرى یا بنەمالا خانەدان و ئاغا (چ ستەمکار یان ستەملێکرى بن). جارنا هەیە کو گوندى ژ رەفتارێن ئاغاى نەرازینە ژى، لێ وەکو پێگیرى یا ب پاراستنا ئێکگرتنا بنەمالێ و خوینێ و هەلویستێن بۆرى، دکەڤنە دناڤ هەمان چەپەریدا. هەر ژبەر ڤێ ململانێ یا ل سەر ئاغاتیێ و ژبیرنەکرنا هەلوێستێن بۆرى بوو، لایەنگرێن مستێ ئەو ژ چوونا باخمسێ ددا پاش: "هەکە تو چۆیە وێرێ ب دلێ قادۆ یێ چەتۆى نابت، دێ بەرپێکا دەتە بەر تە.. ما تو نزانى هەر یێن وەک وى بەرپێک دانە بەر بابێ تە ژى... بپ٧٣".
* مرۆڤانى و خزمانى: ئەڤا مە ل خالا نەسەبێ بنەمالێ خویاکرى، ل سەر شەنگستەیێ مرۆڤانیێ و خزمانیێ دهێتە ئاڤاکرن. هەیبەت و پایەدارى یا هەر بنەمالەکێ ب هژمارا مرۆڤێن وێ و خزمێن وێ دهێتە چێکرن. دبیت هەر ئەڤە بیت سەدەمێ حەز ژێکرنا کوردان ژبۆ ئینانا زارۆکێن نێر، مەرەما سەرەکى پێ هاریکارى یا کارێ کشتوکالیێ و پارێزگارى یا بنەمالێیە ژ هەر تەعداییەکێ، لێ ل داویێ ئەڤ هەردوو بابەتە ژى ب هێزدارى و هەیبەتا بنەمالێڤە گرێداینە. هەبوونا زارۆکێن مێ ژى، ل داویێ دبنە سەدەمێ خزمانیێ و بەدەلکرنێ و گەلەک بابەتێن دى یێن کو ئارێشە پێ دهێنە چارەسەرکرن. ئوو دەمێ مرۆڤانى و خزمانى تێکهەل دبن، ئاستێ هەڤبەندیێ ب هێزتر دکەڤیت، لەوا هەردەم گۆزێ حەز دکر شەمسیخانا برازا خوە بۆ کورێ خوە بینیت: "خۆزیکێن وێ رۆژێ هەکو شەمسى خان ب بویکینى تێتە د مالا منڤە و دبتە کابانیا مستێ و ئەز ب ڤان هەردوو چاڤا عەیالێ وان دبینم و لاندکا وان دهەژینم... بپ٦". ل ڤێرە کۆمەکا عەدەتێن گوندییان بەلى دبن، گۆزێ دڤێت کورێ وێ ببیتە زاڤایێ حەسەنێ ئوزمین ئاغاى داکو د دەمێن پێدڤیدا هاریکار و پالپشتى یا وى بکەت، وێ دڤێت کورێ وێ زوو ژنێ بینیت دا زوو زارۆک هەبن و نفشێ بنەمالا خەلەفێ فەحۆى یا بەردەوام بیت، ئوو وێ دڤێت وەکو هەر دایکەکا گوندى مالا وێ یا مشتى زارۆک و لاندک بیت و هاریکارى یا بویکا خوە بکەت د پەروەردەکرنا نەڤى یێن خوەدا، کو ژبلى هەژیتى و هێزدارى یا بنەمالێ، ئەو ب خوە ژى دێ مەزنتر و ب بهاتر بیت د چاڤێن گوندییاندا (بویژنا خەلەفە و دایکا مستێیە و داپیرا کۆمەکا کور و کچانە!). هەروەسا دەمێ قادۆ ژى ل پشتەڤانان دگەریا ژبۆ دژاتیکرنا مستێ و ب دەستڤەئینانا ئاغاتى یا هەموو عەشیرەتان (بیرا وى ل وێرێ هات کا چەوا خوە نێزیکى حەسەنێ ئوزمینى بکەت... بپ١٥٥). ل دەستپێکێ وێ هزرێ دکەت کو کچا حەسەنێ ئوزمینى بۆ برایێ خوە بخوازیت، لێ چونکو خزمانیێ رۆلەکێ کاریگەر د ئێکگرتن و ژێک نێزیکبوونێدا هەیە، لەوا د ترسیا کو رەشیدێ برایێ وى ژى بچیتە دگەل حەسەن ئاغاى و کەسەکێ بنەمالێ ل دەف نەمینیت. ئەڤ بابەتێ ئێکگرتنا بنەمالێ، بەرێ بنیاتێ ئێکگرتنا گوندییان و پاشى عەشیرەتێیە. دەمێ بنەمالەک یا ئێکگرتى نەبیت، خەلک ژى دێ ل سەر برایان دابەش بیت (یان گوهێ خوە نادەنێ)، ب هێجەتا هندێ کو ئەو دناڤ خوەدا پێک نەهاتینە، ما دێ چەوا ل گەل گوندى و عەشیرەتێ پێکهێن؟! لەوا هزر د هندێدا کر کو شەمسیخانێ بۆ خوە بخوازیت: "یا باش ئەوە ئەز شەمسى خانێ بۆ خوە بخازم.. هەکە حەسەن ئاغا رازى بو و کچا خوە دا من.. هنگى مستێ ل بەر چو نامینیت و هەى و نەى دێ بم ئەز، چونکى یێ حەسەن ئاغا حەژێ بکەت ل ناڤ هەمى عەشیرەتا دێ ئەو بت و بەرێ هەمیا دێ ل وى بت... بپ١٥٦". ئانکو مەرەما هەردوو لایەنێن هەڤڕک خزمانى یا حەسەن ئاغاى بوو، داکو بۆ وان ببیتە پشت و پەنا و هێزا وان پێ پتر لێ بهێت. ل ڤێرە بابەتێ پرۆسەیا هەڤژینیێ سەرهەلددەت، کو ل گوندان ب هەژیتى یا نەسەب و بنەمالێ و پاراستنا بەرژەوەندى یێن گوندیاتیێڤە هەڤبەندە. دبیت هەر ئەڤە بیت سەدەمێ وێ چەندێ کو پڕانییا کچێن ئاغا شوو ب پسئاغایان دکەن. ئەگەر ل عەشیرەتێن کوردستانا باشوور ژى بنێرین، دێ بینین کو هەموو ژ لایێ ژنانڤە خزمێن ئێکن. خالا دى یا هەڤبەند ب مرۆڤانیێ و خزمانیێڤە، ئەوە کو د هەموو خۆشى و نەخۆشى یێن ئێکودودا پشکدار دبن. ل دەمێ خۆشییان، هەموو مالێن گوندى دلخۆش دبن و هاریکارى یا هەڤ دکەن. د دەمێ نەخۆشییاندا ژى، دیسا بەهى و خەمگینى ل هەموو مالان بەلاڤە دبیت: "دونیا تیرمەھ بوو و یا گەرم بوو، بەلێ د عاجزیادا هەمى زەلاما جەمەدانیێن خوە د سەروگوهێن خوە پێچا بوون... بپ٧١". ئەڤ رەفتارا زەلامان د دەمێ تازى و نەخۆشییاندا، رەفتارەکا گوندییە و نیشانا دەربراندنا خەمگینیێیە. ل دەف ژنان ژى خوە جلک رەش دکەن و گەلەک جاران بەلاڤێ ناکەن تاکو مالا تازیێ دەست پێ نەکەت. کۆمەکا عەدەت و ئاییردە یێن هەڤبەند ب شینى و شادییانڤە هاتینە ئافراندن (کو ڤێرە نە جهێ هوورگلى یێن ڤان عەدەتانە)، هندەک ژێ هەتا نۆکە ژى ماینە. ژبلى خۆشى و نەخۆشییان، هەروەسا د کریارێن کارکرنێ و دورینا بەرهەمیدا ژى هەڤکارن. د دەمێ کێلانێ یان کەزاختنێ یان چنینێ و بەردورینێدا، هەموو گوندى هەڤکارى یا هەڤ دکەن و کۆمەکا ئاییردە و رەفتارێن کەلتۆرى یێن تایبەت ب کریارا دورینێڤە ئافراندینە و بووینە پشکەک ژ کەلتۆر و عەدەتێن کوردەوارى یا گوندان، ب هەمان شێوە د کریارا بەهەمهێنانێن دەڤەرۆکیدا ژى هەڤکارى یا هەڤ دکەن، مینا چێکرنا خۆشاڤێ و ئاڤکا باجانکا و دستارهێرانێ و شکاندنا گویز و باهیڤان و چێکرنا کادا، کور و کچێن گوندى ب هەڤرا کار دکەن و دبەر را حەیرانۆک و شەڤەرۆک و پاییزۆکان دبێژن، کو سروشتەکێ مشت ئەڤینى و هاریکارى ددەتە گوندییان. لێ ئەوا کویخە و ئاغا ل پێش چاڤێن مللەتى رەش کرین (ب نەمازەیى پشتى رەوشەنبیرى یا کومونیستى ل دەڤەرێ بەلاڤە بوویى)، زۆلم و کەیس لێ دیتنا هندەک ئاغا و کویخەیان بوو، کو ئەڤ گیانێ هاریکاریێ ژبۆ سوخرە و زبارە یێن تایبەت ب بەرژەوەندا کەسۆکیڤە بکار دئینان. تێگەهێ زبارێ ئەوە کو هەموو گوندى کار ژبۆ یەک بنەمال بکەن، لێ هەموو بنەمالان ب وەکهەڤى ئەو مافێ هەى کو زبارە بۆ کارێن وان بهێتە کرن، ژ لایەکێ دیڤە ژى زبارە هەلبژاردەییە و کەسەک ب زۆرى ناهێت. هەموو ژ دلمراز ڤى کارى دکەن، چونکو هەمان کار دێ بۆ وان ژى هێتە کرن. لێ سوخرە کریارەکە ئاغا یان کویخایێ گوندى ب تەعدایى و بێى بەرانبەر خەلکى ددەتە کارى. دەمێ خەلک هەوجەى هاریکاریێ ببیت، بنەمالا ئاغاى هاریکارى یا وان ناکەت. لەوا دەمێ مستێ قەسرا باخمسێ ئاڤا دکر، دایکا وى ژێ دخوازیت کو چ سوخرەیان ب خەلکێ هەژار نەکەت: "گەلەک کەیفا گۆزێ هات هەکو زانى کو مستێ گوهێ خوە دا وێ.. ئەو ژى چو هوستا و پالە بێ پارە کار نەکەن و سوخرا و زبارا ژى ب کەسێ کەت و هەکە هندەک کەس ل نک خوە بهێن حەقێ وان بدەتێ... کورێ من ئەڤە بنیاتە دڤێت ب حەلالى و ل سەر مالێ حەلال بهێت دانان دا خێرێ ژێ ببینن... بپ١٥٠". هەردەمێ زۆردارى و کەیسلێدیتن (ئیستغلال) هاتە دناڤ ڤێ پرۆسەیا هاریکاریێدا، هینگى تەخێن جودا دناڤ جڤاکیدا پەیدا دبن و هەڤڕکى دکەفتە دناڤبەرا تەخێن زالدەست و بندەستدا.
* مەردینى و مێرانى: دوو تێگەهێن دى یێن گرنگ و هەژینە د عورفێ گوندییاندا، هەر کەسەکێ ناندەھ و مەرد بیت، ب مێرانیێڤە دهێتە گرێدان و بەروڤاژى یا وێ ژى راستە. لەوا دەمێ گوندى ب ئەرێنى پەسنا کەسەکى دکەن دێ بێژن مەردەمێرە. مەردەمێرى تێرمەکە ژبۆ کەسانێن خوەدى هەلوێست و ناڤدار و بڕیاردەر دهێتە گۆتن، لێ د بنەرەتدا ژ مەردینیێ و مێرانیێ هاتییە، ئانکو ب خوینا خوە ژى یێ مەردە کو سینونیمەکە ژبۆ چاڤنەترسى و مێرانیێ. حەواندن و ناندەهى یا مێڤانان، ئێکە ژ ساخلەتێن هەر کەسەکێ خانەدان و ناڤدار، کو ببیتە جهێ رێزگرتن و ناڤتێدانێ: "هەکە پاریەکێ نانى هەبت، ئەو ژى بۆ رێڤینگ و مێڤانێن وى بت، نەهێلیت چو ژار و پێدڤى ل دەوروبەرێن وى هەبن... بپ٥١". ب درێژاهى یا رۆمانێ بەحسى کۆچکا ئاغایان دکەت کو مشتى خوارن و ڤەخوارنە، مشە جاران خەلک وەسا هزر دکەت کو گوندى دچنە کۆچکا ئاغاى دا خوارنێن خۆش بخۆن و گوهدارى یا سوحبەت و سەرهاتى یێن دیوانێ بکەن: "ئەزبەنى مامێ هەسنى دڤێت دو چۆچکا ب بەرەکى بکوژت.. ل دیوانا خالێ تە شەڤبێریا خوە کر و خودێ دزانت کا نۆکە چ پاشیڤەک خۆش خاریە.. ئەڤە نۆکە هات دیوانا تە ژى دێ شەڤبێرەک دى کەت و پاشیڤەک دى ژى خۆت.. مام هەسن یێ شارەزایە... بپ٨٣". لێ ئەڤە وێ چەندێ ناگەهینیت کو چوونا کۆچکێ تنێ ژبۆ خوارنێیە و خەلکێ هەژار ژبۆ خوارن و ڤەخوارنێن خۆش قەستا کۆچکان دکەن. مەردینى و خوارن ئەلەمێنتەکێ مەزناهى و خانەدانیێیە، لێ نە هەموو بابەتێ پێڤەگرێدانێیە: "ئەزبەنى تو ب خوە دزانى خۆشى نە د وێ خارنێ دایە یا مرۆڤ دخۆت.. خۆشى خۆشیا وى مرۆڤى یە یێ مرۆڤ خارنا وى دخۆت... بپ١٩". مێرانى ژى ئەوە کو مرۆڤ ژبەر کەسەکێ نەدانیت و هەردەم خودانێ بڕیارا خوە بیت (ل دەف گوندییان، بڕیارا کۆمێ ژى ب بڕیارا مرۆڤى دهێتە دانان)، چونکو مرۆڤ دشێت خوە ڤەدەر کەت و پشکدارى یا بڕیارا کۆمێ نەکەت. لێ وى دەمى دێ ب نەمێرانیێ هێتە وەسفکرن، نەمازە ئەگەر بڕیار ب هەلویست وەرگرتنەکێڤە یان ب شەڕەکیڤە یا گرێدایى بیت. هەموو گوندى حەز دکەن د مێرخاس و مەردەمێر بن، چونکو دبنە ستران و سەرهاتى یێن شەڤەرۆکان و خەلک بۆ خوە دکەتە مەستەرەیا هەژیتیێ. مێرانى یا خەلەفێ فەرحۆى ل هەمبەر والیێ وانێ، مێرانییەکا ئەفسانەیى بوو کو ببوو سترانا دەڤێ هەموو گوندێن عەشیرەتێ، وى نەتنێ سەرێ خوە بۆ ئاغا یێن کوردان نەچەماند، بەلکو جانێ خوە دانا سەر ڤی سەرنەچەماندنا ل هەمبەر دەستەلاتا میرى ژى. دەمێ هەڤژینا وى خوە خەمگێن تۆڕە دکەت کو دێ هێتە زیندانکرن و نەدوورە ب قنارێڤە بکەن، برایێ وێ دبێژتێ: "خویشکا من گۆزێ خوە دین نەکە و هشێ خوە بینە سەرێ خوە، زەلام بۆ کوشتن و زیندانانە ئەوا خەلەف کرى کەسێ ژ کرمانجا و ژ مالا عوزێر ئاغاى نەکرییە... بپ١٤٤". ئانکو ئەو مێرانى یا خەلەفى کرى تانجەکێ شەرەفێیە و هەموو عێل و عەشیر دێ پێ ئاخڤن، هەموو کار و کریارێن مرۆڤێ گوندى ژى، هەر ژبۆ ناڤدارى یا وى و یا بنەمالا وییە. ئەڤجا ئەڤ کریارا مرنا ژپێخەمەت ناڤداریێ، ژبۆ مێرانیێ دبیتە مەستەرە و هەر کەسەکێ چاڤلێکرنا وى بکەت، دێ ب مێرانیێ هێتە ل قەلەمدان.
بابەتێ مێرانیێ و چاڤنەترسیێ نە تنێ ژبۆ زەلامانە، لێ ژنێن گوندى ژى ناڤدارن ب زیرەکى و چاڤنەترسى یا خوە، گۆزێ یەک ژ وان نموونەیانە کو هەردەم ئیشارەت ب زیرەکى و ژێیاتى یا وێ یا ژبۆ وەلاتینیێ دهێتە دان. سەرەراى کو مێرێ وێ ب دەستێ ئوسمانلییان هاتبوو کوشتن، تنێ مستێ یێ کورێ وێ، ببوو هیڤى و هەدارا وێ کو ژیانا خوە پێ بدۆمینیت. لێ دەمێ مستێ خاترا خوە ژێ دخوازیت و بەر ب شەڕیڤە دچیت، دبێژتێ: "دێ هەرە ب ئانەهیا خودێ هەر دێ یێ سەرفەراز بى.. هەرە بەرەڤانیێ ژ نامیس و ناڤێ بنەمالا خوە و هەمى کرمانجا بکە.. بلا تابیرێن لەشکەرێ دوژمنا تە شاش نەکەن و ترسێ ژى د دلێ تەدا پەیدا نەکەن... هەرە فەرمانێ راکە بۆ زابت و قەرەقۆلا.. بکوژە خودان عەمفەرى و نیشانا.. نەکوژە نەفەرێن میرى و ژارا ئەو کورێن خەلکینە.. دێ هەرە مرنا سەرفەراز کبارا زەلامانە.... کورێ منو پەلێخە دەلێخە قاییشا بەرەبێلێ پشت زەندکا خوە بێخە.. ئەزا ل هیڤیا جابا تەمە.. بلا جابا مرنا تە بۆ من بهێت.. بەلێ بلا قەد من گوه ل جابا رەڤا تە نەبت.. ناڤێ رەڤێ ل سەر عەگیدێن بنەمالا من ناڤەگ گرانە!... بپ٢٦٠-٢٦١". ئەڤ ناڤتێدانا ژ لایێ ژنانڤە د هەردوو کەلتۆرێن کوردى و عەرەبیدا، خوینگەرمییەکێ ددەنە عەگید و پەهلەوانان، کو شەرمێ ژ ناڤێ بنەمالێ بکەن و هەردەم بەر ب پێشڤە بچن. خالەکا دى یا گرنگ د ڤى بابەتێ ژن و ناڤتێدانا بنەمالێدا هەیە، ئەو ژى ئەوە کو دەمێ ژنەک دچیتە دناڤ بنەمالەکا دیدا، بنەمالا مێرێ وێ دبیتە نامووس و شەرەف و هەژیتى یا وێ. راستە مستێ ژبۆ هاریکارى یا خالێ خوە دچیتە شەڕى، لێ ناڤتێدانا گۆزێ ژبۆ مستێ و بنەمالا بابێ وییە (نەیا خالێ وى). هەروەسا نڤیسەر چیرۆکەکا دى یا پەیوەست ب ڤى بابەتیڤە (وەکو ئینسێرت) دئێختە دناڤ رۆمانێدا، چیرۆکا کەریم ئاغاى کو کچا خوە (حەلیمایێ) ددەتە ماجد ئاغاى ژبۆ هندێ داکو هەڤڕکێ وى ژەهرخوار بکەت و تۆلا وى ژێ ڤەکەت: "بەلێ ئەو ژەهر حەفت سالان د بەر شالا حەلیمایێ را و دەست دلێ وێ نەگرتن ژەهرێ بدەتە مالخوێ خوە پشتى چار زارۆک ژێ بووین... بپ١٧٨". هەرچەندە حەلیمایێ دزانى کو شوویا وێ پیلانەکە و بابێ وێ سۆز دابوویێ کو وێ خەلات کەت و یێ وێ بڤێت بدەتێ. لێ دەمێ حەلیما دبیتە پشکەک ژ نامووس و بنەمالا ماجد ئاغاى (هەر هێجەت بۆ بابێ خوە دگرتن کو دەرفەت بۆ نەهاتیە دا ژەهرێ بدەتە مێرێ خوە... بپ١٧٨)، ئەڤجا کەریم ئاغا نەچار دبیت کو خەفکەکا دى ل بەر زاڤایێ خوە دانیت و خوە ژێ خلاسکەت. ئوو دەمێ زاڤایێ وى دکەفتە خەفکێ و ئەو ب براڤە دهێتە کوشتن، حەلیما نازڤریتە دەف بابێ خوە و دمینتە دناڤ دژمنێن بابێ خوەدا، کو بنەمالا وێ یا راستەقینەیە: "حەلیمایێ د کەربێن بابێ خوەدا شوى ب تیێ خوە یێ ناڤێ کر و تا مرى نێزیک مال بابا خوە نەبوو... بپ١٧٩". ئوو د بیاڤێ مەردینیێدا ژى، ژنان رۆلەکێ سەرەکى هەیە د نیشادانا مەردینى یا بنەمالێدا. چونکو ژنن خوارنێن بەرفرەھ و رێکوپێک دلێنن و دداننە بەر مێڤانان داکو مالخوێ وێ پێ سەرفەراز ببیت. ئەگەر هندى زەلام یێ مەرد بیت و ژنا وى یا قەلس بیت، ئەو مەردینى و سەرفەرازى یا پێشبینکرى ناهێتە دیتن. لەوا کورد دبێژن "مال خانییەکە بنیاتێ وێ ژنە". مەردینى یا گوندان، نە ب جۆر و چەنداتى یا خوارنێیە، لێ ب ئاستێ بەخشینێ و دلفرەهیێیە.
خالا دى یا هەڤبەند ب مێرانیێڤە، تۆڵڤەکرنە. ل گورەى تێگەهشتنا گوندییان مێرانى ئەوە کو مرۆڤ تۆلا خوە بۆ کەسێ نەهێلیت. هەر کەسەکێ تۆلا خوە ڤەنەکەت، خەلک ب چاڤەکێ سڤک لێ دنێریت و چ حسابێن مێرانیێ بۆ ناهێتە کرن. لەوا کورد بێژن "خویندارى ب دار و بەران نەکەڤیت"، چونکو هندى ساڵ ب سەرڤە بچن، تۆلهەلدان هەر دمینیت. مشە جاران قەومییە کو بابێ زارۆکەکێ د پێچولکێدا دهێتە کوشتن (ب نەمازەیى هەکە زولم لێ بهێتە کرن)، دایک دێ وى کورى ب خودانکەت هەتاکو مەزن دبیت و دێ بەرێ وى دەتە تۆلڤەکرنێ. سەرەراى وێ چەندێ کو بابەتێ تۆلڤەکرنێ ئاستەنگەکا مەزنە د رێکا خوەسەرى و ئازادى یا مللەتێ کورد دا، لێ ساخلەتەکێ گرنگێ گوندییە و مرۆڤ پێ مەزنتر لێ دهێت (ل دەف گوندییان). ئوو دەمێ دکەفتە د زیندانێدا یان سەرێ وى ژى دبەر را دچیت، خەلک ب هەژیتى و شەهنازى بەحس ژێ دکەن. د لەقتەیەکا بلەزدا دەمێ قادۆ دوو جەلەبێن پەزێ جانگیر ئاغاى دبەت، نڤیسەر ئاماژە ب مێرانى یا مستێ ددەت کو مێرێ تۆل و بەدەلایە: "خال ما ڤێ چەندێ قەد ئاخفتن پێ دڤێت.. ئەز دێ رابم هندەک زەلاما لێکدەم و دێ چم تا سوباهى نە بەس دا وى پەزى بزڤرینم، بەلێ دگەل وى دا چار جەلەبێن دى ژ یێن قادۆى بینم.. پاشى چ دبت بلا ئەو بت... بپ١٢٠". هەرچەندە ئەڤ شێوازێ تۆلڤەکرنێ کو دزى ب دزییەکا پتر و زۆردارى ب زۆردارییەکا مەزنتر بهێتە کرن، نە یا پەسەندکرییە و چ دادپەروەرى و مێرانى یا راستەقینە ژى تێدا نینە، لێ ل گوندان ب پایەدارى و خوەچێتراندنێڤە هەڤبەندە. ئەو لایەنێ زەرگەھ ڤێ کەفتى، دێ زەرگەهەکێ مەزنتر ل تەعداکارى دەت، کو زیرەکى و مێرانى یا خوە بەرچاڤتر لێ بکەت. د چیڤانۆکا (زیر سالم)دا کو عەرەب ب ناڤێ شەڕێ بەسۆس ددەنە نیاسین، پشتى برایێ زیر سالمى دهێتە کوشتن، سویند دخۆت کو هەر چپکەکا خوینا برایێ وى (ژ عەشیرا بەنو تەغلب) دێ بەرانبەرى زەلامەکێ لایەنێ دى بیت (ژ عەشیرا بەنو بەکر). ب ڤێ چەندێ ژى، شەڕێ بەسۆس بۆ ماوێ چل سالان ڤەکێشا و جۆبارێن خوینێ ژێ رێژتن. رامانا سەرەکى ژ ڤى هەلویستێ نەدادپەروەرانە خوەچێتراندن و خوە بلندتر دیتنە، دبیت ئاماژە یێن خوەزالکرنێ ژى تێدا هەبن. دەمێ مستێ ژى بڕیار داى کو بچیت پەزى بزڤرینیت و هندەک جەلەبێن وان ژى بینیت، پەیامەکا بارکرییە ب گەڤلێکرنێ کو نابیت کەسەک خوە تالوقەتى پەزێ گوندى و لایەنگرێن وان بکەت. لێ ل شوینا ئەڤ رەفتارا خوەچێتراندنێ بکەڤیتە دناڤ بازنەکێ دائێخستى و هەڤڕکییەکا دۆمدرێژدا، نڤیسەر ل سەر زارێ حەسەن ئاغاى، بەرێ وان ددەتە دانوستاندن و پێکهاتنێ. ژبۆ ڤێ مەرەمێ ژى، ریهسپى و ماقویلێن گوندى دهێنە بکارئینان، کو جهێ رێزگرتنێنە ل دەف هەردوو لایەنان و پەیامێن خێرێ دناڤبەرا هەردوو هەڤڕکاندا ئالوگۆر دکەن. ئەڤە ژى، ساخلەتەکێ دى یێ عەشیرەت و گوندییانە.
* رێزگرتنا ریهسپییان: ب رامانا فەرهەنگى، ریهسپى ئەو کەسێ ب ناڤسالڤەچووییە کو موویێن پرچ و ریهێن وى یێن سپى بووین. لێ وەکو تێرم ژبۆ ئاقلمەند و شیرەتکاران دهێتە گۆتن. د هەردوو حالەتاندا، کەسەکێ هەژى و جهێ رێزگرتنا پڕانییا خەلکییە. دبیت ژبەر سەربۆر و ژیێ وى یێ مەزن و هەبوونا بنەمالەکا ناڤدار و کۆمەکا مرۆڤان گەهشتبیتە وى ئاستى، یان هەڤالبەندێ باب و باپیرێن ئاغاى بیت و رابردوویەکێ مشت مێرانى و مەردینى هەبوو بیت. دبیت ژى، کەسەکێ نەگەلەک ب تەمەن بیت، لێ یێ ژیرمەند و ئەمین و وێرەک بیت و ژ لایێ پڕانییا گوندییانڤە یێ خوشەویست بیت،. د هەموو حالەتاندا یێ سوحبەت خۆشە، گەلەک سەربۆر و سەرهاتییان دزانیت و هەردەم د بەرژەوەندا گشتیدایە. ل گوندان، هەردەم رێز ل تەمەنى دهێتە دگرتن، زارۆک ل سەر وێ چەندێ دهێنە پەروەردەکرن کو هەردەم ب رێزگرتن سەرەدەریێ دگەل مەزنان بکەن، ژبەر ڤێ چەندێیە کو هەردەم شۆنگرتنا جهێ بابى، مافێ برایێ مەزنە، ئەگەر ئەو ب خوە وى مافى نەدەتە برایەکێ دى. لێ ئەگەر ئەم بهێینە دناڤ مالا ئاغاى، شێخى، یان کویخەى دا، ئەڤ ریهسپیێ ژیرمەند و شارەزا میناکێ ئاقلمەندێ دیوانێ وەردگریت، وەکو ئەندامەکێ مالێیە و مایێ خوە د هەموو هوورهوورکێن ژیانا ئاغایدا دکەت. یان دروستترە بێژین کو ئاغا و بنەمالا وى، ئاقلمەندى د هەموو ئارێشە و چالاکى یێن ژیانا خوەدا پشکدار دکەن. د ڤێ رۆمانێدا کاراکتەرەک ب ناڤێ مام هەسن هەیە، کو هەموو ساخلەتێن ئەمینى و ئەختوبارى و ئاقلمەندیێ ل دەف هەنە، یێ شارەزایە د ڤەگێرانا سەربۆر و سەرهاتییاندا، جهێ رێزگرتن و حەژێکرنا هەموو دیوانانە: "مامێ هەسن سوحبەت و ئاخفتنێن تە وەک یێن کەسێ نینن.. تە دگەل مرۆڤێن مەزن و ماقیل وەک باب و باپیرێن مستێ رۆژێن خوە یێن قەتاندین و ئەو سەربۆرێن تە دیتین کەسێ نەدیتینە.. ڤێجا دڤێت سوحبەت یا تە بت و ئەم گوھ بدەینێ، دا بۆ خوە گەلەک مفاى ژێ وەرگرین... بپ٢٧". هەروەسا ل دەف بنەمالاى ئاغاى ژى پلە و پێگەهەکا تایبەت یا هەى، هەرسێ مەزنێن بنەمالێ (خال و خوارزا و دایک) گوهێ خوە ددەنێ و ب شیرەتا وى دکەن:
- حەسەنێ ئوزمین ئاغاى (خال): "باوەریا حەسەن ئاغاى ئەوە کو دلێ مام هەسنى یێ ساخە دگەل وى و مستێ و هەمى عەشیرەتێ، مامێ هەسن نە ئەو زەلامە یێ خەلەتیێ بکەت... هەر ژ بچویکاتى دگەل مالا وان بوو و گەلەک جارا روحا خوە یا گورى وان کرى و تا نۆکە ژى نفرینا ل خوە دکەت کو رۆژا خەلەف چۆیە وانێ دگەل دا نەبوو دا ئەو ژى دگەل وى ب قنارێ ڤەکربا... بپ٨١-٨٢".
- مستێ خەلەفى (خوارزا): "مامێ هەسن ڤ باپیرێ مستێ را گەهشت بوو و ئێک ژ رەشەکێن باپیرێ وى بوو، هەکە گۆتبا مام هەسنى خوە ل بەحرەکێ بدە نەدگۆت نە و هەر ژ بچویکاتى ئەو بابێ مستێ عەمرەک بوون و وەک دو هەڤالان پێکڤە مەزن ببوون... مستێ بەرێ خوە نەددایێ کو مام هەسن ئێک ژ عەشیرەتێ یە.. هەمى ئاخفتنێن خوە بۆ دگۆتن و چو ژێ نەدڤەشارت وەک دەستەبرایەکى... بپ١٤".
- گۆزێ (دایک): "مام هەسن تۆ مرۆڤەک ب ئاقلى.. ئەرێ تو یێ مجدى کو تو نزانى کا دلێ من ل سەر کێ یە و کى یا ژ هەژى مستێ یە... بپ٩". ئانکو هند یێ نێزیکى مالێیە، هەتا وى راددەى کو یا دلێ وان ژى بزانیت.
ب ڤان هەرسێ هەلوێستان، مام هەسن وەکو کەسەکێ بنەمالێ دهێتە هژمارتن و هەموو خەلکێ گوندى ژى، ب وى چاڤى بەرێ خوە ددەنێ. هەموو هیڤى و خۆشى یا وى ژى، ب بنەمالا ئاغایێ ویڤە گرێدایە: "هەکو مامێ هەسن مستێ دبینت ئێکسەر بیرا خەلەفێ بابێ وى تێتە بیرێ.. حەز دکەت هەرێ ب دلێ خەلکى بت و بێژنە ئێک ئەڤى جامێرى شونا بابێ خوە گرت و ل بەراهیێ راکر... بپ١٦". ئەڤ هەلوێستێ بنەمالێ و عەشیرەتێ جرعەتەکێ ددەتێ کو بشێت هەموو ئاخفتنان د حزوورا ئاغایدا بێژیت، د هەمان دەمدا ژى دشێت گازندێن مللەتى بگەهینتە ئاغاى: "مام هەسن ئەم هەمى دگەل تەنە و یا د دلێن مەدا تە گۆت.. بەلێ ئەو ئاخفتنێن تو دبێژى ئەم نەشێن بێژن، بەس تو یێ دەستیر دایى... بپ٣٣". ئەڤ جرعەتا وى یا د بەرژەوەندا ئاغاى و عەشیرەتێ هەمیێدا، کرییە کەسەکێ خوشەویست ل دەف دۆست و دژمنان؛ ل دەف مستێ و خالێ وى، گەلەک یێ ب قەدر و قیمەتە و رەوشا دیوانێن هەردووانە: "هەکو ئەز ل کۆچکا تە خالێ تە حەسەن ئاغا گازندا دکەت و دبێژت من تو نەدیارى.. هەکو دچم کۆچکا خالێ تە تو دێ گازندا کەى و بێژى تو نەدیارى، خوە نە دێ خوە کەرکەم و بمە دو../ مامێ هەسن ئەو ژى بەختێ تەیە، ئەم هەردو گەلەک حەژ تە دکەن.. کەس ژ مە بێى تە ناقەتینت... بپ١٧". ئەڤ پلەدارى یا وى یا دناڤ عەشیرەتێدا، وە لێ دکەت کو ببیتە جهێ باوەرى یا ئاغاى و وەکو نوونەرێ خوە دەستنیشان بکەت ژبۆ دانوستانێن دگەل قادۆى (داکو برنا پەزێ جانگیر ئاغاى نەبیتە سەدەمێ شەڕى): "ئەم وەسا دبینن مامێ هەسن رابت سێ زەلاما دگەل خوە ببەت و بەراهیێ بچت نک جەمیلێ برایێ قادۆى و دگەل باخڤت، پاشى بچن نک قادۆى.. هەکە چو نەکر کەسێ دەستێن خۆش مێرا نەگرتینە... بپ١٢١". د پرۆسەیا دانوستاندنێدا زیرەک و ئاقلمەندە، لەوا جهێ رێزگرتنا لایەنێ دژمنە ژى، دەمێ مام هەسن قادۆى ب دزینا پەزى تاوانبار دکەت، لێ ڤەدگەرینیت: "وە نەبێژە هەکە تو مامێ هەسن نەبایە و ل کۆچکا من نەباى من ئاخفتنەک دى دگەل تە هەبوو بەلێ تو یێ دەستیر دایى، چ بکەى چ بێژى؟ پەز یێ ل پێش چاڤین هەمیا، دبت تە ل سەر رێیا خوە دیتبت.. تشتێ دزى خەلک نابینت، ڤەدشێرن... بپ١٢٨". هەرچەندە ئەڤ رەوشتێ لێبۆردەیى دگەل قاسدان و شاندێن دانوستاندنێ، رەفتارەکا سروشتییە و چ پەیوەندى ب خوشەویستى یا مام هەسنڤە نینە. لێ دەمێ ئەنجامێ دانوستاندنێ ب دەستڤە دهێت، نیشانا رێزگرتن و خوشەویستیێیە: "مام هەسن ل وێرێ تا ڤێرە تو ل سەر سەر و چاڤێن مە هاتى.. ئەم ناهێلن تو دەست ڤالا بزڤرى.. هلو دا بچن بنڤن ئەز ب گۆڕا بابێ خوە کەمە، پەزێ جانگیر ئاغاى دێ زڤرت و بێ قەدر تو ل مالا دەرناکەڤى... بپ١٣١". وەکو هەموو رەفتارێن دى یێن دناڤ گوندیدا، کو هەردەم خەلکێ هەچکوهەیى چاڤلێکرنا ئاغایان و ئاغاتیێ دکەن (ب شێوەیەکێ بچووکرى و بەرتەنگێ دناڤ خێزانێدا)، هەر بنەمالەک ژى کەسەکێ ب سەربۆر یان ژیرمەند دەستنیشان دکەت کو ببیتە ئاقلمەندێ بنەمالێ و د دەمێن پێدڤیدا هەموو ئەندام پرسیارێن خوە پێ دکەن. ب ڤێ چەندێ ژى، ریهسپیێ بنەمالێ یان گوندى یان عەشیرەتێ، کەسەکێ گرنگ و کاریگەرە د ژیانا گوندییاندا.
* ئەڤینى و رەڤاندن: ئەڤینى یا گوندییان ب جوانترین و راستگۆترین و شاعریترین ئەڤینى دهێتە هەژمارتن، چونکو رۆلێ گیانى و دلینیێ زالە ل سەر رۆلێ عەقلى، ئەڤینییەکا پاقژ و بێگەردە، ژبلى چاڤێن قەتا دى یا گیانى چ کەسێن دى ناهێنە دیتن. د پڕانییا جاراندا و ژبەر کۆمەکا ئەگەرێن هەڤبەند ب ژیانا گوندیڤە، کچ و کور بەرى ژیێ کاملانیێ دچنە دناڤ قەفەسکا هەڤژینیێدا. دایک و خویشک، ب کریارا لێگەریان و دەستنیشانکرنێ رادبن و سەمیانێ مالێ بریارا هەڤژینى یا گەنجێن بنەمالێ ددەن. ئوو بابێ کچێ بڕیارا ئەرێنى یان نەرێنى (دانێ یان نەدانێ) ددەت. ئەڤجا بیاڤەکێ کێمتر ژبۆ ئەڤینیێ هەیە. لێ هەردەمێ تیرێن ئەڤینیێ خوە ل دلێ گەنجەکى دان، ب هەموو هەست و نەست و شەیدایى یا گەهشتنێ، دکەڤنە دناڤ تۆڕێن ئەڤینیێدا. وەرزێن گیا دورینێ و هێلا مازیا و شەڤەرۆک و دەمێن بێرێ، بەرچاڤترین جێژڤانێن عاشقانن و هەموو کور و کچێن گوندى ب پیرۆزى لێ دنێرن. ئەڤینى یا گوندییان ئەڤینەکا بێگەرد و پاقژە (الحب العذري)، ب ئاور و دیتنا ئێکێ هەل دبیت و پاشى دبیتە ئاگرەکێ نەڤەمریایى و ناڤەمریێت. ئوو چونکو هەموو کچێن گوندى نامووس و شەرەفا هەموو گوندییانە، لەوا گەنج ب هوشیارى سەرەدەریێ دگەل هەڤدو دکەن، ب تایبەتى ئەوێن هزرا بنەمالێ و ئێکگرتنا گوندى دکەن، چونکو ئاشکرا بوونا ئەڤینیێ، ئانکو دژمنکارى و تێکدانا ئەڤینیێ. د ڤێ رۆمانێدا، مستێ ب ئاڤاکرنا قەسرا باخمسێڤە یێ مژوول بوو، هەروەسا ئارمانجا وى وەرگرتنا مەزناهى یا عەشیرەتێ بوو، لەوا چ بیاڤێن ئەڤینداریێ نەبوون: "بەلێ تا ژن ئینانا مە ژى نە وەک ژن ئینانا عالەم و خەلکى یە.. خەلک دێ بن گەنج و تۆلاز دا بۆ خوە کچکەکێ چاڤ بکەن و پاشى دێ دگەل ئاخڤن و دێ ئێک دو بینن و دێ حەژ ئێک کەن.. هندەک جاران ئەو حەژ ئێک کرن دێ حەفت سالان ڤەکێشیت پاشى دێ خازن و هندەک جارا دوسێ سالا کچک خازتى دێ ل مالبابا خوە مینت تا ڤەدگوهێزن.. بەلێ ل دویڤ ئەز دزانم کەسێ ژ مالا مە حەژ چو کچکا نەکریە و بۆ ئینایە و دیسا چو کچکێن مالا مە ژى ب حەژێکرن شوى ب کەسێ نەکرینە... بپ٩٦". لێ نڤیسەرى نەڤیایە کو دلێ مستێ ژ ئەڤینیێ ڤالا بکەت، دبیت ژبەر هندێ بیت کو مێرانى و لێگەریانا ل کەزناهیێ، نە رێگرە د رێکا ئەڤیندارییەکا پاقژدا. ئەڤجا د لەقتەیەکا دیتنا مستێ و شەمسیخانێدا میناکەکێ ئەڤینیێ ژێ دادرێژیت و وەسا ددەتە خویاکرن کو دلێ مستێ ل سەر کچخالا وى هەبوو: " گەلەک جارا ئەو دگەل مستێ یا ئاخفتى بەلێ ئەو تشتێ نۆکە ئەو پێدحەسیێت چو جارێن پێ نەحەسیایە... بپ١٣٨". ل ڤێرە نڤیسەرى ڤێیایە دوو چووچکان ب بەرەکى بکوژیت، ژ لایەکیڤە ئەڤینى یا دوو گەنجێن خوینگەرم و عاشقێن نەپەن خویا دکەت، کو رەفتارەکا گوندیکانى یا بەربەلاڤە. ژ لایەکێ دیڤە، نەڤیایە کو پرۆسەیا هەڤژینى یا مستێ و شەمسیخانێ ب گرێبەستەکا سیاسى نیشا بدەت. دلسۆژى و حەییرینا ئەڤیندارێن گوندى ئەوە کو بڕیارا وان نە ددەستێ واندایە. ئوو هەکو بنەمال پێ دحەسیێن دبیت ئەو پێزانینە ببیتە رێگر د رێکا گەهشتنا عاشق و مەعشوقاندا، ئەڤجا نەچار دبن کو بڕیارێن خوە یێن ئێکلاکەر بدەن و پەنا ببەنە بەر رەڤاندنێ،
هەرچەندە کریارا رەڤاندنێ شەرمەزارییەکە ب بنەمالا کچکێڤە و دبیتە ئەگەرێ دژمندارى یا دوو بنەمالان یان دوو گوندان، نەدوورە ژى ببیتە سەدەمێ دژمندارى یا دناڤبەرا دوو عەشیرەتاندا و کۆمەکا خەلکێ نەتێ و نەژێ، پێ تێ بچن. هۆکارێ سەرەکى ژى ئەوە کو بڕیارا شووکرنا کچکێ ددەستێ مالباتێدایە و کچ ب ڤێ بڕیارا هەڤبەند ب ژین و پاشەرۆژا وێڤە نەپشکدارە. ئەڤجا دەمێ هەموو رێکێن فەرمى و پەسەنکرى یێن گوندییان ل بەر دهێنە گرتن، خوە دگەل دلدارێ خوە ددەتە رەڤاندن. سەرەراى ئاکاما وێ یا دژوار و کوژەک، گوندى ب مێرانى ل کریارا رەڤاندنێ دنێڕن، زەلام بۆ وى دکەنە چاڤنەترسى و زەلامینى کو بشێت تەحەدایا هەموو ئاستەنگان بکەت و وێ بکەت یا دلێ وى حەز دکەت. کچ ژى ب ئەڤینى و شەهنازى، سەرەدەریێ دگەل دکەن کو دلدارەک ژ پێخەمەت گەهشتنا بەردلکا خوە، ژیانا خوە و بنەمالا خوە دئێختە د مەترسیێدا و سەرا وێ، بنەمال و عەشیرەتەکێ دکەتە قوربانى وێ عەشقێ. ئەڤجا خەونا هەر کچکەکا گوندى ئەوە کو هیڤییانێ (فارس الاحلام) وێ بهێت و وێ ل پشت خوە ل هەسپەکێ سپى سوار بکەت و بەر ب زۆزانێن نەدیارڤە ببەت، هەروەکو د پڕانییا چیرۆکێن گەلێریدا دهێتە گۆتن. ئەڤە د حالەتەکیدا، ئەگەر کور و کچ حەز ژ هەڤ بکەن و بنەمالا کچکێ ل دژى ڤێکگەهشتنا وان بیت. ئەڤجا دلینى و هەڤسۆزى یا پڕانییا گوندییان ب نک خۆڤە دکێشن و گەلەک ژ بنەمالێن خانەدان و هێزدار بۆ دبنە پەناگەھ، هەتاکو ئەو ئارێشەیە ب رێکێن ناڤبژیوانى یا عەشیرەتگەریێ دهێتە چارەسەرکرن. ئەگەر ژى، ب رێڤە هەڤرویشى هەر ئارێشەیەکێ ببن، دبنە چیرۆکێن شەڤەرۆکان و گوندى ب عەشق ڤەدگێرن: "دبێژن کورەکێ ژ ئێلا ملان حەژ کچکەکێ ژ ئێلا کەمالیا دکر.. سێ چار جارا بابێ کورکى کچک ژ بابێ کچکێ خازت، بەلێ بابێ کچکێ ل بەر نەهات و ل کەرێ عینادێ سوار بوو.. هندى بابێ کورکى هاتە کورێ خوە کو بەلا خوە ژ کچکێ ڤەکەت و ژبیرا خوە ببەت دا ئێکا باشتر بۆ بخازن.. بەلێ چو تەکبیر ل کورکى ژى نەهاتە کرن، وى و کچکێ تەکبیرا خوە کرن و شەڤەکێ گەهشتن ئێک و کچک رەڤاند... بپ٤٨-٤٩". ئەڤ رژدى یا کورکى و کچکێ ل سەر سۆزا عەشق و ئەڤینیێ، جهێ سەرنجراکێشان و شەهنازى یا هەموو کور و کچێن عاشقە د گوندیدا. هەر ئێک هێزا ئەڤینا خوە ب ئەڤیندارى یا پەهلەوانێن چیرۆک و داستانێن ئەڤینداریێ د شوبهینیت و ب ئێقین و خوەویستى خوە لێددەت. ئەگەر کور و کچ بگەهنە پەناگەهەکێ و پاشى کەسوکارێن کورکى (ب رێکا ئاغایەکى یان بنەمالەکا خانەدان) پێک بهێن، دێ بنە خێزانەکا هەچکوهەیى یا دناڤ جڤاکیدا و دگەل وەختى خەلک چیرۆکا رەڤاندنێ ژبیر دکەت. لێ ئەگەر سەرێ وان دبەر دا چوو، هینگى دبنە چیرۆک و رڤێشت بۆ رڤێشتى ڤەدگوهێزن، نەدوورە جهێ کوشتن یان مرنا وان ژى بهێتە پیرۆزکرن، مینا وى کەڤرێ هەردوو عاشق تێدا فڕین کو ب کەڤرێ بویک و زاڤا هاتبوو ب ناڤکرن: "هەکو کچک ل ژێر خوە نێرى دیت کەڤرێ پێڤە گەلەکێ بلندە، سەرێ وێ زڤڕى و چاڤێن وێ تارى بوون و دەستێن وێ ب کەڤرى ڤە سست بوون... ئینا کچکێ ب هەمى هێزا خوە، خوە ب کورکى ڤە بزداند، دەستێ دى یێ کورکى ژ کەڤرى ڤەبوو، هەردو دویڤ ئێک را ل کەڤرى فڕین.. پشتى سێ رۆژا خەلکى تەرمێن وان دیتن و هەمى ئێل بۆ عاجز بوون... ئەڤەى هنگى وەرە وێ چیرۆکێ د گوهێن خەلکى دا یا دەنگ ڤەداى و ناڤێ وى کەڤرى ژى کرنە کەڤرێ بویک و زاڤا... بپ٤٩-٥٠". ئەڤ چیرۆکێن رەڤاندنێ دبوونە پالدەرەک کو گەنجێن عاشق هەردەم هزرا رەڤاندنێ و خوەدانە رەڤانێ بکەن. ب نەمازەیى، ئەڤ کریارە ب مێرانى و ئەختوباریێ دهاتنە ڤەگێران، ئەڤجا هەکو زەلامەکێ ژ عەشیرا پەنجاریا ب ناڤێ عەلیێ حەجى ئەمینى (کو ئەو پازدە سال بوون ژن ئیناى و چار عەیال ژى هەبوون)، گوھ ل سوحبەتێن ڤى جۆرێ مێرانیێ بووى: "گۆتە کابانیا خوە هلو رابە دیارە بەس ئەو زەلامن هەکە ئەو کچا برەڤینن.. ئەڤە ئەز دێ ژنەکا ب مێر و عەیال رەڤینم و کا بابێ تە چى دکەت بلا وە بکەت.. بەرێ سپێدێ ژنا خوە دا دویڤ خوە و برە گوندێ شۆمێ و جاب دا خەزیرێ خوە و گۆتێ ئەڤە من کچا تە رەڤاند و کا تە چى دڤێت ئەزێ حازرم.. خەزیرێ وى ژى داخاز ژێ کر هەکە بیست زێرێن زەر نەختى نەدەت ئەو ئاش نابت.. هۆسا عەلى یێ حەجى ئەمینى بیست زێر دانە خەزیرێ خوە و ژنوى زڤرى مالا خوە و ناڤ عەیالێ خوە... بپ٩٧-٩٨". هەرچەندە ئەڤ چیرۆکە مینا پێکەنۆکێیە و ژبۆ خۆشیێ هاتییە ئێنسێرتکرن، لێ ئاماژەیەکا مەرەمدارە کو گوندى پتر ژ ژیانا خوە یا کەتوارى و هەچکوهەیى، ب ناڤداریێڤە دگرێداینە. هەردەم چاڤلێکرنا وان کریاران دکەن، یێن د چاڤێن خەلکیدا هەژى و پەسەندکرى بن، ئانکو ژپێخەمەت ناڤدارى و پەسنداریێ خوە ل مەترسییان ددەن و رێکا مرنێ بۆ دشەقینن.
* ئەجنە و ئایین: ئایین پشکەکا گرنگە ژ ژیان و تێگەهێ گوندییان، ب ساکارى و دلسافى سەرەدەریێ دگەل راسپاردە یێن ئایینى دکەن. هەردەم کراسەکێ ئایینى دکەنە بەر هەموو عورف و عەدەتێن خوە یێن جڤاکى، یان د چوارچۆڤەیەکێ ئایینیدا دگونجینن. ئەڤجا مشە جاران، عورفێن جڤاکى یێن دێرین و راسپاردە یێن ئایینى تەڤلیهەڤ دبن، یان ل هەڤ دهێنە گوهۆرین. ئوو چونکو پڕانییا گوندییان (مەلا ژى دگەلدا)، نە گەلەک شارەزانە د نافەرۆک و بنەمایێن عەقیدەیا ئایینیدا، ب شێوەیەکێ زێدەرۆییڤە سەرەدەریێ دگەل روخسار و ئاییردە یێن ئایینى دکەن. لەوا ئەم د کارین بێژین کو ئایییندارى یا گوندییان شێوازەکێ ساکارێ ئایینییە، لایەنێن غەیبێ و نەقلى (نقل) زالترە ژ لایەنێن تێگەهشتنێ و عەقلى. مەلا یێن گوندان رێز و حورمەتەکا تایبەت ل دەف گوندییان هەیە و جارنا دەستەلاتەکا دنیایى ژى وەردگرن. ب ڤێ چەندێ ژى، کۆمەکا بهایێن ئایینى و عورفێن سەیر هاتینە دناڤ ئایینیدا و پڕانییا ڤان عورفێن نوو، چ هەڤبەندییەکا موکم دگەل بنەما یێن راستەقینە یێن ئایینى نینە. لەوا ئەم د کارین بێژینێ "ئایینێ خورافەیى"، چونکو ژبلى ئاییردە و فەرزێن ئایینى و شرۆڤەکرنا هندەک ئایەتێن قورئانا پیرۆز (کو دبیت نەتەڤاڤ بن ژى)، چ پێزانینێن دى ل سەر ئایینێ ئیسلامێ نینن. ئەڤ رەوشا ئایینێ خورافەیى نە تنێ ل گوندێن کوردستانێ هەیە، بەلکو ل پڕانییا دەڤەرێن دوورە شەهرستانى و کێمزانست و زانین بەربەلاڤە. یەک ژ رەفتارێن نەئایینى یێن ب ناڤێ ئایینى و مەلا یێن دیندارڤە دهێنە ئەنجامدان، چێکرنا نڤشتیانە ژبۆ دلسارکرن و دلگەرمکرنا خەلکى، یان ژبۆ زارۆبوونێ، یان چارەکرنا هەر ئارێشەیەکا دى یا نەهاتبیتە چارەسەرکرن... هتد. گۆزێ وەسا هزر دکر هەکە مام هەسن نەشیا مستێ قاییل بکەت کو شەمسیخانێ بۆ بخوازن (دێ نەچارە بت بچت مالا مەلا جادرى دا نڤشتیەکێ بۆ مستێ چێ کەت قەمى دلێ وى بکەڤت شەمسى خانێ دا بۆ بخازن... هەر وەک نڤشتیکێن وى د پێگۆتینە و ئێک و ئێکن... بپ١٥١). گەلەک جاران ژى، ژبۆ ئێقین و پشتراستکرنا ئاکامێن نڤشتیێ، ئاماژە ب بۆیەرەکێ قەومى ددەن کو ب نڤشتیێ چارەسەر بوویە. ڤێ بڕیارا نەئەنجامدایى یا گۆزێ، چیرۆکا عەلیکێ عەلیانى ئینا بیرا وێ کا چەوا خەلەفێ بابێ مستێ داخواز ژ مەلا جادرى کر کو ئارێشەیا هار و دینى یا کچا وى بۆ چارەسەر بکەت: "مەلاى بابێ کچکێ برە مال و نڤشتیکەک بۆ دورست کر و گۆت بابێ کو بێى کچک بزانت بلا دەیکا وێ بکەتە د ترارەک ئاڤێ دا و کچک وێ ئاڤێ ڤەخۆت و ب ئانەهیا خودێ دێ ئێک و ئێک بت...١٥١". هەرچەندە ئەڤ چیرۆکا دووێ وەکو ئەرگومێنت ژبۆ هزرا ئێکێ ئینایە، لێ نڤیسەر وەکو هەر ڤەگێرەکێ هەچکوهەیى د سەر را نەبۆرییە و بابەت ب هەمیڤە ئێخستییە بەر تێهزرین و بەرگومانکرنێ. گۆزێ ب دوودل نیشادایە و وەسا دایە خویاکرن کو وێ ژى باوەرییەکا موکم ب ڤێ چەندێ نینە (چونکى هندى هند ئەو حەژ مستێ دکەتنەڤێت وى بێخت بەر ستێر و نڤشتى و سحرا... بپ١٥١، ... هندى هاتێ دەست و دلێ وێ نەگرتن ئاڤا حبرێ نڤشتیکا بچت د نەفسا کورێ وێ دا... بپ١٥٢). ئەڤ ڤەمان و دوودلى یا گۆزێ، نیشانا نەئێقینى یا وێیە ب کاریگەرى یا نڤشتییان، یان هەولدانەکا نڤیسەرییە ژبۆ بەرگومانکرنا ڤى بابەتێ نەئایینى یێ بارکرى ب هندەک سیمایێن ئایینیڤە.
خالا دى یا د بازنەیێ ئایینێ خورافەییدا دهێتە دیتن، بابەتێ ئەجنەیانە. هەرچەندە ناڤێ ئەجنەیان د قورئانا پیرۆزدا هاتییە کو هەنە و کار دکەنە سەر ژین و ژیارا مرۆڤى، لێ کەسەکێ ب چاڤ نەدیتینە. ئوو ل گورەى تێگەهشتنا گوندییان، هەموو ئارێشە و نەساخى یێن بێ چارەسەرى و پرسیارێن بێ بەرسڤ ژبۆ ئەجنەیان دهێنە زڤراندن. ژبەر ڤێ ترسا د نەهۆشییا واندا چاندى، هەر هەلوەسەیەکا دیتنێ یان بهیستنێ (ژبەر هەر ئەگەرەکێ هەبیت)، یان هەر پێژن و هەپارەیەکا بکەڤتە د رێکا واندا، ژبۆ ئەجنەیان دزڤرینن. هندەک جاران، کابیسکێن شەڤان و خەونرۆژکێن ب ترس ژى، هەر پالددەنە هنگافتنا ئەجنەیان. حزوورا بەردەواما ئەجنەیان دناڤ پڕانییا چیرۆکێن گوندییاندا و هندى هند یا بەحس کرى و هزرا خوە یا تێدا کرى، وەسا هزر دکەن کو یێن دیتین و راستییەکا بەرهەستن دناڤ ژیانا واندا. مینا بابەتێ نڤشتیێ، گۆزێ دناڤ دەهواتەکا هەپارەییدا دبینیت و چیرۆکا ئەحمەدێ سەلیمى دکەتە ئەرگومێنت ژبۆ راستى یا ڤێ دیتنا خوە: "دیت هەمى تشت وەک خوەنە و لیتە لیتا مرۆڤایە و حنگە حنگا دەهۆلێ یە و پیکە پیکا زۆرنایێ یە.. چۆ هەتا گەهشتیە ب رەخ دەواتێ ڤە، شەهنەمک بوو کەس د زمانێ کەسێ نەدگەهشت، هندى هاتێ نەزانى کا ئەو مرۆڤە ب چ زمان دئاخڤن.. نە کوردى یە و نە تورکى یە و هەر زمانێ عەرەبى ژى نینە... ما د جلکێن وان فوکرى، هەکو هو بەرێ وێ ب ناڤ چاڤێن ئێک ژ وان کەتى.. دیت ئەڤ سەر و چاڤە نە وەک یێن مرۆڤانە، بەلێ دیت چاڤێن وان یێن ب ئەنیێ ڤە و چەند د کەشەفرێتن و دەڤێ وان تا بن گوها یێ شەقە... بپ٣٩". ل گورەى هەمى ئەرگومێنت و دویفچوونێن زانستى، ئەڤا بوویى خەونەکا کابیسکییە یان هەلوەسەیەکا دیتنێیە (سێ چار جارا ناڤێ خودێ ئینا و قەستا مال کر.. هەکو گەهشتیە سەر بەربانکى، پێحەسیا چو دەنگ نەمان، ل پشت خوە زڤرى دا بزانت کا کەس ل دویڤ ناهێت، دیت مەیدانکا گوندى یا خالى و بێ دەنگە... بپ٤٠-٤١). مینا چیرۆکێن فولکلۆرى و داکۆکیکرنا ل سەر هەبوونا ئەجنەیان، نڤیسەرى ژى هەمان رێ گرتییە بەر و وەکو چیرۆکەکا گەلێرى یا ئینسێرتکرى سەرەدەرى دگەل چیرۆکێ کرییە (چ ژبۆ دوکیۆمێنتکرنا ئەلەمێنتێن چیرۆکەکا فولکلۆرى بیت، یان ژبۆ ئازراندنا بابەتێ هەبوونا ئەجنەیان بیت؟!)، گۆزێ قوتکێ پەریخانێ ل بەر دەهواتییەکى دبینیت و هندەک تەقنێ تێددەت، دا هەکو بۆ خەلکى ڤەدگێریت باوەر ژێ بکەن کو وێ ئەجنە یێن دیتین. دیتنا ئەجنەیان ژى (ئەگەر مرۆڤى نەهنگێڤن!)، پیرۆزییەکێ ددەتە وى کەسێ دیتین و ترس و چریسەتییەکێ ل دەف خەلکێ گوندى پەیدا دکەت. ئەڤە ژى پشکەکە ژ وێ خورافەیا گوندى باوەر ژێ دکەن و دبیتە هالەیەکا پیرۆزیێ ل سەر سەرێ وى کەسێ سەرهاتیێ ڤەدگێریت: "چەوا خدامەک چۆ و زوى زڤرى و پەرى خانێ قوتک ژ دەستا ئینا دەر و شون تبلێن گۆزێ ل سەر دیتن.. هەردو دەستێن خوە ل سەرێ خوە دان و ب دەنگەک ترس گۆت: ب خودێ تو راست دبێژى.. هێش تەقنا تەرا پێڤە.. وەى ئەزا مال خراب، ئەڤە ژ هەمى عالەمێ بۆ قوتکێ من بریە، دیارە دێ عەمەلەکى ل من کەن.. وەى دایێ چەوا جارەک دى ئەڤ قوتکێ مەچێترا کریە بەر خوە، دێ ئەژى کەمە بەر خوە... بپ٤٢". دبیت کەسەک پرسیار کەت، مادەم ساخلەتەکێ گوندییان ئەوە کو باوەر ژ چاڤێن خوە دکەن، پا بۆچى چیرۆکێن ئەجنەیان زوو باوەر دکەن؟ پرسیارەکا د جهێ خوە دایە، لێ هەموو جڤاکێن کێمزانست و نەخوێندەوار وەسانە، چونکو نزانن سەدەمێن گوهارتنێن سروشتى شرۆڤە بکەن، ئەڤجا بەر ب بابەتێن ئایینى و غەیبیڤە دچن کو هێسانترین رێکێن بەرسڤدانێنە. هەر تشتەکێ ب ئایینى و غەیبێڤە گرێدایى بیت، گوندى باوەر دکەن، ئەگەر ژ ئێقینى و باوەرداریێ ژى نەبیت، ژبەر ترسا خودێیە. ئوو مەلایێن گوندان پتر داکۆکیێ ل سەر ترساندنا ژ ئاگرێ جەهنەمێ و حەباندنا خۆشى یێن بەهەشتێ دکەن ژ تێگەهاندنا ناڤەرۆکا پەیامێن ئایینى. ئەڤ بۆیەرێ گۆزێ ڤەگێرایى، ب زەحمەتە خەلک ئاخفتنا وێ ب درەو دەربێخن و ژێ باوەر نەکەن، چونکو دایکا مستێیە و خویشکا حەسەنێ ئوزمین ئاغایە و بویژنا خەلەفێ فەرحۆ ئاغایە. ئەڤجا ڤەگێرانا ئەحمەدێ سەلیمى ژى هاتە سەر باوەردارى یا وان (بپ٤٣-٤٤). پشتى گوندى ژ کارى تەڤاڤ دبن، چ کارێن دى نینن ژبلى ڤەگێران و گوهدێرى یا چیرۆک و سەرهاتییان (هۆسا ئەڤ سوحبەتا گۆزێ دگەل مەچێترا و گوڤەندا وان ل مەیدانکا گوندى و قوتکێ پەرى خانێ ما ل بیرا گۆزێ و هەمى خەلکێ گوندى و گەهشت هندەک گوندێن دى ژى... بپ٤٥). ئوو ب ڤى شێوەى، هەمى چیڤانۆک و خورافە یێن گوندییان بەلاڤ دبن، ب بەردەوامى دهێنە جوین و ڤەجوین هەتاکو دبیتە پشکەک ژ باوەرى و عەقلێ وان یێ غەیبى دناڤ جڤاکەکێ کەتواریدا.
ل هەمبەرى ڤان ئاییردە یێن خورافى یێن ب ئایینیڤە هاتینە نووساندن، هندەک جاران ئۆلدار ئایینى ژبۆ مەرەمێن سیاسى بکاردئینن، یان ژى رۆلەکێ کاریگەر د هەڤڕکى یێن سیاسى و عەشیرەتگەریێدا هەیە، کو ژێیاتى یا خەلکى پێ دهێتە دەستنیشانکرن. د دوو لەقتەیێن پێکڤەگرێدایدا، نڤیسەر پەنا دبەتە بەر ئایینى کو ببیتە لایەنێ ئێکلاکەر ژبۆ دوودلى یا تەرەفێن هەڤڕک و تەنگەزارێن ژێیاتیێ، د لەقتەیا ئێکێدا جەمیلێ برایێ قادۆى هەوارا خوە دگەهینتە نک شێخى کو رێکا راست بۆ خەلکى بێژیت: " بەس بۆ مە ناقەتیێت، دیسا شێخێ من بۆ تە ژى ناقەتیێت.. دڤێت ئاخفتنەکێ بێژى کا ئەم ل بەراهیێ بچن یان ژى د دویڤ را... هەر توى دشێى ب ئاخفتنەکێ مە هەمیا گرێدەى و هەر ب ئاخفتنەک دى ژى دەستیریا مە بدەى... بپ٢٢٩-٢٣٠". د ڤى میناکیدا ئاماژە ب گرنگى و کاریگەرى یا شێخى هاتییە دان کو خەلک پێگیریێ ب فەرمان و راسپاردە یێن وى دکەن. لێ هەموو شێخ و مەلا (ب درێژاهى یا دیرۆکا ئیسلامێ)، هەر دگەل دەستەلاتدارى یا ئایینى بووینە، هەتاکو ئەو دەستەلاتە هندەک رەفتار و کریارێن ل دژى بنەما و پەیاما ئایینى دکەت، هینگى ب هەمان هێزا پشتەڤانیێ دێ ل دژ راوەستیت و دیرۆکا ئیسلامێ یا پڕە ژ سەرکوتکرنا ڤان جۆرە ئایینداران. هەلبەت نەهەمى ئاییندار د کارن شاشى یێن دەستەلاتداران دەستنیشان بکەن، تنێ ئەوێن شارەزا و خودان هەلوێستێن نەگۆر ڤى کارى دکەن. لەوا پڕانییا سەرکێشێن بزاڤ و شۆرەشێن کوردان ژى، هەر شێخ و مەلا بووینە. د لەقتەیا دووێدا، جەمیل ب بڕیارا خوە یا مجد، هەولددەت هەر ب چەکێ شێخى (کو پابەند بوونە ب ئایینى) بەرێ شێخى بدەتە سەمتەکا دى یا د بەرژەوەندا گشتیدا، ئەڤ هەولدانە ب سێ قۆناغێن دانوستاندنێ دهێتە ئەنجامدان: د قۆناغا ئێکێدا، خوە تەسلیمى تێگەهێ وى یێ ئایینى دکەت و دگەل وى رەوشا هەیى و پێگیرى یا خوە یا ب دەستەلاتا ئایینیڤە شرۆڤە دکەت: "تە بەحسى خەلیفەى و سولتانى کر.. ئەز دگەل تەمە و ئاخفتنا سەر سەرێ من، ئەو ژى مرۆڤ دێ گوهێ خوە دەتە خەلیفەى و فەرمانا وى بجهئینت و چەکى ژى بۆ هەلگرت بۆ بەلاڤ کرنا دادیێ و دانانا توخیبەکى بۆ مرۆڤێن زۆردار و زک رەش... بپ٢٣٠". د قۆناغا دووێدا، بەر ب پەیامەکا دیڤە دچیت و ڤێ گوهداریێ ب رێکا راست و پەیاما راستەقینەیا ئایینیڤە مەرجدار دکەت، ئانکو مینا پرسیارێن ئایینینە ئاراستەى شێخى دکەت، کو ب کێمى هزرا خوە تێدا بکەت و کریاران بێختە د چوارچۆڤێ بنەمایێن ئایینیدا: "بەلێ پا هەکە خەلیفە ژ ئاخفتنا خودێ و پێغەمبەرى دەرکەت وى بخوە زۆردارى ل خەلکى کر، نابت کەس دگەل دا بت.. شێخێ من، چەوا ئەم دێ هاریکاریا خەلیفەى و قادۆى کەین و فەرمانا وى بجهئینن بۆ خراب کرنا گوندا و تالان کرنا مالا و بزداندنا ژن و زارۆیا.. ئەڤە نەخودێ گۆتیە و نە پێغەمبەرا ژى... بپ٢٣٠". ئوو ل قۆناغا سیێ ژى، داخوازا هەلویستەکێ ژ تەرزێ هەلویستێ خوە ژ شێخى دکەت، هەرچەندە هەلویستێ وى بێهنا گەفێ ژێ دهێت، لێ ئەو گەفە ب پەیام و رێیا راستا ئایینى هاتییە نخافتن: "ئەز نەدگەل قادۆى مە و من نەڤێت کەس ژى گوهێ خوە بدەتێ.. یێ گوهێ خوە بدەتێ دێ نەدامەتێ ل سەر دەستێ من بینیت و هیڤیا من ئەوە شێخێ من شێخ عەلى ئاڤەکێ ب ڤى ئاگرى داکەت دا تەر و هشک پێکڤە نەسۆژن... بپ٢٣٠". د ڤى پەرەگرافیدا، نڤیسەر کۆمەکا پەیامان ئاراستەى خواندەڤانى دکەت، ژ لایەکیڤە رۆڵێ ئۆلداران بەرچاڤ دکەت کا چەند کاریگەرى ل سەر رێرەوا بۆیەرێن گوند و عەشیران هەیە. ژ لایەکێ دیڤە ژى، نیشا ددەت کا چەوا دەستەلاتدار ب رێکا ڤان دینداران مەژێ خەلکێ سادە دشۆن و بەر ب تەسلیمبوونێڤە دبەن. د هەمان دەمدا، مرۆڤێن وەلاتپارێز و تێگەهشتى ژى، دشێن ڤێ کاریگەریێ د رێکا مللەتینیێ و خێرێدا بکار بینن. هەروەسا گوهارتنا هەلویستێ جەمیلى کو بەر ب هێزا خێرێ و خۆراگریێڤە بچیت، ئاماژەیەکا دى یا ئەرێنییە کو هەر مرۆڤەکى (د خوەییێ خوەدا)، هەردوو لایەنێن باشیێ و خرابیێ هەنە، ل گورەى ژینگەها دەردۆر و بۆیەران و شێوازێ سەرەدەریکرنێ و پاشخانا دیرۆکى بەر ب باشیێ یان خرابیێڤە دهێتە ئاراستەکرن. ب ڤێ گوهارتنا هندەک بۆیەرێن دیرۆکا زارەکى یان سترانکى، دیرۆکەکا دى هاتییە ئاڤاکرن و بوویە ئەگەرێ سەرکەفتنا رۆماننڤیسى. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دگەهینە وى ئەنجامى کو نڤیسەر بابەتێن هەڤبەند ب (ژیانا گوندى و تێگەهێن گوندیکانى، عەشیرەتگەریێ و ئاغاتیێ، بزاڤا رزگاریخوازیێ و مێرانى یا ل دژى داگیرکەران، گەندەلچى و خۆفرۆشان، ئایین و ئاییردە یێن جڤاکئایینى، دیرۆک و سەرهاتى یێن جڤاکێ کوردى...)ڤە، دکەتە هێڤێنێ پڕانییا بەرهەمێن خوە یێن نڤیسى. ئەڤە ژى خەباتەکە جهێ رێزگرتن و شەهنازى پێکرنێیە، چونکو دبیتە ئەگەرێ پاراستنا پاشخانا کەلتۆرى یا جڤاکێ، ئەو جڤاکێ مە دڤێت بگوهۆرین و پێشڤە ببەین. ئوو هەتا مرۆڤ د پاشخانا خوە یا کەلتۆرى نەگەهیت، نەشێت چ پێنگاڤێن پێشڤەچوونێ پاڤێژیت.
* محمد سلیم سوارى (٢٠١٣). هەوارە. رۆمان. ژ وەشانێن رێڤەبەرى یا چاپ و بەلاڤکرنێ. چ١، چاپخانا پارێزگەها دهۆکێ- دهۆک.