كوردستانا مەزن و بزاڤا ئازادیخوازى یا کوردى

هێلێن سۆر

رۆمان مینا خەونەكێیە، رۆماننڤیس ب هشیاری دبینیت و هەمی پاشخان و سەربۆرا خوە یا ئەپستمی دكەتە پێرینە یا چێكرنا وێ خەونا كو دێ بیتە دەقەكێ وێژەییێ کو جڤاك ب كەتواركی سەرەدەریێ دگەل دكەت. رۆمان هزرێن ئاشۆپی یێن نڤیسەری بەرهۆز دكەت و رەفتارێن بەرهۆزێن ژینگەھ و كەتوارێ هەیی دناڤ ئاشۆپەكا نەدركاندیدا دبهوژینیت. د ڤێ بەرهۆزی و نەبەرهۆزی یا هزراندا و د چوارچۆڤێ ڤی كەتوارێ دبیتە ئاشۆپ و ئەو هزرێن ئاشۆپی یێن دبنە كەتوارەكێ بەرهەست، وەرگر ل گورەی رەوشا خوە یا دەروونی و هەلوێستێن خوە یێن ئەپستمی مفا و خۆشیێ ژ دەقی وەردگریت. كەكێ هزرڤان عبدالله، هەلبەستڤانەكێ بەرنیاسێ دەڤەرا بەهدینانە و یێ هەولدایی ب رۆمانا خوە یا نەخری (هێلێن سۆر)، خواندەڤانێن وێژەیا كوردی بكێشتە دناڤ خەون و حەزێن خوە یێن هەلگرتیدا. ئەڤ رۆمانە ژ هەژدە پەرەگراڤێن مینا سنسلەیێ پێكڤە گرێدایی و دەسپێكەكا پێناسەیی پێك دهێت كو ١٧٣ بەرپەرێن قەبارە ناڤنجی ب خۆڤە دگریت^*. جهێ رۆمانێ كوردستانا مەزنە و هەر چوار پارچێن كوردستانێ ب خۆڤە دگریت. دەم درۆمانێدا بۆ سەردەمێ بزاڤا رزگاری و ئازادیخوازی یا كۆمەلا خویبوون دزڤریت. جھ و دەم ب هەڤرا، بزاڤێن سیاسی و سەرهەلدان و شۆرەشێن چەكداری یێن هەر چوار پارچێن كوردستانا مەزن هەمبێز دكەت.

هەر ل دەسپێكێ، نڤیسەر خواندەڤانێ ب ڤێ چەندێ هایدار دكەت و بیاڤێ لێگەریانێ یان ب سەرهەلبوونێ بو خواندەڤانێ خوە ناهێلیت: "من ژێ خوەست چاخەكی ژ چاخان هەلبژێریت، گۆت: چەند رۆژەك دگەل خویبوونێ... هەموو دگرنگن، لێ ئەڤە هەتا نۆكە دبەرزەنە.. بپ٥". ئەڤ هەلوێستێ ئاشكرایێ مینا مامۆستایێن قوتابخانەیان ددەمێ شرۆڤەكرنا وانێدا، رێخۆشكرنەكە ژبۆ وەرگری كو خوە ب لێگەریان و ب سەرهەلبوونێڤە مژوول نەكەت و ئێكسەر بچیتە دناڤ كاكلكا بابەتیدا. ئانكو نڤیسەری ڤیایە لایەنێ ناڤەرۆكێ ل سەر شێوازی زالكەت و هەست و هزر و دلینی یا وەرگری بەر ب ناڤەرۆكا بابەتیڤە ببەت. ژلایەكێ دیڤە ژی، ئەڤ هەلوێستێ ئاشكرا پەیاما سەرەكی یا نڤیسەری خویا دكەت، كو دێ وەكو مامۆستایەكێ دیرۆكێ بەحسی دیرۆكا كوردان کەت (ل سەردەمێ كۆمەلا خویبوونێ). ب ڤێ ڤەگێرانێ ژى، دێ مەرەما خوە یا رەوشەنبیركرن و هشیاركرنێ گەهینتە گەنجێ كورد. شێوازێ ڤەگێرانێ، ئاخفتنا كەسێ ئێكێیە كو لەهەنگێ سەرەكیێ رۆمانێیە (مینا سەرهاتییەكێ) چیرۆكا خوە ڤەدگێریت و تنێ ددەمێ ڤەگێرانا حیكایەتەكا فولكلۆریدا یان ددەمێ ڤەگێرانا سەرهاتی و بۆیەراندا (كو هەر پەهلەوان ب خوە ڤەدگێریت)، ب شێوازێ كەسێ سیێ ڤەدگێریت. لێ ددەسپێكا پێناسەیی و پەرەگرافێ داویێدا شێوازێ مونولۆگێ بكار ئینایە.

ڤێ رۆمانێ پەهلەوانەكێ سەرەكی هەیە (حیكایەتبێژ) و كۆمەكا پەهلەوانێن لاوەكی و هاریكار هەنە كو بۆیەر و ڤەگێران پێ كاملان دبن. پوختەیا وێ، مینا چیرۆكەكا فولكلۆرییە كو میرێ وەلاتەكێ بەرفرەھ یێ سەرپەرشتیا بزاڤێن ئازادیخوازی و بەرهەلستی یا داگیركەرێن وەلاتێ خوە دكەت. سێ پەیامبەرێن دلسۆز (ئەحمەدێ بەهدینی و شێخ عەبدلرەحمانێ گارسی و ئارامێ نوونەرێ لیۆن پاشای) دچنە خزمەتا میرێ كوردان و ئەو ژی هندەك نامەیان ددەتە ڤێ كو پەیاما وی یا كوردپەروەریێ بگەهینتە سەركێش و سەردارێن كوردان، مینا شێخ ئەحمەدێ بارزانی، سمكۆیێ شكاك، سەید تاهایێ نەهری و بابەكر ئاغایێ پشدەری. ئوو د ڤێ سەفەرا درێژا پەیامبەریێدا كو سنوورێن چوار دەولەتێن بەرجەستەیی ل سەر خەریتەیا جیهانێ سینۆربر دكەن و سەرەدەری یا وەلاتەكێ ئێك پارچەیی دگەل دكەن، ب سەر گەلەك پێزانینێن دەربارەی وەلاتینی و شۆرەشگێری و جڤاكێ نەخوێندەوارێ كوردستانێ هەلدبن. پاشی ل داوی یا رۆمانێ ب رێكا ڤەگێرانەكا ژ نشكانڤە، پەهلەوانەكێ لاوەكی كو شێخ عەبدلرەحمانێ گارسییە. رۆلەكێ سەرەكی وەردگریت و دبیتە بابەتێ سەرەكیێ رۆمانێ. هەمی لەهەنگ و بۆیەر و جهێن د رۆمانێدا راستەقینەنە و ب سەردەمەكێ دیرۆكیێ خەباتا مللەتێ كوردڤە گرێداینە. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەم دكارین سەرەدەری یا رۆمانەكا دیرۆكی دگەل بكەین.

هەژی گۆتنە كو رۆمانا دیرۆكی نە ڤەگێرانا بابەتەكێ رویتێ دیرۆكییە (ب كێمی ب هزرا من). لێ بكارئینانا بابەت و دوكیۆمێنتێن دیرۆكێنە ژبۆ ئاڤاكرنا چیرۆكەكێ كو ژ پاشخانا رەوشەنبیری و سەربۆرێن كەلتۆری یێن نڤیسەری دەردكەڤیت و دەربڕینێ ژ رەوشا وی یا دەروونی و هەلوێستێ وی یێ جڤاكی و ئیدیولۆژی دكەت. لێ دسەر هندێ را ژی، فەرە نڤیسەر ئەمانەتا دیرۆكی یا بۆیەران و لەهەنگان نە شێوینیت. چونكو وەزیفەیا سەرەكی یا دەقێ وێژەیی (هەروەكو مە گۆتی)، پێشكێشكرنا مفایەكێ ئەپستمی و چێژ و خۆشییەكا دەروونییە. ئەڤجا پاراستنا ئەمانەتا دیرۆكی درۆمانا دیرۆكیدا، وی مفای ددەتە خواندەڤانی و هۆنەرێ راچاندن و ڤەگێرانا بۆیەران، کو خۆشییەکا وێژەیی ژێ پەیدا دبیت و وێ خۆشیێ ددەتە دەقی. ژ بلی دەسپێكا پێناسەیی و داوی یا رۆمانێ، ئەوا دی هەمی سەردەكا دیرۆكییە بۆ بزاڤێن رزگاریخوازی یا مللەتێ كورد دسەردەمێ كاریگەری یا كۆمەلا خویبوونێدا. د ڤان هەردوو پەرەگرافاندا كو یا دەسپێكێ بێ هژمارە و یا داویێ ب پەرەگرافێ هەژدە هاتییە ب ناڤكرن، نڤیسەر دگەل كەسەكێ دووێ دئاخڤیت. ب هزرا من، حیوارەكا ئاشۆپییە دگەل پەهلەوانێ خوە دكەت. ئوو پەهلەوان ژی، نەدوورە نڤیسەر ب خوە بیت! ل دەسپێكێ دەربڕینێ ژ خوەییێ خوە دكەت، پاشی ب رێكا كراسگوهورینێ دچیتە دناڤ گیانێ پەهلەوانێ خوەدا (ئەحمەدێ بەهدینی). ئانكو ژ لایەنێ دەروونیڤە ئەز وەسا تێ دگەهم كو نڤیسەر و پەهلەوان یەك كەسن و گیانێ نڤیسەری یە دادایە سەر بۆیەرێن دیرۆكی و ل گورەی رەوشا خوە یا دەروونی پێڤاژۆیا بۆیەران بەر ب ئاستێ حەزێن خوە یێن نە دركاندیڤە هاژۆتییە: "من گەلەك ڤیا بێژمێ خەونێن خوە ژبیر بكە، لێ من گۆتێ ئەز و تو هەرۆ یێن دگەل ئێك.. بپ٣". ئەڤ میناكێ هۆنەریێ هەلوێستێ هزركری و یێ دەربڕاندی، ل گەلەك جهێن رۆمانێ و دگەلەك حیواراندا بەرچاڤ دبیت. نڤیسەری دڤێت بێژتە خواندەڤانێ رۆمانێ، كو دپشت هەر هەلوێستەكێ دەربڕاندیدا، هەلوێستەكێ دی یێ هەلگرتی و نەگۆتی هەیە. وەسا دیارە كو خوەییێ نڤیسەری مشتە ژ خەون و حەزێن باركری ب پێداچوون و ڤەخواندنەكا هەلسەنگاندنەیی یا دیرۆكا كوردان. لێ ب رێكا پێڤەنانێ (ئیسقاتێ) ئەڤ حەزە هاڤێتینە سەر لەهەنگێ سەرەكیێ رۆمانێ. ئوو پاشی ب رێكا هەڤکەسیێ (تەقەموسێ) خوە هاڤێتییە دناڤ گیانێ لەهەنگیدا و دەربڕینێ ژ خوە ب خوە دكەت: "هێشتا گەنجەكێ نەخواندەوار بووم، من ئەو ناس دكر و جاران دگەل خوە دبرم داكو هندەك بەلگەنامەیێن دی پەیدا بكت. پشتی ئەز فێری خواندن و نڤیسینێ بوویم. ئەم پتر دئێك گەهشتین.. بپ٤". ئەڤە ژی ئیشارەتەكە ژبۆ نڤیسەری ب خوە كو ل دەسپێكا هاتنا وی بۆ ناڤ گێلەشۆكا باژێری، گەنجەكێ نەخوێندەوار بوو، پاشی وی ب خوە و ب هاریكاری یا هەڤالێن خوە یێن نێزیك، خوە فێری خواندن و نڤیسینێ كرییە و پاشی خوە فێری دیالێكتێن زمانێ كوردی و هندەك زمانێن بیانی ژی كرییە. هەمی نڤیسەر و وێژەڤانێن دەڤەرا بەهدینان ڤێ راستی یا جهێ رێزگرتن و شەهنازی پێكرنا ب نڤیسەری دزانن. لەوا ئەز وەسا هزر دكەم كو نڤیسەر ب خوەیە و ب رێكا ئیسقات و تەقەموسێ، دهەردوو پەرەگرافێن دەسپێكی و داویێدا ب ئاشكرایی بەرچاڤ دبیت. هەروەسا ل گەلەك جهێن دی ژی ئەڤ ئاماژەیە دایە وەرگری، "گەلەك قەهرەمانتییا میرزای ل بیرا من دهات؟ یان ژی ئەز ب خوە ببووم میرزایەكێ نوو.. بپ١٧". 

نەدوورە نڤیسەری ب مەرەم ئەڤ كارە كر بیت كو ل شوینا وەرگر وی دپشت رێزكاندا ببینیت و ژ ڤەرێژا بۆیەران و روودانێن قەومی، سەرەدەریێ دگەل هزر و بوچوون و حەزێن وی یێن هەلگرتی بكەت، ئەو ب خوە هاتییە دناڤ بۆیەراندا و دبێژتە وەرگری (ژبیر نەكە ئەڤە ئەزم). ئەو ئەزێ شیایی خوە فێری خواندن و نڤیسینێ بكەت و شوین پییەكی دناڤ قادا رەوشەنبیری و وێژەیا كوردیدا بو خوە چێكەت، دكاریت رۆمانێ ژی بنڤیسیت و شێوازەكێ نە كەهی بكار بینیت. ژلایێ دەروونیڤە كاردانەوەیەكا نۆرمالە و نڤیسەر گەرەوا نەچوونە خواندنگەهێ پێ تژی دكەت.

هەروەسا شێوازێ ڤەگێرانی مینا ڤەگێرانا حیكایەتێن فولكلۆری و سەرەدەری یا پێڤاژۆیا لەهەنگێن چیڤانۆكان، دگەل پەهلەوانێن خوە یێن سەرەكی و لاوەكی كرییە. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، ژبیر نەكرییە كو چیڤانۆكەكێ بكەتە دناڤ ڤەگێرانا بۆیەراندا و ب شێوەیێ فەنتەزەیا چیڤانۆكی سەرەدەریێ دگەل پەهلەوانێ خوەیێ کو ل داویێ بوویە پەهلەوانەكێ سەرەكی بکەت (شێخ عەبدلرەحمانێ گارسی). نەدوورە نڤیسەر وەسا هزر بكەت كو مللەتێ كورد (یان ب كێمی گەنجێن كوردان) هێشتا ب مەژییەكێ چیڤانۆكیێ رابردوویی دبۆیەران دگەهن و ب هەمان مەژیێ رابردوویی سەرەدەریێ دگەل كەتواری دكەن. لەوا هەولدایە كو ڤی شێوازێ ڤەگێرانێ بكەتە بەر روودانێن رۆمانا خوە یا دیرۆكی، داكو وەرگر ب ساناهیتر تێ بگەهیت و ب ئاوایەكێ كەهیتر سەرەدەریێ دگەل دەقی بكەت. وەسا خویا دبیت کو یێ دەربرینێ ژ خوەیی و حەزێن وەرگری دكەت. هەردەمێ وەرگر بگەهتە وێ باوەرێ كو بۆیەر و روودانێن دەقی، دەربڕینێ ژ خوەییێ وی یان یێ كەسەكێ وەكو وی/وێ دكەن، هینگی دێ سەرەدەرییەكا كاریگەرتر دگەل دەقی هێتە كرن.

بۆچی هێلێن سۆر

تایتل یان سەرناڤێ رۆمانێ، رۆلەكێ كاریگەر د پێناسەكرن و شرۆڤەكرنەكا سەرپێیی یا دەقیدا دبینیت. ژبەر ڤێ چەندێ ژی، پڕانی یا نڤیسەران ب هووری سەرناڤێ دەقێن خوە هەلدبژێرن. ئەو ب خوە سەرناڤ كلیلەكا سیحری یا ڤەكرنا تەلیسمێن دەقییە. جار نێرینەكا تەڤایی یا پەیام و ناڤەرۆكێ ژ سەرناڤی پەیدا دبیت، جار ژی ب سەرهەلبوونا پەیاما سەرەكی و مژارێ دبیتە ئەگەرێ شرۆڤەكرنا سەرناڤی. نڤیسەری ناڤێ ڤێ رۆمانا خوە یا دیرۆكی كرییە هێلێن سۆر. مافێ مەیە وەكو وەرگرەكێ رەخنەڤان و هەلسەنگێنەر، خواندنەكا دەسپێكی بدەینە ناڤێ رۆمانێ كو ببیتە دەرگەهەك ژبۆ خواندنەكا شرۆڤەكاری یا دەروونجڤاكی یا رۆمانێ و نڤیسەری هەردووان. هێلێن سۆر ژ دوو پەیڤێن خوەسەرێن سادە و راماندار پێك دهێت (هێل + سۆر)، هێل ب رامانا خیچ یان هندەك جاران ب رامانا پێڤاژۆ یان رێك دهێت، مینا هێلا مازیا. لێ ب هزرا من، دشەنگستەیێ خوەدا، ئەو ژی ژ تێگەهێ خیچێ هاتییە. پەیڤا سۆر ب رامانا رەنگێ سۆر دهێت كو ژ رەنگێن دی یێن مینا رەش و سپی و شین و زەر دهێتە جوداكرن. ڤەرێژا وێ یا نە فەرهەنگی ژی ب رامانا راوەستان (Stop)، یان ئەڤینیێ یان خوینێ و هندەك جاران ژی ژبۆ رەنگێ شۆرەشگێریێ دهێت، كو ئەو ژی ژ رێژتنا خوینێ و قۆربانیدانێ پەیدا بوویە. ئەڤ هەردوو پەیڤێن سادە ب ئامرازێ كۆمكرنا هێلێ هاتینە پێكڤەگرێدان و پەیڤەكا لێكدراو یان ئیدیۆمەكێ نوو پێك ئینایە و ڤەرێژەكا رامانكی یا نە فەرهەنگی دایە ئیدیۆمێ نوو. هێلێن سۆر وەكو ئیدیۆم ب رامانا ئاستێ قەدەغەكرنێ یان راوەستانێ یان نەدەربازبوونێ دهێت و د پڕانی یا جاراندا بۆ توخیبێ دناڤبەرا دەولەتاندا یان عەشیرەت و گرۆپاندا دهێتە بكار ئینان. هندەك جاران ژی ژبۆ نە دركاندنا نهێنی و گۆتنان یان ژبۆ هەڤبەندی یێن دناڤبەرا كەسێن تاكدا یان خێزانان ژی دهێت. هەرچەوا بیت، هەبوونا هێلێن سۆر ب هەبوونا هندەك ئاستێن قەدەغە و توخیبێن دەسنیشانكری و گۆتنێن نەهێنە دركاندن و بۆیەرێن نەهێنە ڤەگێرانڤە هەڤبەندن. لێ پرسیارا گرنگ ئەوە بۆچی ئەڤ هێلێن سۆر هاتینە دناڤ رۆمانا نڤیسەریدا؟ نەمازە ئەركەكێ رۆمانێ ئەوە كو هێلێن سۆر ببڕیت و خواندەڤانی ببەتە دناڤ هندەك بەخچە و فەزا یێن نەدیتی و بۆیەرێن نەڤەگێراییدا. ئەگەر ئەڤ رۆمانە ل سەر دەمێ رژێما چووییدا هاتبا وەشاندن، دبیت مە هزر د هندێدا كربا، كو نە دوورە گەلەك بۆیەر و روودانێن دی یێن دیرۆكی هەنە و دگەل ئیدیولۆژا رژێما سەردەمێ بەری سەرهەلدانێ ناگونجن، لەوا خیچێن سۆر ل بن هاتینە كێشان. ئوو پڕانی یا نڤیسەر و وێژەڤانێن وی سەردەمی، ئەڤ دەردە دیتینە كو هەتا بەرهەمەكێ وان ژبن مقەسكا سانسۆری دەردكەفت، كۆمەكا خیچێن سۆر ل بن هندەك هەڤۆك و رێزكێن دەربڕاندی دهاتنە كێشان. لێ نڤیسەری ل سالا ٢٠٠٤ێ، ئەڤ رۆمانە دایە چاپێ. ئانكو نە تنێ پشتی سەرهەلدانا بوهارا ١٩٩١ێ، بەلكو پشتی هەلوەشیانا ب تەڤاڤی یا رژێما دیكتاتۆر هاتییە چاپكرن.

د پەرەگرافێ ژمارە سفردا، ئەوێ مە ب پێناسە یا دەسپێكی دایە نیاسین، حیوارەكا ڤەشارتی دناڤبەرا نڤیسەری و پەهلەوانێ رۆمانێدا دهێتە كرن، هەروەكو مە ل دەسپێكێ دایە خویاكرن. د ڤی حیوارێ مژداردا، بەحسی كەسەكێ ئەفسانەیی و دیرۆكی دكەت كو نەدوورە بەحسی مەلا مستەفایێ بارزانی بیت: "من گۆت: دبیت ئەڤ كەسە ملیۆن جاران دئاشۆپا كوڕێن ڤی مللەتی دا پەیدا بوویە و هەر جار دكراسەكی دا. گۆت: من باوەری ب كراس گهۆرینێ نەبوو، هەتا من ئەڤ كەسە ناسكری، ئەڤ كەسێ هەر رۆژ دكراسەكی دا و هەر رۆژەكێ ل دەڤەرەك ژ دەڤەرێن كوردستانێ خەبات و بزاڤ دكرن و جاران ژی بوویە شەرەفخانێ بەدلیسی و پارچە ب پارچە و باژێر ب باژێر و گوند ب گوند گەریایە.. بپ٣".

ئەگەر ئەم ل دیرۆكا نوو یا كوردستانێ ڤەگەرین، ئەڤ ساخلەتە تنێ ل سەر مەلا مستەفایێ بارزانی دگونجن، ئوو مادەم بەحسی مەلا مستەفایە (كو دسەردەمێ چاپبوونا رۆمانێدا)، بەرهەمێ خەباتا وی دەستەلاتا سەرەكی یا جڤاكییە و ب بابێ روحی و نەتەوەییێ بزاڤا كوردی هاتییە ب ناڤكرن. ئەڤجا بۆچی دێ هێلێن سۆر ئێختە بن هندەك دانانگەهێن ژیانا وی. ئەگەر هۆسا بیت، نە دوورە نڤیسەری هزر كر بیت كو وەكو هەر لەهەنگەكێ دیرۆكی، كۆمەكا ساخلەتێن پەهلەوانیێ و هندەك ساخلەتێن دی یێن نە پەهلەوانی یێن هەژی ڤەشارتنێ ل دەف هەنە و وی ڤیایە تنێ ساخلەتێن وی یێن پەهلەوانیێ بۆ وەرگران خویا كەت. لێ رۆمان ب خوە، بەحسی سەردەمەكێ دیرۆكی دكەت كو هێشتا مەلا مستەفایێ بارزانی ئەو رۆلێ دیرۆكی وەرنەگرت بوو، تنێ وەكو سەركردەكێ پێشمەرگەی ل بن فەرمانێن شێخ ئەحمەدێ بارزانی بوو. هەرچەندە دبیت ئەڤە نەبیت ژی، لێ هندەك ئیشارەتێن بلەز هەنە بەرێ مەدایە ڤێ مگرتیێ. دەمێ پەهلەوان ل بارزان و عەلیێ پسمامێ وی ب هەبوونا چەكدارێن زۆرێن دەڤەرێ سەرسۆرمان دبن، پەهلەوان دبەرسڤێدا دبێژتێ: "ئەرێ پسمام، ئەڤە بنگەهێ مەزنێ شۆرەشێ یە، دڤێت گەلەك چەكدار هەبن، دا بشێن خوە بپارێزن.. بپ١١٧". هەرچەندە مژارا رۆمانێ ل سەر بزاڤا خویبوونێیە، لێ ئەڤ ئیشارەتە بەرێ مە ددەتە وێ چەندێ كو بنگەهێ مەزنێ بزاڤا خویبوون ژی هەر دەڤەرا بارزان بوویە، كو پاشی مەزنترین شۆرەشا دیرۆكا نوو یا ئازادی و رزگاریخوازی یا كوردی ژ ڤێ دەڤەرێ (ب سەرۆكاتی یا مەلا مستەفایێ بارزانی) هاتییە كرن. ب هزرا من، نڤیسەری ڤیایە پێڤەگرێدانەكا سنسلەیی ژبۆ هەموو بزاڤێن رزگاریخوازی یا گەلێ كورد دروست كەت و شێوازەكێ بەردەوامیێ بدەتە خەباتێ. ئەڤە ژی دكۆكا خوەدا بابەتەكێ ئیدیولۆژی یا نەتەوەیی یا هشیاركرنێیە. لێ دهەمان دەمدا ژی، وەكو قەبوولكرنەكا دەروونی، وەرگری بەرهەڤ دکەت ژبۆ شۆرەشا داهاتی یا مەلا مستەفایێ بارزانى. د لەقتەیەكا بلەز و زێدەباردا كو ژ نشكەكێڤە مەلا مستەفا دهێتـە دناڤ بۆیەراندا و ب ڤی شێوەیێ ل خوارێ وەسف دكەت: "د وێ ناڤبەرێ دا گەنجەك بژۆركەت، بەژن ناڤنجی، لێكدای، دەستەك شەلوشەپكێن پشت پەزی دبەر، دو رەخت ل هنداڤی ئێك گرێدا بوون، تفەنگەكا مانشستەرا ئینگلیزی یا كەل ب ملی ڤە و خەنجەرەكا درێژ دبەر شووتكا وی ڕا، ئێكسەر هەموو رابوونەڤە، ئەم ژی رابوون... ئەڤە مستەفایە، ئەو ژی برایێ شێخ ئەحمەدە، هەر جهەكێ تەنگاڤی و ئاسێ شێخ ئەڤی دهنێرتێ.. بپ١٣٥". ب هزرا من، ئەڤ سوپرایزە ژبۆ بەرهەڤكرنەكا دەروونی یا وەرگری ئینایە و پێڤەگرێدانەكا ڤەشارتی دناڤبەرا ڤی پەهلەوانێ نۆكە و پەهلەوانێ مالخولیانی یێن نڤیسەری (ددەسپێكا پێناسەییدا) پەیدا دكەت كو "پارچە ب پارچە و باژێر ب باژێر و گوند ب گوند گەڕیایە.. بپ٣". هەرچەندە ئەڤ پێكڤەگرێدانە نە سەركەفتی و نەبەرهۆزە ژبۆ رۆمانەكا دیرۆكی (ب كێمی ب هزرا من)، لێ نە دوورە ئەڤ بەرهەڤكرنە ژبۆ هندێ بیت كو دێ رۆمانەكا دی یا دیرۆكی ل سەر بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێ نڤیسیت و دبیت بەحسی بابەتێ شۆرەشێن بارزان بكەت، یان شۆرەشا ئیلۆنا مەزن بكەتە بابەتێ رۆمانەكا داهاتی.

ل پەرەگرافێ داویێ ژی، كو راپۆرتەكا درێژا هەر هەژدە پەرەگرافێن ڤەگێرایی ب خۆڤە دگریت، هەروەكو د ڤەگێرانێدا هاتی، "راپۆرتەكا درێژە ل سەر ڤێ گەشتێ... دگەل بەندەكا ناما و چەند گۆتارەكێن بچووك ژبۆ میرێ كوردان.. بپ١٧٢". ئانكو وێ ئیشارەتێ ددەتە وەرگری كو هێلێن سۆر كۆمەكا بابەت و سەربۆرێن نەگۆتینە و نابیت نڤیسەر ژێ دەرباز ببیت یان وان هێلان ببەزینیت. لێ مینا مامۆستایەكێ ئایینی ددەمێ وەعزێ رۆژا ئەینیێدا، بەزاندن و ب سەرهەلبوونا ڤان هێلێن سۆر ژبۆ وژدانا مرۆڤی و دیرۆكێ دهێلیت. هەروەسا ئاماژەیەكا دی یا تەڤلیهەڤبوونا خوەیی یا نڤیسەری و پەهلەوانێ رۆمانێ خویا دبیت، هەكو دبێژیت: "دگەل كەسێ خوەیێ ئاشۆپی هوون دكارن هەموو چیرۆكێن ماینە ب رێڤە بگەهینن داویێ.. بپ١٧٢". ئانكو هەر وەرگرەك ل گورەی هزر و دیتن و هەلوێست و رەوشا خوە یا دەروونی، دكاریت هێلێن سۆر خویا كەت و ببەزینیت. لێ نڤیسەری ئەو بیاڤ ژی بۆ وەرگری نەهێلایە، دبیت ژ خوە و پەهلەوانێ خوە، نە پشتراست بیت كو پەیام و مەرەما سەرەكی یا گەهاندی. لەوا ب دووپاتكرنەكا مشت ژ دوودلی و گازندەڤە ئیشارەتێ ددەتە هێلێن سۆرێن چێكری و دڤێت هندەك بەزاندنان خویاكەت داكو وەرگر هزر نەكەت رۆمانەكا مشت تەلیسم و ترسینۆكی هاتییە ڤەگێران و نڤیسەر نەوێریایە خوە ل بابەتێ هێلێن سۆر بدەت. د حیوارەكا ئاشۆپی یا دناڤبەرا خوەییێ نڤیسەری و پەهلەوانیدا داخوازا وێرەكییەكا پتر دكەت ژبۆ خویاكرنا راستییان و بەزاندنا هێلێن سۆر. ئەڤە ژی ئاماژەیەكا دییە كو هێلێن سۆر هندەك بۆیەر و گۆتنێن نەڤەگێرایینە. لێ دەمێ رەشێ نڤیسەری (گیانێ وی یێ چاڤدێر) هندەك ژ وان هێلێن سۆر خویا دكەت، سەرتیرا خواندەڤانی ب بەری دكەڤیت و بۆ خویا دبیت كو ئەو هێلێن سۆر نە تشتەكێ هند گرنگ بوون كو نڤیسەر ڤێ رۆمانا دیرۆكی پێ ب ناڤكەت:

-  ل چاخێ مە ل ئاڤا مەزن دای، گەلەك ترسیام و من هەوار كر.

-  هەكو من ل باقێن بەفریێ دنێری هەستەكا گوهنێلی هەموو گیانێ من مەست كر بوو.

-  ل چاخێ قاسۆ ل پێش چاڤێن من مری و ب دیتنا خوونێ ئەگەر عەلی ملێن من نەگرتبا دا كەڤم.

-  ل چاخێ ئەز و خەجێ ب تەنێ، من دڤیا دەستێن وێ بگرم و ماچەكێ لێبدم.. بپ١٧٣.

ل گورەی پەرەگرافێ داویێ، ئەڤە بوون هێلێن سۆرێن نڤیسەر و پەهلەوان هەردوو ژێ دترسیان بەحس دكەن، كو هندەك رەفتارێن مرۆڤەکێ سروشتینە و ب نەبوونا ڤان هەلچوون و كاردانەوە یێن دلینیێ، مرۆڤ نەسروشتی دبیت. ئوو هەروەكو مە گەلەك جاران دوپاتكری، رۆمان خۆدیكا ژیانێیە. دەربڕینا هەست و نەستێن نڤیسەرییە، كو بەرهەم و ئەنجامێ سەربۆرەكا ئەپستمی یا خوەیی و ژیانەكا كەتواری یا دەردۆران بەرچاڤ بکەت یان بئازرینیت. ئەڤ خویاكرنا داویێ، بەرێ مە ددەتە وێ چەندێ كو سەرەدەری یا چیرۆك و چیڤانۆكێن فولكلۆری یێن پەهلەوانان دگەل ڤی هەلوێستی بكەین، چونكو نڤیسەری د نەهۆشی یا خوەدا ڤیایە چیرۆكەكا مینا چیڤانۆكێن پەهلەوانان ڤەگێریت و گیانەكێ ئەفسانەیی بكەتە بەر پەهلەوانێ رۆمانا خوە. د نەهۆشی یا خوەدا، نەشیایە پەهلەوانی ب رەفتارێن مرۆڤەكێ سروشتی پەسن کەت و مینا پەهلەوانێن ئەفسانەیی سەرەدەرى دگەل کرییە، كو چ شاشی و سەتمین و هەستێن دلینی و هەلچوونێ د گەوهەرێ كەساتی یا ویدا نینن. ئەوا هاتی یان دهێتە درێكێدا، ژ چێكرنا ئاستەنگێن هێزا شەڕی و حەز و پلانێن مرۆڤێ فانینە. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەز دكارم بێژم كو نڤیسەری تەڤلیهەڤییەكا بەرچاڤ ئێخستییە دناڤ هەردوو پەرەگرافێن دەسپێكێ و داویێدا، كو دەربڕینێ ژ نەئارامی و دوودلی و ترسیانا نڤیسەری دكەت ددەمێ نڤیسینێدا. هەرچەندە چ جاران من نەڤێت بێژم كو فەرە نڤیسەری هو گۆتبا یان هۆسا نڤیسیبا، لێ ژبەركو ڤان هەردوو پەرەگرافێن دەسپێكێ و داویێ، ستراكتۆرا ڤەگێرانێ بەر ب هندەك دیتن و ئاشۆپێن دیڤە برییە. لەوا ب هزرا من، ئەگەر ئەڤ هەردوو پەرەگرافە نە كربانە پشكەك ژ رۆمانێ، دا بەرێ خواندەڤانی بەر ب هێلێن سۆرێن توخیبانڤە چیت و دا بیتە تەمامكەرا هزرا سەرەكی یا پەیامێ و دا رۆمان پێ كاملانتر لێ هێت. جهێ رۆمانێ، هەرچوار پارچێن كوردستانێنە و ئەو هێلێن سۆرێن ب زۆری ل سەر لەشى هاتینە كێشان، فەرە بهێنە بەزاندن. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی هەژییە هەموو كورد ب مال و گیانڤە خەباتێ بۆ بكەن. ژ لایەكێ دیڤە ژی، نەدوورە ئەڤ تەڤلیهەڤكرن و شێواندنا هێلێن سۆر، مەرەمەك بیت ژ مەرەمێن نڤیسەری كو وەرگری بێختە دگێژەڤانكەكا هزركرنێ و هەلسەنگاندنێدا، هەروەكو ل داوی یا رۆمانێ دبێژیت: "دەلیڤا هزركرنێ بۆ خواندەڤانی بهێلە، هەكو ژ خواندنا بەرهەمێ تە ب داوی هات، نە هاڤێژیت.. بپ١٧٣".  

ئوو ل داوی یا ڤی پەرەگرافی، فەرە ئیشارەتێ بدەینە وێ چەندێ كا چەوا نڤیسەری ب میناكەكێ حیواركیێ هونەری، سەرەدەری دگەل پەهلەوانێ خوە كرییە. هەروەسا هاتییە دناڤ كەڤلوژانكێ خواندەڤانیدا و ب چاڤێ وەرگری سەحكرییە ڤان هێلێن سۆر. ئانكو نڤیسەری رۆلێ هەرسێ كاراكتەرێن شەنگستەیی یێن نڤیسینا رۆمانێ دیتینە؛ گیانێ ڤەشارتیێ نڤیسەری (پەهلەوان)، سەربۆرا كەتواركی (نڤیسەر) و ڤەكرنا تەلیسم و شرۆڤەكرنا هێلێن سۆر (وەرگر). هەرچەندە ئەڤە مافەكێ رەوایێ نڤیسەرییە كا چەوا بنڤیسیت و چەوا سەرەدەریێ دگەل پەهلەوان و بۆیەرێن رۆمانا خوە بكەت، لێ ژبۆ رۆمانەكا دیرۆكی و پەیامەكا ئیدیولۆژی، لەرزاندنەكا نەپۆزەتیڤا ب میناكێ شێواندنێ دئێختە دلەشێ دەقیدا.

كالێ سەرێ سێڕییانێ:

د حیكایەت و چیرۆكێن فولكلۆریدا، كالەكێ ب نافسالڤە چوویی و ریهسپی، دپڕانی یا جاراندا، ژلایێ جەستەییڤە بێ تاقەت و ل هیڤی یا مرنێیە یان ل هیڤی یا وى پەهلەوانییە ئەوێ دگەهتێ. لێ ژلایێ سەربۆر و زانین و پێزانینانڤە، دەولەمەندە و ب ئاوایەكێ ئەفسانەیی، هەموو پێزانین ل نك وینە و ل سەر سێرییانەکێیە، لەوا دبێژنێ كالێ سەرێ سێرییانا. چونكو ل سەر سێڕییانا دمینیت كو رێكا دروست نیشا پەهلەوانی بدەت، یان ب كێمی ساخلەتێن هەر رێكەكێ بۆ پەهلەوانی خویاكەت و بڕیارێ ژبۆ پەهلەوانی بهێلیت. دحیكایەتێدا، ئەڤ كالە رۆلێ كاراكتەرێ هاریكار دبینیت و بێی وی، پەهلەوان نەشێت سەركەڤیت یان ناگەهتە مرادا خوە. ئوو بابەتێ هەڤڕكیێ دناڤ پڕانی یا حیكایەت و چیرۆكێن فولكلۆریدا، ئەو هەڤڕكی یا دێرینا دناڤبەرا هێزا خێرێ و یا شەڕیدایە كو ل داویێ هێزا خێرێ ب سەردكەڤیت و دوماهییەكا دلخۆشكەر ژێ چێ دبیت. حیكایەتبێژ ل دوماهی یا هەمی چیرۆكان دبێژیت كو هەمی ب مرادێن خوە دلخۆش بوون و تنێ ئەز هاتمەڤە و كەسەكێ چو نەدا من. زانا یێن چارەسەركاری یا دەروونی، تەكنیكا چارەسەری یا زارۆكێن ترۆمادار ب چیرۆكا شەش پارچەیی ژ حیكایەتا فولكلۆری وەرگرتییە: دبێژنێ شەش پارچەیی چونكو چیرۆكا چێكری ژ شەش پارچەیان پێك دهێت (پەهلەوان، ئەرك و ئارمانجێن پەهلەوانی، ئەو ئاستەنگێن دكەڤنە درێكا پەهلەوانیدا، كاراكتەرێ هاریكار، ئەنجامێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا هێزێن خێرێ و شەڕیدا، دوماهی یا دلخۆشكەرا چاڤەرێكری). ب ڤێ چەندێ ژی، زارۆك دێ چیرۆكا ترۆمایا خوە ل گورەی ڤان هەر شەش پارچەیان رەسمكەت و ئەو ب خوە دێ بیتە پشكەك ژ پرۆسەیا چارەسەریێ كو ب تێروتەسەلی ئاستەنگ و كاراكتەرێ هاریكار شرۆڤەدكەت.

ژبۆ دارشتنا ڤێ رۆمانا خوە یا ئیدیولۆژكری ب هزر و ژێیاتی یا نەتەوەیی، نڤیسەری مفایەكێ باش ژ حیكایەتا فولكلۆری دیتییە. پەهلەوانێ رۆمانێ (ئەحمەدێ بەهدینی) دووجاران كەفتییە هەمبەر كالەكێ سەرێ سێرییانا؛ جارا ئێكێ دەمێ نامەیێن میری وەرگرتین و وەغەرەكا نەدیار و مشت مەترسی كەفتییە پێشی یا نوونەرێن میری، پەنا برە بەر كالەكێ سەرێ سێرییانێ: "بەرەف پیرەمێری دچووم. نزانم چاوا ل ئەوی چاخی ئەنتیكە هزرەكێ خوە ل سەرێ من دا، من هەروەكی رێڤینگەكێ دچیرۆكێن ئەفسانەیی دا و بەرەف كالێ سێڕییانێ دچووم. گەلۆ قەهرەمانتییا میرزای ل بیرا من دهات؟! یان ژی ئەز ب خوە ببووم میرزایەكێ نوو.. بپ١٧". ئەڤە كلیلەكە دكەفتە ددەستێ خواندەڤانیدا كو دێ ئەڤ پیرەمێرە بیتە كاكتەرەكێ هاریكار ژبۆ وەغەرا نەدیارا پەهلەوانی. لێ ل شوینا پەهلەوان هزر و ئەرك و ئارمانجا خوە خویاكەت و پیرەمێر رێكەكێ ژ سێڕییانێ بۆ هەلبژێریت، نڤیسەر چیرۆك و هەڤڕكی یێن دەروونی یێن دناخا پەهلەوانیدا، ل سەر زارێ پیرەمێری خویا دكەت. ئەڤە ژی ساخلەتەکێ دەقێن وێژەییە (نڤیسەرى ب زیرەكانە)، هەمی مالخولیانی و هزرێن خوە یێن هەڤڕك، ب سەربۆرا پیرەمێری ڤەدگێریت. ل دەسپێكێ دبێژیت، "من هەست دكر سەربۆرەكا كەڤنار و ژیانەك تێر هنگام د ئەڤێ چیرۆكێ دا هەیە.. بپ١٧". ئەگەر ل گورەی شرۆڤەكاری یا دەروونی سەحكەینە ڤێ هەستكرنێ، ئەز وەسا هزر دكەم كو نڤیسەری ژیانا پر هنگاما چیرۆكا پەهلەوانی ئیسقاتكرییە سەر ژیانا پیرەمێری و هەردوو چیرۆك (چیرۆكا پەهلەوانی و سەربۆرا پیرەمێری) تێكهەلكرینە و میناكەكێ جوانێ هونەری ژێ چێكرییە. چ ب ئاگەھ بیت یان بێئاگەھ، چ ب هۆشداری یا رۆماننڤیسەكی بیت یان ب نەهۆشی یا حیكایەتبێژەكێ شارەزا و مشت سەربۆر بیت، نڤیسەری ئەڤ بابەتێ تێكەلهەلكرنا هزرێن هەلاویستی یێن پەهلەوانی (كو هزرێن نڤیسەری ب خوەنە) و سەربۆرێن مام سلێمان ب جوانی و شاعرانە دۆماندینە. د چەند لەقتەیاندا ددەتە خویاكرن كو:

-  ژ بۆریان را دگری و ژبۆ هاتییان دكەنی. هەر ئەو ب خوە د پێكهاتێ خوەدا خەمەكا مەزن و خۆشیەكا رەنگین بوو.. بپ١٨.

-  پیرەمێری هەكو ل پالا گری دنێری دگری و ل پالان دنێری هێسترێن خوە پاكژ دكرن... بەلێ تشتێ گرنگ من دزانی ئەو پالە خۆشیەكێ بۆ وی پەیدا دكن و ئاشۆپەك وی دئێشینیت.. بپ١٩.

-  بەلێ وێ عەڤدا خودێ چو جوانی ل سەر عەردی نەهێلا بوو، خودێ یێن وەسا هەر بۆ بەلا و ئارێشێن مەزن ددت.. بپ٢٤.

-  پیرەمێر و زارۆ ژی دكوشتن.. فهێتی و دەستدرێژی نامووسا وان ژی كربوون، نامووسا مەیە، ئەم ژ نووكا ب سەر خوەدا پۆشمان بووین، مە وەسا نەدخوەست، دبەر دینێ خوەدا ئەم چوو بوون شەڕی، بەلێ وان ئەو كر یا مە نەدڤیا بێتە كرن.. بپ٣٩.

ئەگەر ئەم ژلایێ دەروونیڤە ل ڤان لەقتەیان بنێرین، دێ شێین كۆمەكا جەڤەنگ و ئیسقاتاتێن نڤیسەری ل سەر خویاكەین. مامێ سلێمان ژبەر ژدەستدانا هەر چوار برا و خویشكا خوە دگری كو ل پالا گرێ بوویە گۆڕستان، دڤەشارتی بوون. ژبۆ ژیانا هەنۆكەیی و هەر شەش كورێن خوە یێن كاركەر دكەنی. پەهلەوان ژی ل بۆری یێن تێكچوونا شورەشا شێخ سەعیدێ پیران دگری و ژبۆ ئاییندەیێ گەشبینێ بهێت دكەنی. تێكهەلبوونا گرنژین و تنگژینا پەهلەوانی و پیرەمێری، نیشانا تێكهەلبوونا هەردوو چیرۆكانە: "دێمێ وی وەكو گولیەكا زەرگولی گەش دبوو، دلێ من ژی وەكو دلێ وی خوەش دبوو، دگەل گرنژینا وی ب رەوش دبوو، و دگەل گریا وی نەخوەش دبوو.. بپ١٩". نەمازە نامە یێن میری وەكو گرۆڤەكێ بەرهەست دپاخلا ویدا سەما دكرن. ئەڤ هەڤكێشا پشتگوھ هاڤێتنا رابردوویی و پێشوازیكرنا گەشبینانەیا رۆژێن هاتی (یان یێن دێ هێن)، بیاڤێ چێكرنا هەڤڕكییەكا دەروونی یا مشت ژ خەم و خۆشیێ ب خۆڤە دگریت. پەهلەوان هەلگرێ خەمەكا مەزنە كو دێ دژیانەكا مشت هنگامدا بۆریت، لێ ئەڤ خەم و هنگامە خۆشییەكا رەنگین ل دەف پەیدا دكەن. خۆشی یا رەنگین (نە یا مەزن)، گەلەك ئاستێن هەمەرەنگێن خۆشیێ ب خۆڤە دگریت؛ خۆشی یا خەباتێ، خۆشی یا پەهلەوانی و پایەداریێ دناڤ كەسوكار و مللەتێ خوەدا، خۆشی یا ب دەستڤەئینانا ئازادیێ و خۆشییەكا دەروونی یا هەستكرنێ ب مفاداری و خوە كێمنەدیتنێ.. هتد. خۆشی یا مامێ سلێمان ژی هەبوونا شەش كوران ژ وێ ژنا بوویە سەدەمێ ژدەستدانا برا یێن وی و ب رەوشكەفتن و پەرلاخبوونا خێزانا وی دناڤ گوندییاندا كو ئەو ژی دكەفتە دخانا خۆشی یا دەمانكرنا پاشەرۆژەكا گەش و پایەداریێدا. هەروەسا تێكهەلكرنا خۆشی و نەخۆشیێ، ئیشارەتەكە ژبو هەڤتەریبی یا هەڤدژان و رێژەییكرنا هزران و بۆیەران كو نەدوورە د هوندرێ خرابیێدا باشییەك هەبیت و دهوندرێ باشیێدا خرابی هەبیت. ئەو ژنا وی نەدشیا سەحكەتێ ژبەر (خەما مەزنا) ژدەستدانا خۆشتڤی یێن خوە، هەر ئەو ژنە بوو بوویە سەدەمێ ئینانا شەش كورێن كاركەر كو شوونگرتنا برایێن ژدەستدایی بكەن و خەما مەزن ب خۆشییەكا رەنگین بگوهوریت.

هەروەسا ئەم دكارین وێ ژنا جوان (بەیبوون) ب دۆزا رەوا یا نەتەوەپارێزی یا نڤیسەری ب شوبهینین. د رامانێن فەرهەنگیدا، هەردەم جوانی ژبۆ خۆشیێ و ئارامیێ دهێت. لێ دەما دبیتە بەلا و سەدەمێ ئارێشێن مەزن، هەڤتەریبی یا هەڤدژان پێ دهێتە خویاكرن. جوانی و بەلا كو خۆشی و نەخۆشینە دئێك بۆیەردا هەڤتەریب دبن، مینا خەباتا سەخت و ب زەحمەتا ژبۆ دۆزەكا رەوا و هەژی. د درێژاهی یا دیرۆكا بزاڤێن رزگاریخوازی یا كوردستانێدا، هەردەم ئەڤ دۆزا جوان و هەژی، بوویە سەدەمێ بەلا و ئارێشێن مەزن ژبۆ خێزان و خوەییێ خەباتكەران. ئوو پۆشمانی یا مامێ سلێمان ژ پشكداریكرنا د شەڕێ دژی ئوورساندا، ئیشارەتەكا مەرەمدارە كو فەرە ژ نهۆ پاشڤە ئەم ب ئایینی نەهێنە خاپاندن و روندكان ژبۆ رابردووی نەرێژین، یا چوویی چوو، لێ یا گرنگ پاشەرۆژە: "دبەر دینێ خوەدا ئەم چوو بوون شەڕی، بەلێ وان ئەو كر یا مە نەدڤیا بێتە كرن...بپ٣٩". پۆشمانی رامانا هەبوونا بڕیارەكا چەوت ددەمەكێ بۆریدا ددەت. هەرچەندە هەر بڕیارەكێ (چ چەوت بیت یان راست) ددەمێ خوەدا كۆمەكا بەهانە یێن بەرهۆز هەبووینە، لەوا هاتییە دان. لێ دەمێ كەسەك پۆشمانی یا خوە دەردبڕیت و دانپێدانێ ب شاشی یا بۆری دكەت، ئاماژەیەكە ژبۆ نە ئەنجامدانا هەمان كریارێ. ل ڤێرە ژی نڤیسەری دڤێت بێژتە خواندەڤانی كو ئێدی نەما جارەكا دن ئەم ب ئایینی بهێنە خاپاندن. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، كەسەكێ ئەرمەنی و ئێكێ مەسیحی كرینە پەهلەوانێن لاوەكی و هەڤرێبازێن كاروانێ نوونەرێن میرێ كوردان پێ كاملان كرییە.

ژلایەكێ دیڤە ژی، دكلتۆرێ كوردیدا نە تنێ كالێن سەرێ سێڕییانێ، بەلكو هەمی پیرەمێر جهێ رێزگرتن و شەهنازی پێكرنێنە. ب هزرا من، ئەڤە بۆ وێ چەندێ ڤەدگەریت كو كەسێ پیرەمێر خوەدان سەربۆرە و گەلەك دونیا یا دیتی، چونكو ل گورەی تیۆرا زانینێ مرۆڤ ب سەربۆران فێری ژیانێ دبیت. ئوو هەركەسێ پتر دونیا دیت بیت شارەزاتر و ژیرمەندترە. لەوا كورد دبێژن: (ژئێكی پرسین، تە ئاقل یان سەربۆر، دبێژیت ئەگەر سەربۆر ب سەرێ من هاتن دێ ئاقل بم.) لێ پیرەمێر دەربڕینێ ژ رابردوویی دكەت و پەهلەوان ب چاڤەكێ رەخنەیا هەلسەنگاندنەیی ل رابردووی دنێریت. سەرەدەریێ دگەل هەنۆكەییێ دكەت و پلانا ژیانەكا نوو ژبۆ پاشەرۆژێ دادنیت. ب هزرا من، ڤێ دووانیزمێ نڤیسەر پالدایە كو پۆشمانیێ بێختە دهزرا مامێ سلێماندا و ئەو ب خوە دانپێدانێ ب شاشی یێن بۆری بكەت، داكو رێبازەكا دروست ل سەر ئاڤاكەت. لێ وەكو هەر كەسەكێ دی یێ هەچكوهەیی دناڤ جڤاكیدا، نڤیسەر ژی بەرهەمێ پەروەردەیی یا مەژیێ رابردووییێ جڤاكییە. لەوا ب پەسندانەكا راددەبەدەر، زانین و شارەزایی یا مامێ سلێمان وەسف دكەت، "ئەوێ ئێڤارێ وەكی وان زارۆكێن ژنوو ب زمان كەتی و ژنوو دتشتان دگەهیت لێ هاتبووم، هندی چیرۆك و سەرهاتی یێن من گوهلێ بووین و هەموو پرسیارێن ژ زارۆكی یێ هەتا وی چاخی ب من را مەزن بووین و نەدهاتنە بەرسڤدان دسەرێ من دا دزڤڕین.. بپ٤٠". ئەڤ پیرۆزكرنا شارەزایی و پێزانینێن پیرەمێری، نیشانا مەژیێ رابردووییێ نڤیسەری ب خوەیە. نە دوورە ژ ئەگەرێ بێهێزی و هەژاری یا پاشخانەكا هزری یا كونكریت هات بیت. چونكو ل گورەی جھ و سەردەمێ رۆمانێ، نڤیسەر یێ سەرەدەریێ دگەل كریارەكا گوهورین و نووكرنێ دكەت و ئاماژە یێن مەرەمدار ددەتە سوباهی و ژیانەكا دی یا جودا ژ یا چوویی. ئەڤ گرێدانا پیرۆزكری ب پیرەمێرەكێ گوندیڤە، دەربڕینێ ژ تێگەهێ گوندییاتی و مەژیێ رابردوویی دكەت كو هەمی تشتێ كەڤن رەسەنە و شەنگستەیە ژبۆ دانانا هەر ئاڤاهییەكێ نوو. ئەڤە ژی دگەل ئیدیولۆژی یا نەتەوەپارێزیێ درۆمانێدا ناگونجیت.

ئەو ب خوە وەكو پرۆسەیەكا پەروەردەیی یا گوندان، زارۆك ل سەر رێزگرتن و گوهداری یا كەسێن ژخوە مەزنتر دهێتە ئاراستەكرن. ئوو ل گورەی زانستێ نوو یێ پەروەردەكرنێ ژی، فەرە زارۆك رێزێ ل كەسێن ژ خوە مەزنتر بگریت، ب مەرجەكی كو كەسێن مەزن ژی رێزێ ل هەلوێست و هزر و تێهزرینێن وی بگرن. پشكا ئێكێ یا ڤێ هەڤۆكێ، مینا عورفەكێ جڤاكی لێ هاتییە و هەر رەفتارەكا ببیتە عورفێ جڤاكی، دبیتە جهێ رێزگرتن و پێگیری یا خەلكێ جڤاكی. لێ دەمێ دگەهتە وی راددەی كو پەهلەوانێ رۆمانێ (ئەوێ دێ گوهورینەكێ دجڤاكی و عورفێن جڤاكیدا كەت) ببێژیت، "چونكی هند من خوە ل بەرامبەر مامێ سلێمان بچووك ددیت. من هزر دكر كو دشێت بەرسڤا هەموو پرسیارێن من بدەت.. بپ٤١". هینگی بابەت ژ رێزگرتنا عورفێن جڤاكی دەردكەڤیت و بەر ب هەستێن دەروونی یێن خوە كێمدیتنێڤە دچیت ل بەرانبەری رۆژێن دێ هێن. ئەڤ خوە كێمدیتنە ژ ئەگەرێ دوودلی و هەڤڕكی یێن دەروونی یێن كو دبنە سەدەمێ ئالۆزی و پێشوپاشكی یا بڕیارێ، پەیدا دبیت. ئەڤا ئەم پالداین كو ڤێ شرۆڤەكرنا دەروونی بدەینە ڤی هەلوێستی (نە شرۆڤەكرنا عورفێن جڤاكی)، گشتیكرنا ڤی تێگەهییە. هەر هزرەكا مرۆڤی باوەرییەكا رەهایی پێ هەبیت، دێ هەولدەت گشتاندنێ پێكەت و هەمی خەلكێ جڤاكی تێدا پشكدار كەت، "من هزر دكر هەما دچاڤێن من بتەنێ دا یێ مەزنە، بەلێ من دیت هەموو بەرهەڤبوویی وەسا لێ دنێرن.. بپ٤٥". هندەك جاران كریارا گشتاندنێ مینا بەهانەیەكێیە ژبۆ رەواكرنا تێگەهەكێ مرۆڤ ژێ نە پشتراست. لێ ئەو ب خوە ژی ئەنجامێ ئالۆزییەكا دەروونییە. نەدوورە ژی، نڤیسەری ئەڤ بابەتە ئازراند بیت ژبۆ هندێ كو ڤێ رەفتارا پیرۆزكرنا رابردوویی رەت بكەت و رەسمەكێ كەتواركیێ هونەری ژ حیوار و مونولۆگێن پەهلەوانێ خوە دروست بكەت. درۆمانێدا رەسمكرنا رەوشا هەیی، رێكەكە ژ رێكێن رەتكرنێ و خوە نەرازیكرنێ. لێ چونكو ئەزا نڤیسەری د درێژاهی یا رۆمانێدا ئاشكرا و بەرهەستە، لەوا مە سەردەری دگەل شرۆڤەكاری یا دەروونی یا خوەییێ نڤیسەری كر.

جارا دووێ، دەمێ پەهلەوان گەهشتییە نك شێخ ئەحمەدێ بارزانی، هەمان میناكێ كالێ سەرێ سێڕیانێ دووبارە دبیت، "لێ ژهەمووان پتر دئاشۆپا من دا راوەستیای، وێنێ كالەكێ سێڕییانێ بوو.. بپ١٠٩". د ڤێ جارێدا كالێ سێڕییانێ نە بۆیەرەكە ژ رابردوویی و بیرهاتنەكا خۆشە، بەلكو كاراكتەرەكە دناڤ گەرمە گەرما رووداناندا. شارەزایی و سەربۆرێن وی دبیاڤێ هەلسەنگاندن و رێ نیشاندان و هاژۆتنا بۆیەرێن هەنۆكەییدا كاریگەرن كو دگەل ئەرك و رۆلێن پەهلەوانی دگونجن. لێ نڤیسەری ب هەمان پیرۆزی یا مام سلێمان سەرەدەری دگەلدا نەكرییە، نە دوورە ژبەر هندێ بیت كو كەساتییەكا بەرجەستەیی یە د بیردانكا دیرۆكێدا و هەر بەحسكرن و پەسنكرنەكا بكەت، دێ دچوارچۆڤێ روودانێن دیرۆكێدا، یێ چوارچۆڤەكرى بیت. لێ دحالەتێ مام سلێمانێ پیرەمێردا كو كەساتییەكا مەعنەوییە و ب رەهایی یا تێگەهێن جڤاكیڤە هەڤبەندە، هەردەم سەرەدەرییەكا غەیبی یا رەهایی دگەل دهێتە كرن: "هەر تشتەكێ مامێ سلێمان گرنگە. هەتا چیرۆكێنوی ژی گرنگن.. بپ٦٣". مەژی یێن رابردوویی ژی ب ساناهیتر دشێن سەرەدەریێ دگەل تێگەهێن رەهایی بكەن.

ڤەگێرانا حیكایەتا فولكلۆری د رۆمانێدا

ئەز وەسا هزر دكەم كو حیكایەتا فولكلۆری و رۆمان تا راددەیەكێ زۆر ب سەرێكڤە دچن. نە دوورە ئەفسانە یان چیڤانۆك یان حیكایەتا گەلێری یان ژی چیرۆك و سەربۆرێن پەهلەوانان (داستان)، ماك و ژێدەرێن سەرەكی یێن رۆمانێ بن. لێ هەر ژانرەكێ ژ ڤان ژانرێن ژێگۆتی ساخلەت و تایبەتمەندی یێن خوە یێن تایبەت هەنە. ئەفسانە چیرۆكێن خوداڤەندان و نیڤ خوداڤەندانە، كو شەهنازی یێن پەهلەوانێن مرۆڤ یان نیڤ خوداڤەند تۆمار دكەن. هەڤڕكی یێن دناڤبەرا خێر و شەڕیدا، پرسیارێن هەبوونێ، مانێ، مرنێ بەرچاڤ دكەن و رەهەندەكێ فیلوسۆفی ب خۆڤە دگرن. گەلەك جۆرێن ئەفسانەیان هەنە؛ مینا ئەفسانە یێن ئاییردەیی و هۆدۆزی و هەبوونێ و جەڤەنگی.. هتد. هەر جۆرەكێ ژ ڤان جۆرێن ئەفسانەیان تایبەتمەندی و ساخلەت و ئەگەرێن خوە یێن كەتواركی هەنە كو دبنە سەدەمێ هەبوونا پێناسە یێن جوداجودا ژبۆ ئەفسانەیان (ل گورەی جۆرێ هەر ئەفسانەیەكێ).

چیڤانۆك مەرەمەكا پەروەردەیی و شرۆڤەكاری ب خۆڤە دگریت، ب هووربینی سەرەدەریێ دگەل بۆیەرێن ئاشۆپی یێن نە بەرهۆز دكەت. لێ پەهلەوانێن ڤان جۆرە حیكایەتان بۆیاغێ خوداڤەندیێ پێڤە نینە. دپڕانی یا جاراندا، چیرۆكێن هەڤبەندی یا مرۆڤی و ژیانا وی یا كەتواری دگەل ئاژەلان و گناوەران و ژمەچێترانن. ئەڤ جۆرە چیرۆكە مشت مەرەمێن ڤەشارتینە، كو ئاشۆپەكا دەولەمەند و بەرفرەھ تێدا دهێتە بكار ئینان. دبیت ئەفسانە وەكو ژێدەرەكێ سەرەكیێ چیڤانۆكان بیت، لێ چیڤانۆك قۆناغەكا پێشكەفتیترا هزركرنێ و سەرەدەریكرنا دگەل بۆیەرانە، كو مەرەمێن ئاشكرا و پەیامێن مەرەمدار دپشت رێزكاندا هەیە. چیرۆك و سەربۆرێن پەهلەوانان، حیكایەتەكا فولكلۆری یا گەلێرییە. لێ گرنگییەكا زۆر ددەتە ئاشۆپ و رۆلێ پەهلەوانان دهەمى بۆیەراندا كو هندەك جاران (ب ئاوایێن جەڤەنگی)، ساخلەتێن پەهلەوانان دگەهیننە ئاستێ پیرۆزی و خوداڤەندیێ. ئەگەر ب هەلبەست بهێتە ڤەهاندن دبێژنێ داستان و داستانێن ئەڤینداری و پەهلەوانیێ هەنە كو زێدەرۆییەكا ل ئاستێ پیرۆزیێ دكەڤتە سەر و دبیتە بۆیەرەكێ راددەبەدەرێ بەرهۆزیێ. مشە جاران گیانێ پیرۆزێ خوداڤەندان و مرۆڤێن ل ئاستێ خوداڤەندان، رۆلێن سەرەكی دداستانێن پەهلەوانیێدا دگێرن.

حیكایەتا گەلێری یان میللی (فولکلۆرى)، چیرۆكەكە بابەتێن جڤاكی و رۆل یان ئێكگرتنا خێزانێ تێدا زالە، دەربڕینێ ژ ژیانا كەتواركی یا مرۆڤی دكەت. مەرەما سەرەكی ژێ پاراستنا خێزانێیە و هەر دەڤەرەك ل گورەی رەوشا ژیانێ و بەرهەمی و ژینگەها خوە، بۆیەرێن هەمان چیرۆک ڤەدگێریت. ب ڤان هەڤبەندی یێن خێزانی و نێرینێن نێزیكی كەتواركیێ، ژ داستان و چیڤانۆكان دهێتە جودا كرن، كو ژ تێرامانێن فیلوسۆفی یێن پرسا هەبوونێ و بابەتێن میتافیزیكی ڤالایە. پتر داكۆكیێ ل سەر كەتواركی یا بابەتان دكەت و شیرەتێن مەرەمدارێن سەركەفتنا لایەنێ خێرێ و هاریكاریێ تێدا هەنە. هەرچەوا بیت، ڤان جۆرە حیكایەتان حزوورەكا كاریگەر و بەرچاڤ دناڤ مەژیێ هەمی جڤاكاندا هەیە. ڤەكۆلەرێن فولكلۆری و وێژەیێ میللى، ڤان چیرۆكێن گەلێری ژبۆ دیراسەتكرن و شرۆڤەكرنا كەلتۆرێ جڤاكان بكار دئینن. ئەڤ هەمی حیكایەت و چیرۆكێن ژێگۆتی ژناڤ وژدان و هەڤبەندی یێن بەرهەمهێنان و ئاستێ هزركرنا مرۆڤی دەردكەڤن و دبنە مولكێ هەمی مللەتی یان كۆمەكا مللەتان. لێ رۆمان چیرۆكەكا چێكرییە ژ خەیال و سەربۆرا كەسەكێ هونەرمەند دەردكەڤیت. دشیانایە ڤان هەمی شێوازێن حیكایەتا فولكلۆری، وەكو ئەلەمێنتێن ئاڤاكرن و ڤەگێرانێ ژبۆ مەرەمێن جوداجودا بکار بینن (ل گورەی مەنزۆمەیا هزری یا هەر نڤیسەرەکی). ئوو دهەمی حالەتاندا، چیرۆكەكا بەرهۆزە و دەربڕینێ ژ ئارێشە و ئۆمێد و دلینی و هزر و رەفتارێن جڤاكی دكەت. خوە رۆمانا ئاشۆپی ژی (ل گورەی هندەك رێسا و ساخلەتێن تایبەت ب رۆمانا ئاشۆپیڤە)، دكەڤیتە سەر سككەیەكێ دیاركری كو دەربڕینێ ژ هەمان سێگۆشە یا هزر و دلینی و رەفتارێن مرۆڤایەتیێ بكەت. رۆمانا دیرۆكی ژی، شێوازەكە ژ شێوازێن نڤیسینا رۆمانێ و نڤیسەر بابەتەكێ دیرۆكی یان كۆمەكا بابەتێن دیرۆكی و جڤاكی ب هەڤڕا دكەتە هێڤێنێ بۆیەرێن رۆمانێ و ل گورەی پەیام و ئیدیولۆژی یا خوە، بێدەرا قەومینا بۆیەران ددەتە بای. ب هزرا من، رۆمانا دیرۆكی، نە ڤەگێرانەكا رویتە ژبۆ تۆماركرنا هندەك بۆیەرێن دیرۆكی، چونكو تۆماركرنا دیرۆكێ كارێ دیرۆكڤانانە، لێ بكارئینانا دیرۆكێیە (وەكو ئەلەمێنتەكێ سەرەكیێ ئاڤاكرنێ) ژبۆ دانانا چیرۆكەكا مەرەمدار و مشت ژ هەلوێستێن مرۆڤایەتیێ. ب ڤێ چەندێ ژى، خواندەڤان دێ شێت خۆشییەكا هونەری و مفایەكێ ئەپستمی ژێ وەرگریت. ئوو ب ڤێ خۆشى و مفایێ وەرگرتى، دێ ب ئاوایەکێ کاریگەر و ئەرێنى، سەرەدەریێ دگەل بۆیەر و پەیامان بكەت.

هەلبەستڤان و رۆماننڤیسەکێ مینا هزرڤان عبدالله، کو زارۆکینى یا خوە ل گوندەکێ کوردستانێ قەتاندى، پاشى هاتییە گوندەکێ مەزنترێ ب ناڤێ باژێرى و دەست ب کریارا نڤیسینا هەلبەستێ و بابەتێن وێژەیى کرى، پاشى دەمەکێ ژیێ خوەیێ پێگەهشتى ل باژێرەکێ ئورۆپی بۆراندییە. ئانکو سێ ژینگەھ و سێ سەربۆر و سێ کەلتۆرێن ژهەڤجودا و هەڤتەمامکەرێن پێڤاژۆیا ژیانێ. ئەڤجا سروشتییە کو عورف و تێگەهێن هەرسێ جڤاکان، ب هەموو هوورهوورکێن ژیانا کەتوارى یا رۆژانەڤە کارتێکرنێ بکەنە سەر شێواز تێهزرین و رەفتارێن نڤیسەرى. هەر نڤیسەرەک چێکریێ ژیار و جڤاکێ خوەیە. لێ سەربۆر و ڤەرێژێن هزرکرنەکا رەخنەیى و هەڵسەنگاندنەییە، هندەک جاران قالبێ هەیى دبەزینیت و بەر ب داهێنان و ئافراندنێڤە دبەت. ژبۆ ڤێ داهێنانا ب وێژەى هاتییە ئەنجامدان، نڤیسەرى مفا ژ هەرسێ دانانگەهێن ژیانا خوە دیتییە و ب شارەزایى د بەرهەمێن خوە یێن وێژەییدا بکار ئینایە. چیرۆکا گەلێرى کو یەک ژ پێکهاتەیێن سەربۆرا نڤیسەرییە (وەکو ئەلەمێنتەکێ کاریگەرێ تێگەهشتنا خێرێ و شەڕى)، دپڕانى یا بەرهەمێن نڤیسەریدا دهێتە دیتن (ب نەمازەیى چیرۆک و رۆمان). بکارئینانا چیرۆکا گەلێرى دناڤ هەر بەرهەمەکێ وێژەییدا، نە ڤەگێرانا چیرۆکەکێیە ژبۆ دەمبۆراندنێ و هاویشکرنێ. لێ تێهزرینەکا جەڤەنگى و مەجازییە ژبۆ کۆمەکا رامان و مەرەمێن بارکرى ب هندەک پەیامێن هەمەجۆرێن ئاراستەکریڤە. هەم ڤەگێرانا بابەتەکێ کەلتۆرییە (کو پڕانى یا جڤاکێن جیهانێ، سەرەدەریێ دگەل تێگەهێ هەمان چیرۆکا گەلێرى دکەن)، هەم تەوزیفکرنەکا وێژەییە ژبۆ هاژۆتنا بۆیەر و گەهاندنا پەیامان. ژلایەکێ دیڤە ژى، ناڤەرۆک و پەیامێن چیرۆکا گەلێرى دناڤ لڤین و رەفتار و تێهزرینێن هەموو کاراکتەراندا دهێنە دیتن. هەروەکو کەسێ کور ب عەقلیەتەکا کوردى ل ئورۆپا بژیت، یان کەسەکێ باژێرنشین ب عەقلیەتا گوندییەکى رەفتارێ دگەل دەردۆر و جڤاکێ باژێرى بکەت. ئەڤە ژى بۆ سەردەمێ زارۆکینى یا وى دزڤریت کو ل گوندى ژیایە. ل گورەى بۆچوونێن فرویدى، هەر پێنج سالێن دەستپێکا ژیێ مرۆڤى، پڕانى یا رەفتار و هزر و دلینى یێن مرۆڤى دەستنیشان دکەت. لێ ئەوا دکەیسێ (هزرڤانى)دا دقەومیت، نە سەرەدەریکرنەکا ساکارا گوندیکانییە دگەل کاراکتەر و بەرهەمێن خوە یێن وێژەییدا دکەت، بەلکو تەوزیفکرنەکا داهێنەرانەیە کو وەرگر هەم خۆشیێ ژێ ببینیت و هەم مفایەکێ ئەپستمى و پاشخانەکا کەلتۆرى ژێ وەرگریت. ئوو چونكو كریارا هەلسەنگاندن و شرۆڤەكاری یا دەروونی، بێی خواندنا ژینگەھ و سەربۆرا نڤیسەری و هەڤبەندی یا وی ب بابەتێ رۆمانێڤە كاملان نابیت. لەوا ژیان و ئاستێ رەوشەنبیرى- جڤاکیێ نڤیسەرى دگەلەک دانانگەهێن شرۆڤەکرنێدا دهێتە سەر شانۆیا بۆیەران. ئەز وەسا دبینم، کو سەمتا هەموو بۆیەر و پەیامێن رۆمانێ، ل بن سیبەرا تێگەھ و دیتن و رەوشەنبیرى یا خوەییێ نڤیسەریڤە دهێنە هاژۆتن. چونکو رۆمان چیرۆکەکا چێکرى یا نوویە، نە ڤەگێرانا حیکایەتەکا گەڤنا گۆتییە.

لێ تشتێ هەڤپشک دناڤبەرا رۆمان و حیکایەتا فولکلۆریدا، هەردوو سەرەدەریێ دگەل عورف و عەدەت و تێگەهێن جڤاکى دکەن و ب پەیامێن ئاراستەکرى دداگرتینە. ئەگەر ئەم رۆمانێ ب خۆدیكا جڤاكی دانین، کو رۆڵەکێ کاریگەر د رەسمکرنا جڤاکیدا هەیە. حیكایەتێ ژی هەمان رۆلێ كاریگەر د رەسمكرنا عورف و عەدەتێن جڤاكیدا هەیە. حیكایەت هندەك ئەلەمێنتێن شەنگستەیی یێن بۆیەران و رەفتاران ب خۆڤە دگریت. حیكایەتبێژ ل گورەی عورف و عەدەت و بەها یێن جڤاكی و رەوشا دەروونی یا كەسێن كۆمەلگەهێ، ڤان بۆیەران ڤەدگێریت. ئەڤجا هەمان گەوهەرێ حیكایەتێ ل دەڤەرێن جوداجودا، هندەك ئاراستە یێن جوداجودا ددەنە روودانان.

رۆمانا هێلێن سۆر، میناكێ حیكایەتەكا فولكلۆری ب خۆڤە دگریت، کو ب شێوەیەكێ هونەریێ جوان و رێكخستی هاتییە هوناندن و ڤەگێران. لێ ل شوینا بەها یێن گشتی یێن جڤاكی و جھ و دەمێن بێ دوماهی یێن حیكایەتێ، رۆمان جھ و دەمێن دیاركری ب خۆڤە دگریت و بەها یێن جڤاكی یێن تێدا هاتینە بكارئینان، ڤەرێژا هزر و هەلوێستێن نڤیسەرینە د جھ و دەمەكێ دی یێ دیاركریدا. لێ سەرەرای ڤێ چەندێ ژی، رۆمان مشتە ژ لەقتە و ساخلەتێن حیكایەتێ كو ب هەڤرا دگەل پلان و ڤەرێژا هزرا نڤیسەری، جڤاكێ كوردەواریێ پێ رەسم دكەت و خۆشییەكا مفادار یان مفایەكێ باركری ب خۆشیێ ددەتە وەرگری. هندەك ژ وان ساخلەت و ئاماژە یێن ب ئاگەھ یان ب بێئاگەهی دگەل حیكایەتا فولكلۆری دگونجن ئەڤێن ل خوارێنە:

١. هەبوونا پەهلەوانێن چیڤانۆكی:

چیڤانۆك ب وێ چەندێ ژ چیرۆكا هونەری یان حیكایەتا گەلێری دهێتە جوداكرن، كو چیڤانۆكێ مەرەمەكا پەروەردەیی و شرۆڤەكاری هەیە و ب هووربینی سەرەدەریێ دگەل بۆیەرێن ئاشۆپی یێن نە بەرهۆز دكەت. دپڕانی یا جاراندا چیرۆكێن هەڤبەندی یا مرۆڤی و ژیانا وی یا كەتواری دگەل ئاژەلان و گناوەران و ژمەچێترانن ڤەدگێرن. ئەڤ جۆرە چیرۆكە مشت مەرەمێن ڤەشارتینە كو ئاشۆپەكا دەولەمەند و بەرفرەھ تێدا دهێتە بكار ئینان. ئەو چیرۆكا مامێ سلێمان بۆ مێڤانێن خوە ڤەگێرای، كو بەحسی عەشق و ئەڤینی یا میرێ بۆتان دگەل پەریەكا گناوەر دكەت، مەرەمدار و جەڤەنگییە. ڤێ چیرۆكێ كۆمەكا جەڤەنك و ئیشارەتێن مەرەمدار تێدا هەنە و بەحسی باوەریێ، خیانەتكرنا ژنێ، مێرانیێ، نامووسێ، تەخ گوهورینێ (كو میرێ زیلان دبیتە خولامێ میرێ بۆتان) و هەڤبەندی یا دناڤبەرا ئینس و جنناندا دكەت، داكۆكیێ ل سەر وێ چەندێ دكەت كو هەردەم هێزا خێرێ و راستیێ یا سەركەفتییە.

٢. دانوستاندنا دگەل خەلكێ بیانی:

مشە جاران دچیرۆكێن فولكلۆریدا هاتییە گۆتن كو سوحبەت یان دانوستاندنێن ب رێكێڤە، پێدڤییەكا فەرا هەڤناسین و كوشتنا دەمێ رێكێیە، لەوا دچیرۆكێن فولكلۆریدا پەهلەوان زوی دچنە دناڤ بابەتێن سوحبەتێدا و دلدەرێژكرنەكا ب تێروتەسەلی بو هەڤ پێشكێش دكەن. دەمێ پەهلەوان دهێتە نك مام سلێمانی و پرسیارا پالە یێن دورینێ ژێ دكەت، ئێكسەر ئەوێ پیرەمێر ب ناڤ سوحبەتێڤە دچیت و دبێژتێ، "ئەو كورێن منن و من سێ كورێن دی ژی هەنە، ئێك یێ ل بەر پەزی و دوو ژی هێشتا زارۆنە.. من سێ كچ ژی هەنە... من دوو ژن ئانینە، لێ ژنا بەرێ خودێ دوندەھ نەدایێ... تو مرۆڤەكێ بالكێشی و ب ساناهی دتشتان دگەهی، ژبەر هندێ من ژی دڤێت دەردێ دلێ خوە بۆ تە ڤالا كم.. بپ٢١". ئەڤ لەزاتی یا چوونا دناڤ بابەتاندا پتر ب بال چیرۆكێن فولكلۆریڤە دچیت. هەروەسا پرسیار نەكرنا ژ مێڤانی هەتا نانێ خوە دخۆت و ل شەڤبێریێ بەرهەڤ دبیت، عورفەكێ گوندییە و عەدەتەكە ژ عەدەت و بەها یێن جڤاكی یێن كلتۆرێ كوردی.

٣. دیتنا خەونێ و پێشبینی یا كالێ سێڕیانی:

خەوندیتن كریارەكە هەر ژ ئەزەلدا هەبوویە و دێ هەبیت ژی. لێ سەرەدەری یا دگەل خەونێ ل گورەی قۆناغێن دیرۆكی یێن زانین و تێگەهشتنا مرۆڤی جوداجودایە. د چیرۆكێن فولكلۆریدا خەون پەیامە و پەهلەوان ل گورەی خەونێ رەفتارێ دكەت، هندەك جاران ژی پێزانین و پێشبینییە. پەهلەوان كریارا كوشتنا شیخێ گارسی ژلایێ نەجمۆیێ سێرتیڤە دخەونێدا دبینیت، "سەرێ نەجمۆی بوو مارەكێ ئەژدیها، ل چەند ئەردەكان ژ كەلەخێ وی چەنگێن مەزن پێڤە بوون، دەستەكێ وی وەكی دەستێ مرۆڤان بەلێ گەلەك مەزنتر، دەستێ دی شیرەكێ درێژ و مەزن... وی نەجمۆیێ مار ب دەستەكی سەرێ شێخی گرت و ب دەستێ شیر سەرێ وی بڕی.. بپ١٥٧". ئەڤ خەونا پێشوەخت ئاماژەیەكە ژبۆ قەومینا بۆیەرەكێ دلتەزین، هەروەكو هەمان بۆیەر د چیڤانۆكاندا دقەومیت.

خالا دی یا تەمامكەر بۆ خەونێ، پێشبینكرنە، نەمازە ئەگەر ژ لایێ پیرەمێرەكێ خوەدی سەربۆرڤە بیت. مام سلێمانێ مینا كالێ سێڕیانێ (بێی كو هیچ پێزانینەك ل سەر نەجمۆیێ سێرتی هەبن)، پێشبینی یا خیانەتا وی كر. نڤیسەر ڤێ هەستا نەپەن ب رێكا نێرینا سەرۆچاڤێن گوهداران بەهانە دكەت كو ل گورەی سەربۆر و شارەزایی یا خوە، دكاریت سەروچاڤێن خەلكی بخوینیت: "ل چاخێ مامێ سلێمان ئەڤ چیرۆكە دگۆت، ئێك ب ئێك ل سەروچاڤێن مە دنێری.. بەلێ چاخێ بەرێ وی دكەتە نەجمۆیێ سێرتی، ب گۆمان لێ دنێری.. پ٥١". ئوو ئەڤ كریارە ژی ل گورەی پەسندانا نڤیسەری بۆ كالێ سێڕیانێ (مام سلێمان) سروشتینە، ما نە ئەوە كو دكاریت بەرسڤا هەمی پرسیاران بدەت: "من هزر دكر كو دشێت بەرسڤا هەموو پرسیارێن من بدەت.. بپ٤١". پاشی ژبۆ داكۆكیكرنێ و سەرنجراكێشانا مێڤانێن شەڤبێریێ، (دیسان ل نەجمۆی زڤری، بەلێ مخابن پڕانی یا مە كوردان دخایین و پارە پارێزن. ژ توركان را كۆلەتی و چەتاتیێ دكن، هەر چاخێ جوامێرەك ژبوونا مە كوردان دخەبتیت، ئەم ب خوە سەرێ وی ددەینە دەست دژمنێ خوە.. بپ٥٢). لێ ئەڤ هەمی ئیشارەتە حەزا نڤیسەری تێر ناكەن و دوودلە كو وەرگر ب دروستی وەرگرن، لەوا پەنا دبەتە بەر ئەركێ كالێ سێڕیانێ كو ئاگەهداركرنە، مامێ سلێمان پەهلەوانی ب گۆمانا خوە ئاگەهدار دكەت و ژێ دخوازیت كو شێخێ گارسی ژی ب ڤێ گۆمانێ ئاگەهدار بكەت، ئەڤ حیوارە دناڤبەرا پەهلەوانی و مامێ سلێماندا روو ددەت:

-  ئەو زەلامێ رەش تەحلەیێ سمبێل مەزن چ تۆڤ كەسە؟!

-  باوەر بكە ئەز ب خوە ژی وی باش نا نیاسم، دبێژنێ نەجمێ سێرتی، دگەل شێخ عبدالرحمن هاتییە، تو چما ڤێ دپرسی؟

-  ب خوەدێ ئەز ب خوە ژی نزانم، بەلێ دلێ من ل سەر وی ب گومانە.. شێخی ب ئەڤێ گومانا من ئاگەهدار بكە... بپ ٥٣.

 ئەڤ ئاماژە یێن پێشبینییەكا دروست، نیشانا باوەرییەكا موكمە ب حوكمێن پیرەمێری. هەروەكو دچیڤانۆكاندا، كو هەردەم ئەو دبیت یا كالێ سێڕیانێ دبێژیت. لەوا فەرە هەمی گۆتنێن وی ل بەر چاڤ بهێنە وەرگرتن و ب مجدی سەرەدەریێ دگەل بكەن: "هەر تشتەكێ مامێ سلێمان گرنگە. هەتا چیرۆكێن وی ژی گرنگن.. بپ٦٣". ئوو ژبەركو شێخێ گارسی ئەڤ گومانە ب هەند وەرنەگرت و گوهێ خوە نەدایێ، ئەنجام سەربڕینا شێخی بوو. بێگومانە كو شێخی ب ئاوایەكێ كەتواری سەرەدەری دگەل بابەتی كر و بێی گرۆڤ نەجمۆیێ سێرتی گونەهبار نەكر. ئانكو شێخی گوھ نەدا پێشبینی یێن پیرەمێرەكێ ب نافسالڤە چوویی، لەوا هاتە كوشتن. ئەڤە ژی ئیشارەتەكا ئاشكرایە كو نڤیسەری ب ئاوایێ حیكایەتا فولكلۆری سەرەدەری دگەل دەقێ خوە یێ هونەری كرییە.

٤. مێرانی و برایینی:

مێرانیێ جهەكێ بەرفرەھ دناڤ چیرۆكا فولكلۆریدا هەیە. نەدوورە رۆلێ سەرەكیێ ڤان حیكایەتان، بەرچاڤكرنا مێرانیێ بیت. چونكو مێرانی دتێگەهێ گوندییاندا بیاڤەكێ بەرفرەھ و مەزن وەردگریت. ئەڤجا ئەڤ مێرانییە ژبۆ چ بیت و ل دژی كێ بیت، نە گرنگە. یا گرنگ د چیرۆكا فولكلۆریدا، خوەییێ مێرانیێ ب خوەیە. سترانبێژین كورد، سترانان ب مێرانی یا خایین و وەلاتپارێزان هەردووان دبێژن. دەمێ دبیتە شەر، پەهلەوان ل هەردوو لایەنان هەنە، لایەنێ حەق و یێ نەحەق ژی. ل دەمێ نژدەچی رێكێ ل نوونەرێن میرێ كوردان دگرن و كاروانی یێن پەیامبەر سەركەفتنێ ب دەستڤە دئینن، هەسن: "دەستێ خوە ب گوهێن تفەنگێ دا ئینا خوار، وەی ئەز خولامێ تە بم، هەڤالا رۆژێن تەنگاڤ.. بپ٦٠". ئەڤ مێرانی یا ئارامی نە ل دژی لەشكەرێ تورك بوو كو شەهنازی پێ بهێتە كرن و بكەڤتە دخزمەتا دۆزا رۆمانێدا، لێ مێرانییەك بوو ل دژی هندەك رێگر و نژدەچییان كو دبنەكۆكا خوەدا نە تاگرێن لەشكەرێ تورك بوون. ئەڤە ژی مینا مێرانی یا حیكایەتێن فولكلۆرییە كو گرنگیێ ب خوەییێ مێرانیێ ددەت. نەدوورە د فولكلۆریدا ژی، مەرەم پێ ئەو بیت كو دەمێ دبیتە شەر، یێ مێر ئەوە ئەوێ سەركەفتنێ ب دەستڤە دئینیت.

برایینی ژی ژ ئەگەرێ ب سەرهەلبوونێ و نیاسینەكا درەوشەكا مێرانیێدا پەیدا دبیت. هەروەكو عەبدولسەلامێ بارزانی گۆتی كو مرۆڤ هەلوێستەكێ ژ هەژییە، ئوو ل گورەی ڤی تیگەهی سەرەدەری دگەل هەلوێستێ مێرانیێ ژی دهێتە كرن. دەمێ ئەحمەدێ بەهدینی مێرانی یا هەسن د شەڕێ رێگراندا دیتی گۆت: "باشە تو چ دبێژی. تو برایێ من یێ بچووك و ئەز ژی برایێ تە یێ مەزن، مرن و مانا مە ل سەر ئێك.. بپ٥٧". هەروەسا وەكو عورفەكێ جڤاكێ كوردی، نەدوورە دوو كەس ب رێڤە هەڤ ببینن و سۆزا ڤێ برایینیێ بدەن. دحیكایەتێن فولكلۆریدا، دەمێ كەسەكێ بیانی ل مالەكێ دبیتە مێڤان یان دكەفتە سەر بەختێ وان، مالخۆیێ مالێ دبێژتێ هەما وەرە تو ببە كورێ من و ئەز دێ بمە بابێ تە، هەروەكو ئەو رەفتارا برایینی یا پەهلەوانی دگەل هەسن كری.

٥. كور كڤانێ بابێ دكێشیت:

دهەمی جڤاكێن کشتوكالیێدا، هەبوونا كوران كاریگەرییەكا زۆر ل سەر پایەداری یا بنەمالێ هەیە. چونكو هەم بۆ شۆلێ کشتوكالیێ دهێنە بكارئینان و هەم ژبۆ تۆلهەلدان و شەڕێن سەپاندی یان شەڕێن هێرشكرنێ دهێنە بكار ئینان. ئەڤجا د چیڤانۆكاندا، دەمێ كور مەزن دبیت، یان ژ مالێ ڤەدەر دبیت، یان ژی دكەڤیتە دخزمەتكرن و هاریكاری یا بابێ خوەدا، دبیتە جهێ رێزگرتن و پەسندانێ. دجڤاكێن گوندیدا، زەلامینی ب كار و پشكداری یا شەڕان و ژنئینانێ دهێنە پیڤان، كو ببیتە دەنگەك دناڤ دەنگێن جڤاتا گوندیدا. لەوا هێشتا د قۆناغا سنێلایەتی و پسپۆریێدا خوە دكێشنە ڤان هەرسێ بیاڤێن زەلامینیێ. ئوو هەردەم باب هاریكارە كو زارۆكێ وی یێ سنێلە ڤان پێنگاڤان پاڤێژیت و پتر گوهداری ل دەنگ و پێشنیازێن وی دهێـتە كرن. ئەڤجا ئەگەر بەر ب ستاندن یان وەرگرتنا دەستەلاتا بابیڤە ژی بچیت، باب نابیتە رێگر. چونكو رێزگرتن و حورمەت و پێگیری یا ب فەرمانێن بابی، بەهایەكێ جڤاكیێ مەزنە و چەند كور پتر دخزمەت و گوهداری یا بابێ خوەدا بیت، دچاڤێن جڤاكیدا مەزنتر و هەژیتر لێ دهێت.

بەهایەكێ دی یێ هەڤبەند ب ڤی بیاڤیڤە ئەوە، كو هەبوونا كۆمەكا كورێن گەنج و كاركەر و خودان دەنگ و بڕیار، پێدڤی ب كەسەكی دبن كو ببیتە جەڤەنگ یان رێنیشاندەر و دناڤ بنەمالێن دی یێن گوندیدا رێز و حورمەت هەبیت. بۆ ڤێ مەرەمێ ژی، هەردەم كور بابێن خوە بەر ب ڤی ئەركیڤە پالددەن و ژبۆ هندێ كو ب كارێن سەركێشی یا بنەمالێڤە مژوول بیت، ب هێجەتا پیربوونێ ناهێلن پشكداریێ دكارێن گشتوكالیێدا بكەت: "بابێ من ئێدی كال ببوو، ئوو مە نەدهشت چو كاران بكەت... بپ٢٣". لێ هەروەسا سەخبێری یا مال و مولكەتی، دگوندییاتیێدا دەستەلاتە. نەمازە ئەگەر مافێ كرین و فرۆتنی ژی وەرگرت بیت. ئەڤ هەلوێستێ د كەلواشێ رێزگرتنێدا، ئاماژەیا وەرگرتنا دەستەلاتا بابییە و هەردەم چاڤێ زارۆكێن نووگوهایی ل وێ چەندێیە كو دەستەلاتا بابێ خوە وەرگرن و دلێ بابی ژی ب ڤێ وەرگرتنا دەستەلاتێ خۆش دبیت. چونكو ل گورەی عورف و عەدەتێن جڤاكێ گوندی، پایە و رێزگرتن و رۆلێ وی یێ سەركێشیێ پاراستی دمینیت. حیكایەتا گەلێری ڤی بابەتی ژی ب خۆڤە دگریت كو هەردەم كور ل دویف دەوسا بابێ خوە دچیت و هەولددەت جهێ وی (چ كار یان دەستەلات بیت) بگریت.

دەمێ گەنج دبیتە چواردە سالی، سەرەدەرییەكا مێران دگەل دهێتە كرن و یێ بەرهەڤە كو خێزانەكێ پێك بهینیت. لێ د رۆمانا هێلێن سۆردا، پەهلەوان دەھ سالان ژ دۆتماما خوە مەزنترە و ژیێ دۆتمامێ ژی ژ ٢٤ سالیێ بۆرییە: "ئەو چەند سال بوون خەجێ ل شوویان بوو، بەلێ مامێ من هەر دگۆت هێشتا كچا من بچووكە، لێ نۆكە ژیێ وێ دەربازی بیست و چوارێ ببوو.. بپ١٦١". هەرچەندە ئەڤە دگەل ساخلەت و سیستەمێ گوندان ناگونجیت كو گەنجەكێ لاو و ژێهاتی و بێ قوسیر هەتا ژیێ ٣٤ سالیێ ب بێ ژنی بمینیت. هەروەسا ئەگەر كچكێ چ ئارێشە نەبن یان بابێ وێ نەختەكێ گران یان مەرجەكێ مەزن داخواز نەكەت، ب زەحمەت هەتا ژیێ ٢٤ سالیێ بمینتە دمالبابێدا. لێ نەدوورە مامی كچا خوە ژبۆ پسمامێ وێ هێلا بیت. ئوو د كلتۆرێ گوندیاتیێدا هەردەم مام برازایان ل سەر زاڤا یێن دی دچێترینن. هەروەسا ل گورەی عورف و عەدەتێن گوندییان، دوتمام مافێ پسمامییە و هەتا پسمام قاییل نەبیت، نابیت شوو بكەت.

٦. ژن ژان و ژیانە:

دجڤاكێ كوردەواریێدا، ژنێ رۆل و رێزەكا تایبەت هەیە. هەرچەندە پڕانی یا خەلكێ گوندان حەز ژ هەبوونا كوران دكەن ژبۆ كاركرنا ل ناڤ زەڤیێ و بەرەڤانیكرنێ و پشكداریکرنا د شەڕاندا، لێ كچێن گوندی ژی تەمامكەرێن كارێ كورانن و ئەو بنەمالا ژن تێدا نەبن، كارێ وان یێ لەنگە. ئەڤجا ب پێكهاتنەكا جڤاكی، رۆلێن جێندەری دناڤبەرا ژن و زەلامیدا هاتینە دابەشكرن و هەر ئێك كارێ خوەیێ دەسنیشانكری دكەت و یێ/ یا پێ رازییە. لێ رۆلێ سەمیانی یا مالێ كو ددەستێ زەلامیدایە (وەكو هەمی دەستەلاتداران)، هەردەمێ بیاڤ بو هەبیت سینۆرێن دەستەلاتێ دبەزینیت و دبیتە عورفەكێ جڤاكی. ئوو ب ڤێ چەندێ ئیستغلالكرن و تەپەسەركرنا ژنێ گەشە كرییە (ئەڤ نڤیسینە نە جهێ ب ناڤدا چوونا ڤی بابەتییە).

ژن دجڤاكێ كوردیدا، ب شەرمینی و نازداری و كارێن جوانكرن و سەرەگوهی یا زەلامی ناڤدارە. ئوو شەرمینی یا ژنێ مینا پەسندانەكێیە ژبۆ كەساتی یا وێ یا جێندەری. نەدوورە ئەڤە ژی دەرئەنجامێ دەستەلاتداری یا زەلامی بیت، یان شێوازەك بیت ژ شێوازێن تەپەسەركرنا وێ، كو دحزوورا زەلاماندا چ هەلوێست و بڕیار نەبن. نڤیسەر ڤێ شەرمینیێ ژبۆ روومەتداری یا جڤاكی دزڤڕینیت: "لێ شەرمكرنا وێ دبیت ئەگەرا رومەتداری یا جڤاكی بیت و وەكی هەموو ژنەكا كورد ل چاخێ ناڤێ شووكرنێ و ددیدارا هەڤژیێ خوە، ئەڤ شەرمی یا نازك و جوان پەیدا دبیت.. بپ١٦٠". ئوو هەر ئەڤ شەرمینییە بوویە كو ددەمێ ئینانا ژنا دووێدا دمالڤە بمینیت و شریكەكا دی دزەلامیدا قەبوولكەت. هەرچەندە ئایینێ ئیسلامێ هەتا چوار ژنان حەلالكرینە، لێ ب مەرجەكی كو سەرەدەرییەكا وەكهەڤییانە و دادپەروەرانە ژبۆ هەمییان هەبیت، ئەڤجا نڤیسەر ژی ڤێ وەكهەڤیێ و نەبوونا دووندەهێ دكەتە بەهانە ژبۆ حەلالكرنا ژنا دووێ: "ئەو بوو خودێ دووندەھ نەدا من و كەس و كارێن من خورتی ل من كرن، ژنكا من ژی دگەل وان بۆ هەڤال، ئەز ژی ل سەر گۆتنا وان رازی بووم.. بپ٣٢". ئانكو ژنا وی یا ئێكێ پالپشتی یا ئینانا ژنا دووێ دكر. سەرەرای وێ چەندێ كو چ ژنان نەڤێت شریكەك بۆ بهێتە دناڤ مالدا. لێ ژبۆ دووندەهێ، ژن ژی ب چارەنڤیسێ خوە رازی دبن. ئوو وەكو پاداشتەك بۆ ڤی هەلوێستێ جڤاكییانەیێ د بەرژەوەندا زەلامیدا، ب وەكهەڤی تشتان بۆ هەردووان دكڕیت: "رۆژا دی ئەز و پسمامەكێ من بەرەف زاخۆیێ چووین، ئەو تشتێن پێدڤی مە كڕین و جلكێن نوی بۆ وێ و بۆ ژنكا خوە ژی كڕین.. بپ٣٢". هەرچەندە ئەڤە ئەركێ جێندەریێ زەلامییە كو پێدڤی یێن ژن و زارۆك و خێزانا خوە دابینكەت. لێ چونكو دپڕانی یا جاراندا، زەلام ژنا ئێكێ پشتگوھ دهاڤێت و گرنگیێ ب ژنا نوو ددەت، هەروەكو كورد دبێژن (نوو هاتن، كەڤن خەلاتن). لەوا ئەڤ داكۆكیكرنا ل سەر وەكهەڤی یا دابینكرنا پێدڤی یێن هەردوو ژنان، مینا گەرەوتەژیكرنەكا دەروونییە ژبۆ وێ ستەما ل سەر ژنا ئێكێ هاتییە كرن.

هەروەسا دكوردەواریێدا، ژن نامووسا بنەمالێیە و هەردەمێ ئەڤ نامووسە ب هەر شێوازەكی لەكەدار ببیت (چ راست بیت یان گوتگۆتك بن). هینگی دبیتە ئەگەرا كوشتنا ژنێ و هندەك جاران زەلامی ژی. نەدوورە ئەڤ كوشتنە بنەمالێ ڤەگریت و پاشی ببیتە ئەگەرێ شەڕێ دناڤبەرا دوو گوندان یان دوو عەشیرەتاندا. درۆمانا هێلێن سۆردا، سەرهاتی یا مامێ سلێمان بەرهەمێ شەڕەكێ ژ ڤی جۆری بوو. هەروەسا دەمێ هەسن و بەفری ژ دوورڤە دیتین، ترسەكا كۆژەك خوە ل دلی دا، نەكو مرۆڤێن كچكێ ددویف را بهێن و ل گورەی عورفێن عەشیرەتی و گوندایەتیێ نابیت دەستهەلینن و تەسلیمكەن: "كورێ من ئەز گەلەك دترسم هیڤی هەر خودێ یە.. بپ٤٣". ئانكو ئەڤ ترسا ژ شەڕێن سەرا نامووسێ، گەلەك دژوارتر و ب سەهمترە ژ شەڕێ دەولەتا توركان. نەدوورە ژبەر هندێ بیت كو دبیت بیتە دوژمنكاری و رڤێشت بۆ رڤێشتی ڤەكێشیت. دیسا هەمان ترس كەفتە ددلێ نوونەرێن میریدا، دەمێ هەسن و بەفری دگەل وان بەر ب بادینانڤە كەفتینە ڕێ: "ئەگەر مرۆڤێن كچكێ پێشی ل مە گرتن دێ چ كین؟ بدەینە دەست وان، یان ژی وەكی ئاپێ سلێمان دەستهەلینین، وەللاهی گەلەك كرێتی یە ئەم دەست ل سەر وان نە هلینن.. بپ٥٦". لەوا كا چەوا باب حەز دكەت زوو ژنێ بۆ كورێ خوە بینیت، دا زارۆكێن وی ڤێرا بگەهن و هاریكاری یا وی بكەن. دهەمان دەمدا، حەز دكەت كچا وی ژی زوو شوو بكەت. لێ ژبۆ كچێ، زێدەباری پێكئینانا خێزانێ، هەروەسا دا زوو راستەرێ ببیت و چ بەلا نەئینتە سەرێ بنەمالێ (نەكو كچك حەز ژ كورەكی بكەت یان خوە بدەتە رەڤان یان هەر لەكەدارییەكا دی یا جڤاكی پێڤە بنووسیێت). ئوو هەکو كچ دمینتە دمالبابێدا و زوو شوو نەكەت، نەمازە ئەگەر یا جوان بیت و ژ بنەمالەكا هەژی بیت، دێ بیتە جهێ گومانداری یا خەلكی كا بوچی شوو ناكەت. خەلك دێ وەسا هزركەت كو نەدوورە لەكەدارییەك ل دەف هەبیت. ئوو ئەڤ گوتگۆتكە بەسن كو باب لەزێ ل شوودانا وێ بكەت. ژبەر ڤێ ترسا ڤەشارتی بوویە، مامێ سلێمان گۆتی: "وێ عەڤدا خودێ چ جوانی ل سەر عەردی نەهێڵا بوو، خودێ یێن وەسا بەس بۆ بەلا و ئارێشێن مەزن ددەت.. بپ٢٤".  

بابەتێ ئەڤینیێ و بەحسكرنا حەزێن ڤەشارتی یێن سێكسی، ژ گونەهێن مەزنە دناڤ جڤاكێ كوردیدا. هەر ژ زارۆكینی كچ و كور هەردوو ل سەر خوەدووركرنێ ژ تێكهەلی یا ددناڤبەرا هەردوو رەگەزاندا دهێنە پەروەردەكرن. ئەگەر حەزەكا ڤەشارتی یا دلینیێ هەبیت ژی، دێ ب ڤەشارتی مینیت. نڤیسەر ل سەر زارێ پەهلەوانی ددەتە خویاكرن كو: "باقێن وێ یێن تەژی و بێ موو هەتا چووكان ژی خویا دكرن، هەرچەندە وێ ئاگەھ ژ تشتەكی نەدكر كو ژبەر من ڤەشێریت. ئێدی من ژی ب وی چاڤی لێ نەدنێری.. بپ٦٧". هەلبەت ئەڤ وەسفا هوورا باقێن تەژی و بێ موو، ژ حەزەكا گوهنێلی یا ڤەشارتی دەركەفتییە. ئەگەر نە وەسا با، ب ڤی شێوازی نەدهاتە دیتن. لێ چونكو نڤیسەری سەربۆرەكا دەولەمەند د بیاڤێ نڤیسینا دەقێن وێژەییدا هەیە و ب هۆش و نەهۆشی یا پەهلەوانێ خوە ئاگەهدارە، د پەرەگرافێ داویێدا دانپێدانێ ب ڤێ حەزا گوهنێلی ددەت و دبێژیت: "هەكو من ل باقێن بەفریێ دنێری، هەستەكا گوهنێلی هەموو گیانێ من مەست كر بوو.. بپ١٧٣."ئەڤ هەمی بابەتێن هەڤبەند ب ژنێڤە مشتی چیرۆكێن فولكلۆرینە و پەهلەوان سەرا ژنەكێ یان ژبۆ خواستنا كچەكێ، رێكێن درێژ دبڕیت و دكەفتە دئاستەنگێن مەزندا. هەروەسا پێشكێشكرنا كچێ ل بەرانبەری كارەكێ مێرانیێ، بۆیەرێ نۆرمالێ پڕانی یا حیكایەتێن گەلێرییە. ب كورتی كا چەوا د رۆمانێدا ژن ب ژان و ژیانێ هاتییە وەسفكرن، هەروەسا دحیكایەتاندا ژی، هەردوو رۆلێن خۆشكرنا ژیانێ و مەزنكرنا بیاڤێ بەلا و كۆڤانێ دگێریت.

٧. چاڤلێكرنا شێخ و ئاغا:

دهەمی جڤاكاندا خەلكێ هەچكۆهەیی چاڤلێكرنا زالدەستان دكەن، ئەگەر ب شێوەیەكێ راستەوخۆ نەبیت ژی، ب ئاوایەكێ نەراستەوخۆ، چاڤلێكرن د ئاخفتن و رەفتاراندا خویا دبن. مللەتێن داگیركری ژی، چاڤلێكرنا هندەك رەفتار و گۆتارێن داگیركەرێن خوە دكەن. ئەڤ رەفتارا چاڤلێكرنێ هەر ژ زارۆكینیێ دگەل مرۆڤی پەیدا دبیت، دەمێ چاڤلێكرنا یاری یێن هەڤژی یێن خوە و پاشی چاڤلێكرنا دایبابێن خوە دكەت. ئانكو نە تنێ چاڤلێكرنا زالدەستان دهێتە كرن، بەلكو پێكڤەژیانا دچوارچۆڤەكێ دیاركریدا ژی، دبیتە سەدەمێ چاڤلێكرنێ.

پەهلەوانێ رۆمانا هێلێن سۆر (د پڕانی یا حیوارێن خوەدا)، ب ئاوایێ فەرمانان دئاخڤیت و ب فەرمان سەرەدەریێ دگەل هەمی هەڤال و هەڤڕێبازێن خوە دكەت. ئانكو چاڤلێكرنا سەرەدەری یا ئاغایانە دگەل هەڤوەلاتی یێن هەچكۆهەیی دكەت. خوە دەمێ بەحسی كەسەكێ دی ژی دكەت، ب سەركێش ددەتە نیاسین: "وەللا عەمەر ب خوە كورێ گوندیانە و هەموو كارەكی دزانیت و ب خوەدێ ل گوندی سەركێشێ پالان بوو ژدوورینا گەنمان را.. بپ٧٦". ئەگەر كەسەكێ رێگر و نژدەچی هند مولك و مولكەت هەبیت كو هەردەم پالە هەبن و سەركێشی یا پالا بكەت، ما دێ بوچی بیتە نژدەچی؟ هەروەسا داكۆكییەكا بەردەوام ل سەر هندێ دكەت كو كاروبارێن مالباتا پەهلەوانی ب پالا دهاتە كرن (ل وی دەمی كو مالباتا پەهلەوانی ب كوردینیێ و تەخا شۆرەشڤان وەسف دكەت). ئەڤە هەمی وێ چەندێ ددەنە خویاكرن كو نە تنێ پەهلەوانێ رۆمانێ چاڤلێكرنا زالدەستی یا شێخ و ئاغا یێن دەستەلاتدار دكەت، بەلكو نڤیسەر ب خوە ژی ژ ڤێ چەندێ بێ بەهر نینە. زێدەباری كو پڕانی یا شۆرەشگێران شێخ و ئاغانە، دەمێ روودانەكێ ژی وەسف دكەت، بەرێ خواندەڤانی تنێ ددەتە بەرپرسان. دلەقتەیەكا ژنشكاڤە پەهلەوان دبێژیت: "نێزیكی بیست قەرتەمێران ب خوەرا برن و ل پشت وان زڤڕین، ئەفسەر و قوماندارێن وان هەموو ل داویێ مابوون.. بپ٣٩". ئەڤ داكۆكیكرنا ل سەر بەرچاڤكرنا بەرپرسان یان رەفتارێن ئاغا و شێخان، گەرەوتەژیكرنا دەروونییە ژبۆ وێ ستەم و دەردەسەری یا هەڤوەلاتی یێن هەچكۆهەیی ل سەر دەستێ وان دیتین و دبینن. ژلایەكێ دیڤە ژی، ژبەر سەرسۆرمان و داخباربوونێ ب كەساتی یا دەستەلاتدارێن زالدەست، پەهلەوان ب رێكا تەقەموسێ دچیتە دناڤ رەفتارێن كەساتی یا واندا. نەدوورە ژبەر وێ چەندێ بیت، كو هەمی ستران و حیكایەتێن فولكلۆرێ كوردی دەربارەی ستایش و پەسندانا دەستەلاتدارێن زالدەست بن. ئەڤە ژی بەرێ مە ددەتە وێ چەندێ كو نەدوورە پاشخانا رەوشەنبیری یا نڤیسەری ژى، دچوارچۆڤێ فولكلۆریدا هاتبیتە ئاڤاكرن و هەمی پێزانینێن دیرۆكی یێن هێڤێنێ ڤێ رۆمانێ، ژ داستان و حیكایەت و سترانێن فولكلۆری وەرگرت بن.

هێڤێنێ دەقى: بزاڤا ئازادایخوازی یا كوردستانێ

بزاڤا ئازادی و رزگاریخوازی یا كوردستانێ د گەلەك دانانگەهێن دیرۆكیدا بۆرییە. دیرۆكڤان و سیاسەتمەدارێن كوردستانێ، ب تێروتەسەلی هەمی قۆناغ و دانانگەهێن ڤێ بزاڤێ ب هەمی روویێن وێ یێن جڤاكی و دەروونی و جیوپولیتیكیڤە (خوەیی و بابەتی) هەلسەنگاندینە و وەكو دوكیۆمێنت ژبۆ دیرۆك و رڤێشتێن بهێن تۆماركرینە. لێ دەمێ ئەڤ بابەتێن دیرۆكی دكەڤنە دناڤ چوارچۆڤەیێ نڤیسینەكا هۆنەریدا و دبیتە ناڤەرۆكا رۆمانەكێ، هینگی دبیتە بابەتەك كو هەمی تەخێن خواندەڤا یێن جڤاكی ب پسپۆر و نە پسیۆرڤە، مفا و خۆشیێ ژێ وەرگرن. هەروەسا دشیاندایە كو ببیتە ئالاڤەكێ هشیاری و رەوشەنبیركرنا خواندەڤانان دەربارەی چاخەكی ژ چاخێن دیرۆك و بزاڤێن رزگاریخوازی یا وەلاتی. ئوو چونكو ب زمانەكێ هۆنەری یێ مشت جەڤەنگ و میناكێن وێژەیی دهێتە هوناندن، كو بابەتێن ئاشۆپی بەركەتوار دبن و بابەتێن كەتواری ژی دهێنە ئاشۆپیكرن، هینگی بابەت ژ پێزانینەكا دیرۆكی یا رویت دەرباز دبیتە ئاشۆپێ و حەزێن هەلاویستی یێن نڤیسەری. ب ڤێ چەندێ ژی، بابەتێ دیرۆكیێ رۆمانێ دێ بیتە ئەو مژارا نڤیسەری دڤیا وەسا با، یان ژی ب كێمی فەر بوو یا وەسا با. ئەڤجا دەمێ خواندەڤان رۆمانێ دخوینیت، دێ هەمبەری دیرۆكەكێ بیت كو هندەك ژێ راستییە و هندەكا دی ژ ئاشۆپ و حەزێن نڤیسەری دەركەفتییە، هندەك بۆیەر ئەون یێن ب راستی قەومین و هندەكێن دی ژی ئەون یێن (ل گورەی هزرا نڤیسەری) فەر بوو قەومیبان.

د دەروونزانیێدا حالەتەك هەیە دبێژنێ هزركرنا حەزاندی "Wishful Thinking"، ئانكو مرۆڤ وێ هزرێ دكەت ئەوا حەز دكەت بقەومیت. ئوو چونكو هەردەم د وێ هزرێدا دژیت و دجویت و ڤەدجویت، ل داویێ وەسا هزر دكەت كو ئەو هزرا حەزاندی یا د مەژیێ ویدا، راستییە و ب دروستی یا قەومی و باوەر ژێ دكەت. ئەڤە ژ خەونرۆژك و درەوان جودایە، چونكو درەو ب پلان و زانیبوون و ژبۆ مەرەمەكا دیاركری دهێتە كرن. خەونرۆژك ژی حالەتەكێ دەروونیێ نێزیكی هزركرنا حەزاندێیە، لێ كاردانەوەیا پەستەكا دەروونی یان داكەفتنەكێیە كو دگەل تێربوونا گەرەوێ یان هشیاربوونێ یان ب ئاگەهبوونا مرۆڤی تەڤاڤ دبیت. ب هزرا من، پڕانی یا نڤیسەرێن رۆمانا دیرۆكی (چ وەكو حالەتەكێ دەروونی بیت یان ژی ژبو خۆشی و جوانكاریێ بیت)، د ڤی حالەتیدا دبۆرن یان نێزیكی ڤی حالەتی دبن. مشە جاران، نەمازە دناڤ جڤاكێن پاشكەفتی و نەخوێندەواردا، چیرۆكنڤیسەك یان رۆماننڤیسەك دیرۆكا مللەتێ خوە ب چیرۆك ڤەدگێریت كو گەنجێن نووهاتی ژبیر نەكەن. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، هندەك زێدەبووییان دهاڤێنە سەر بۆیەران كو خۆش ببن و گەنج بكارن ژبەر بكەن یان ژی ب شێوازێ سترانا فولكلۆری ببێژن كو بمینتە دهزرا مللەتیدا. ئوو نەدوورە پڕانی یا دیرۆكا نە نڤێسی، ب ڤی ئاوایێ ژێگۆتی هاتبیتە پاراستن.

ئەڤ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێن وێژە یا كوردی، بەحسی سەردەمێ كۆمەلا خویبوونێ دكەت و رۆلێ خویبوونێ د پاراستنا ئێكرێزی و ئێكگرتنا مللەتێ كورددا خویا دكەت. هەلبەت خواندەڤان گەلەك زەحمەتێ نابینیت كو ب سەر ڤێ راستیێ هەل ببیت، چونكو ل دەسپێكێ نڤیسەر خواندەڤانی هایدار دكەت، دەمێ دگەل كەسەكێ ڤەشارتیێ خەونۆكی و بارگران دئاخڤیت: "من ژێ خوەست چاخەكی ژ چاخان هەلبژێریت، گۆت: چەند رۆژەك دگەل خویبوونێ... هەموو دگرنگن، لێ ئەڤە هەتا نۆكە دبەرزەنە.. بپ٥". ئانكو زێدەباری خویاكرنا بابەتێ دیرۆكیێ كو دێ ڤەگێریت، سەدەمێ وێ هەلبژارتنێ ژی ئاشكرا دكەت (كو پاراستنا ڤی چاخییە ژ بەرزەبوونێ). ئەڤ خویاكرنا چاخێ دیرۆكی و سەدەمێ وێ، هزرا خواندەڤانی بەر ب ڤەگێرانەكا راستەقینە و رویتا دیرۆكیڤە دبەت. لێ دراستیدا، نڤیسەری بابەتێ خویبوونێ كرییە هێڤێنێ نڤیسینا دەقەكێ وێژەیی كو هەمی حەزێن خوە یێن هەلاویستی و نە دەربڕاندی تێدا بەلیكەت و ل گورەی هەلوێست و هزرا خوە یا نەتەوەپارێزیێ پاژۆت. ئیشارەتێن جوداجودا و مەرەمدارێن هاوكێشەیا ئاشۆپیكرنا كەتواری و كەتواریكرنا ئاشۆپێ ددەتە وەرگری كو وەرگر بزانیت یێ سەرەدەریێ دگەل دەقەكێ وێژەیی دكەت و نە ڤەگێرانەكا رویتا بۆیەرێن دیرۆكێیە. چونكو بەری بچیتە دناڤ ڤەگێرانا بۆیەرێن دیرۆكیدا، نڤیسەر ڤێ هەولدانا خوە ب خەونێ وەسف دكەت: "من ژ چاڤێن وی زانی دیسا خەونەكا دیتی.. بپ٣". كو ببیتە پاسپۆرتا چوونە ژوورا دناڤ روودان و هزرێن حەزاندیدا. ئوو د ڤێ گەشتا دوكیۆمێنتكرنا چاخەكێ دیاركری ژ بزاڤا رزگاریخوازی یا گەلێ كورد و كوردستانێ، نڤیسەر هەولددەت بیاڤێ بزاڤێ بەرفرەهتر و سەرانسەریتر لێ بكەت، داكو دگەل هزرێن حەزاندی یێن نە دوكیۆمێنتكری بگونجن.

پشتی سەرنەكەفتنا شۆرەشا شێخ سەعیدێ پیران، كۆمەلا خویبوون ل سالا ١٩٢٧ێ، ل بەیرووتێ هاتە دامەزراندن، كو داكۆكیێ ل ماف و ئازادی یا گەلێ كورد بكەت. هەروەسا كو ببیتە پالپشتەكا ب هێز ژبۆ هەر شۆرەشەكا كوردی ل باكۆرێ كوردستانێ. ئوو رۆلەكێ رێكخستی و كاریگەر د هەلكرنا چریسكێن شۆرەشا (ئاگری)دا ببینیت، ب سەركردایەتی یا ئیحسان نوری پاشاى ل سالا ١٩٣٠ێ. بنەمالا بەدرخانییان رۆلەكێ كاریگەر د دامەزراندنا ڤێ كۆمەلێدا هەبوو. هندەك ژێدەر دبێژن كو كامیران بەدرخان ئەندامەكێ كاریگەرێ دامەزرێنەر بوو، زنار سلۆپی دبێژیت: کامیران راوێژكارێ كۆمەلێ بوو، ئوو رۆهات ئالاكۆم دبێژیت، نوونەر یان بەرپرسێ لقێ بەیرووتێ بوو. لێ ل گورەی بەلگەنامەیەكا فرەنسی، خویا بوویە كو ڤێ كۆمەلێ هەڤدە لق هەبوون و كومیتەیا ناڤین ب سەرۆكاتی یا كامیران بەدرخان ل بەیرووتێ بوو. هەر لقەكێ بەرپرس و ئەندامێن خوە هەبوون و هەمی پێكڤە ب كومیتەیا بەیرووتێڤە دگرێدایبوون^*.

د دەسپێكا پێناسەییدا، نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە وێ چەندێ كو دیرۆكا بزاڤێن رزگاریخوازی یا كوردستانێ، ب سەرهەلدان و شۆرەشێن ل دژی داگیركەران، یا دەولەمەندە. لێ دێ بەحسی سەردەمێ كۆمەلا خویبوون كەت، چونكو هەتا نۆكە رۆلێ وێ یێ دیرۆكی نەهاتییە خویاكرن: "من ژێ خوەست چاخەكی ژ چاخان هەلبژێریت، گۆت: چەند رۆژەك دگەل خویبوونێ... هەموو دگرنگن، لێ ئەڤە هەتا نۆكە دبەرزەنە.. بپ٥". ئەڤ دەسپێكا كلیلەیی ژبۆ هندێیە كو خواندەڤانی بەرهەڤكەت داكو ب شێوازەكێ خۆش و سەرنجراكێش سەرەدەریێ دگەل هندەك بۆیەرێن رویتێن دیرۆكی بكەت. لێ دەمێ ب ناڤ روودانێن ڤێ رۆمانێڤە دچین، دێ بینین كو دەقەكێ وێژەیی یە و تنێ بابەتێ دیرۆكی وەكو هێڤینێ چێكرنا ئیدیولۆژییەكا نەتەوەیی یا سەرانسەری بكار ئینایە و چیرۆكەكا خۆشا مینا حیكایەتەكا فولكلۆری ژێ چێكرییە. ئەو ب خوە، مافێ نڤیسەرییە كا چەوا دەقێ خوە داهینیت و چەوا سەرەدەریێ دگەل روودان و پەهلەوانێن خوە بكەت هەتاكو دگەل پەیام و هزرێن حەزاندی یێن وی بگونجیت. لێ دهەمان دەمدا ژی، فەرە هەڤگونجانەكا هزری و وێژەیی دناڤبەرا شێواز و ناڤەرۆكێدا هەبیت.

شێواز و ناڤەرۆك دوو روویێن ئێك دراڤن. زالكرنا هەر لایەنەكی، دێ ل سەر حسێبا لایەنێ دی بیت. گرنگیدانا ب شێوازێ جوانێ ڤەگێرانێ و داكۆكیكرنا ل سەر پەیاما سەرەكی یا ئیدیولۆژی، ل سەر حسێبا بابەتێ دیرۆكی بوویە. ئەڤە ژی مافەكێ رەوایێ نڤیسەرییە كو جەمسەرێن هەڤكێشا روخسار و ناڤەرۆكێ ل گورەی حەز و پەیاما خوە یا پلانرێژكری پاژۆت. ئوو مادەم رۆمان وەكو ئاویزەكێ رەوشەنبیركرنێ و خویاكرنا هندەك بەرپەرێن ڤەشارتی یێن دیرۆكێ هاتییە بكارئینان، ب نەچاریڤە بەرێ مە ددەتە وێ چەندێ كو سەرەدەریێ دگەل پەیام و ئیدیولۆژی یا نەتەوەیی یا رۆمانێ بكەین، ئەڤ ئیدیولۆژییە ژی ل سەر ڤان هەرسێ تەوەرێن سەرەكی دهێتە هاژۆتن:

·  نامە یێن میری و پەیاما نەتەوەیی:

ئەركێ سەرەكیێ پەهلەوانێن ڤێ رۆمانێ ئەو بوو كو نامە یێن میرێ كوردان بگەهیننە سەرۆك و سەركردە یێن بزاڤێن كوردی، ل سەرانسەری كوردستانێ، وەکو لیۆن پاشا، شێخ ئەحمەدێ بارزانی، بابەكر ئاغایێ پشدەری، سەیید تاها و سمكویێ شكاك (ئانكو خەلكێ هەمی پارچە یێن كوردستانا مەزن). ل گورەی بەلگە یێن دیرۆكی، ژبلی لیۆن پاشای كو ئەندامێ لقێ زاخۆ یێ كۆمەلا خویبوون بوو، لێ هەتا نهۆ چ بەڵگە یێن دیرۆكی خویا نەكرییە كو شێخ ئەحمەدێ بارزانی و سمكۆیێ شكاك، ئەندامێن خویبوونێ بوون. دبیت حەز دكرن كو شۆرەشا (ئاگری) و خویبوون سەركەفتنێ ب دەستڤە بینن، لێ ب شێوەیەكێ پراكتیكی نە ئەندام بوون. هنارتنا نامەیان ئاماژەیە ژبۆ پاراستنا ئێكگرتن و ئێكرێزی یا گەلێ كوردستانێ. ئەگەر د راستیدا وەسا نەبوو بیت ژی، د هزرێن حەزاندی یێن نڤیسەریدا وەسایە، یان فەر بوو وەسا با. ئەڤ پشكداریكرنا هەمی كوردستانێ، خەونەكە د گەل پلانا دەسپێكی یا نڤیسەری ژبۆ نڤیسینا ڤێ رۆمانێ بوویە و دگەل بۆیەران گەشە كرییە. دەمێ دادگەهكرنا نوح بەگێ ل بارزان دهێـتە كرن، نڤیسەر ب ئاشكرایی ئیشارەتێ ددەتە پشكداری یا هەر چوار پارچە یێن كوردستانێ و رازیبوونا هەموو لایەنان ب بڕیارێ، ئاماژە یا ئێكگرتن و ئێكدەنگی یا كوردانە: "د دادگەهكرنا نوح بەگێ خائین دا هەموو پارچێن كوردستانێ پشكدار بوون و هەموو ژی ب ڤێ بڕیارێ رازی بوون... بپ١٣٢". ئوو هەروەسا ددەمێ بەسڤدانا نامە یێن میرێ كورداندا ژی، نڤیسەر هەولددەت كو ئێكرێزی و ئێكگرتنەكا یوتوبیایی ژبۆ ئاغا و سەركردێن كوردان چێكەت كو هەمی ب هەڤرا بەرسڤەكا ئێكگرتی بۆ جەلادەت بەدرخان پاشای بنڤیسن: "باشترە ئەم هەموو نامەكا هەڤپشك بنڤیسین.. بپ١٥١". هەلبەت نڤیسینا ڤێ نامەیا هەڤپشك ئیشارەتەكا ئاشكرایە ژبۆ ئێكرێزی و هەڤپشكی یا مللەتێ كورد د هەڤچەپەری و هەڤچارەنڤیسیێدا.

هنارتنا نامەیان، بیاڤەكێ زەمینەخۆشكری دایە نڤیسەری كو هزرێن خوە یێن حەزاندی دەربارەی ئێكرێزی یا عێل و عەشیرێن كوردستانێ ل سەر زارێ پەهلەوانی خویاكەت و مشە جاران ژی ب هێجەتا ئاستەنگێن زمانی یێن ددەڤۆكاندا، پەهلەوان دبیتە شیرەتكار و خواندەڤان و شرۆڤەكارێ نامەیان. ئەڤە ژی دكۆكا خوەدا، ئاماژەیەكا نەراستەوخۆیە ژبۆ ئێكگرتنێ (یان خەونا ئێكگرتنێ). ناڤەرۆكا نامەیان ژی كۆمەكا شیرەتێن گشتینە ژبۆ پاراستنا ئێكرێزی یا مللەتی و پشكداریكرنا د شۆرەشێدا. پوختەیا نامەیان ب ڤی شێوازێ ل خوارێ هاتینە خویاكرن:

-  ئێكگرتنا خوە بپارێزن و پێنگاڤێن پێشتر پاڤێژن ژبۆ شۆرەشەكا سەرانسەری.

-  هاریكاری یێن دراڤی و مرۆڤان بدنە وان سەرۆكێن دژی داگیركەران د شۆرەشێدانە.

-  ل هەر جهەكێ هەبیت، هەڤكاری و هاریكاری یا خواندەڤانان بكن و داخوازا ڤەكرنا خواندنگەهان بكن و زارۆكێن خوە بدن خواندن.

-  هەتا بكارن، كۆڤار و رۆژنامە و بەلاڤۆكێن ب كوردی بەلاڤ دبن، ب دەست خوەرا بگەهینن و خوە فێری خواندنا وان بكن... بپ١٠٨.

د ڤان خالێن ل سەلالدا، خویا دبیت كو میرێ كوردان دوو داخوازی یێن سەرەكی ژ مللەتێ كورد هەنە، یا ئێكێ پشكداریكرنا د شۆرەشێدا كو ب مال و گیان قۆربانیێ بۆ بدەن. یا دووێ ژی شۆرەشەكا رەوشەنبیرییە كو زارۆكێن خوە بداننە بەر خواندنگەهێن فەرمی و فێری زانین و زانستی بکەن. شۆرەشا بێ زانست و زانین مینا بزاڤا بەلاتینكێ یە ژبۆ رۆناهیێ كو خوە پێ دسۆژیت. نڤیسەر ژی دگەل ناڤەرۆكا نامە یێن میری، گرنگییەكا مەزن ددەتە خواندن و نڤیسینێ. ئوو ڤی رۆلی دكەتە ئەركێ پەهلەوانێ سەرەكی كو ئەحمەدێ بەهدینی یە و ب رەزامەندی و داخوازا میری، ئەڤ ئەركە پێ هاتییە سپاردن. ددانوستاندنەكا دگەل میریدا، میر دبێژتێ: "بنڤیسە. هەر چی بیت بنڤیسە، ل سەر ئێش و ئازارێن مللەتێ خوە بنڤیسە. ل سەر پەرچەبوونا وەلاتێ خوە بنڤیسە، ل سەر ژین و ژیارا گوندییان بنڤیسە. شین و شادیێن وان بنڤیسە.. بپ١٤". پاشی گیانێ نڤیسەری (ئەوێ مشە جاران ب ئاشكرایی دكەتە بەر پەهلەوانی و ل شوینا وی بریاران ددەت و هەلوێستان وەردگریت)، ل جهەكی دبێژیت: "من هندەك رۆمان بەرهەڤ دكرن كو ژیانا هەموو گەلێ كورد دناڤ خوەدا راڤە دكرن.. بپ٥٦". لێ چونكو نڤیسەر نە تنێ رۆماننڤیسە، بەلكو شاعرە ژی و مللەت (نەمازە گوندی یێن نەخوێندەوار)، شعرا لیریكی و لێكدایی دچێترینن و ب ساناهیتر سەرەدەریێ دگەل دكەن، دیسا ل سەر زارێ پەهلەوانی و مینا پشكەك ژ سیمینارەكا رەوشەنبیریێ ڤان دێرێن شعرێ دخوینیت:

ژبۆ كوردان لازمە ئێكەتی و پاكی

ژنفشێ مەردان دمینیت ناڤداری و چاكی

سەر درێكا سەرخوەبوونا گەلدا ددەم

دا نە مینن دیل و ئەرزان ل سەر ڤی خاكی... بپ٩٣.

دسیمینارێن خوەدا كو ژبۆ رەوشەنبیركرن و هشیاركرنا گوندی یێن نەخوێندەوار دخوینیت، وەكو هەموو سیمینارێن شۆرەشگێری، هەلوێستێن ل دژی ئاغا و شێخ و بەگلەران دهێنە وەرگرتن: "ئەڤێ نەخوێندەواریێ مال ل مە خرابكر. جار ب ناڤێ دینی و جار ب ناڤێ ئێل و عەشیرەت و تۆلهلدان مە دبەردن هەڤ، ئاغا و بەگێن مە ژی ژبوونا پاریێ مەزن ب ڤان بهەڤچوونان خوەش و دلشادن.. دژی هەڤ دسەكنن و دژی مللەت و وەلاتپارێزانن.. بپ١٥". لێ ژبیر دكەت كو هەمی ئەوێن دێ نامان گەهینتێ ئاغا و بەگلەر و شێخن. ئەڤ دووانی یا هزر و هەلوێستان، ب هزرا من ژ بەرمایكێن شۆرەشا كومۆنیستە كو ئاكامەكا گەلەك مەزن ل سەر پڕانی یا مللەتێن شۆرەشگێر كرییە. ل وی دەمێ ب ئاوایەكێ رەهایی دژاتی یا ئاغا و شێخان دكەت، هەروەسا ب سەرسۆرمان و شەهنازیڤە شیلان و دیوانێن ئاغا و شێخان پەسن دكەت: "من دزانی ئەڤ هاریكارییە هەموو ژبەر هندێیە دا كۆچكا قەهرەمانێ وان ڤالا نە بیت و شیلانا وی هەژار نەبیت.. بپ١٤٤". دبیت بەهانە ئەو بیت كو ئەو ئاغا و شێخێن سەركردە، نەوەكو وانن ئەوێن هەلپەرست و دژی بەرژەوەندا مللەتی. هندەك رەوشەنبیر ژی وەسا ددەنە خویاكرن كو ئەو شێخ و ئاغا یێن شۆرەشكێر، دەست ژ ئاغاتی و شێخاتی یا خوە بەرددەن و دهێنە دناڤ رێزێن مللەتیدا. لێ ئەڤ بەهانەیە نە گەلەك بەرهۆزە، چونكو هەمی بابەت و بۆیەر رێژەیینە و ل هەمبەر هەر ئاغایەكێ هەلپەرست، نە دوورە كۆمەكا ئاغا یێن شۆرەشگێر ژی هەبن.

ب هزرا من، بەرگومانكرنا رەهاییێ و چاندنا هزر یان هەلوێستەكێ ئیدیولۆژیێ رەهایی، كریارەكە مینا شكاندنا قالبێن چوارچۆڤەكرییە و پیرۆزكرنا هەمان قالبانە. هەبوونا پیرۆزیێ یان جەڤەنگێن پیرۆز، فەراتییەكا دەروونییە دهەمی گەهێن دیرۆكێدا هەبوویە و هەیە، لێ پرسا گرنگ ئەوە ئەرێ پیرۆزكرن یان بەرگومانكرنا تشتەكێ دهەمی گەهێن دیرۆكێدا وەكهەڤە؟ هەلبەت نا بیت هەمان پیرۆزی یان بەرگومانكرن ژبۆ هەموو سنسلە یێن گەهێن دیرۆكێ بهێتە كرن. ئەگەر هندەك ئاغا و شێخان، دژاتی یا مللەتی كربیت. دگەهەكا دی یا دیرۆكێدا هندەك ئاغا و شێخێن دی، سەركردایەتی یا مللەتی كرییە ژبۆ ب دەستڤە ئینانا مافێن وان. نە دوورە ژی، هەمان شێخ و ئاغا و بەگ هەردوو رۆلان ببینن د دوو گەهێن جوداجودا دا، هەروەكو كور حسێن پاشای: "من هزرا خوە د ڤی كور حسێن پاشای دا دكر، خایینێ دوهی و شۆرەشگێرێ ئەڤرۆ و بابێ دوو شەهێدێن قەهرەمان.. بپ١٠٣". مەرەما من ئەو نینە كو بەرەڤانیێ ژ ئاغا و شێخ و بەگلەران بكەم، لێ وەكو خواندنەكا شرۆڤەكاری یا جڤاكی، فەرە بۆیەر و هەلوێستێن جڤاكی ل گورەی رەوش و كاودانێن جڤاكی یێن ب دەم و جهێن دیاركریڤە گرێدایی بهێنە هەلسەنگاندن و شرۆڤەكرن. ب هزرا من، ئەڤ هەلوێستێن رەهایی و دووانەیی یێن ل گورەی بەرژەوەند و رەوشێن جڤاكی دهێنە دان، ژ ئەگەرێ هەستەكا كوورا دەروونییە. مللەتێ كورد وەكو جڤاكەكێ کشتوكالی د رەوشەكا ب زەحمەت و هەژار و نەخوێندەواریێدا ژیایە. ژێیاتی یا وی ژبۆ بنەمالێ و پاشی گوندی و پاشی عەشیرەتێیە. هەلبەت ئەڤ ژێیاتییە ژ بۆشاییێ و نەزانینێ نەهاتییە. د هەمی جهان و سەردەماندا مرۆڤی سێ غەریزە یێن سەرەكی هەنە (برس و بەهاداری و سێكس)، هەمی تێكوشین و خەباتا مرۆڤی ژبۆ تێركرنا ڤان هەرسێ غەریزەیانە، ئەڤجا ئەڤ هەرسێ غەریزەیە ل بنەمالێ و پاشی گوندی و پاشی ل عەشیرەتێ دهێنە تێركرن، لەوا كریارەكا سروشتییە كو ژێیاتی یا مرۆڤی ژبۆ بنەمالێ و گوندی و عەشیرەتێ بیت. ئوو ل گورەی ڤێ ژێیاتیێ، كەسێ كورد پەروەردە بوویە و مەزن بوویە. ئوو ژ ئەگەرێ ڤێ ژیان و ژێیاتیێ، تۆشی دووانیزما ئاغاتی و خولامینیێ دبیت. هندی هێزدار و پەرلاخ و تێر بیت، دێ چاڤلێكرنا ئاغای كەت و ئاغا ل نك وی دبیتە قەهرەمانەكێ بێ بەڤل. لێ دەمێ دكەفتە د تەنگاڤی و بێ دەستەلاتیێدا، هینگی دێ رەفتارا خولامان كەت و هەمی خولامێن تەپەسەركری (د هەست و دەروونێ خوەدا)، ل دژی ئاغا و خودانێن خوەنە. ئانكو پەسندان ل گورەی رەوشا دەروونی و بەرژەوەندا هەنۆكەیی (چ كەسۆكی بیت یان بەرژەوەندا كۆمێ بیت) دهێتە كرن. ئەڤجا ل گورەی ڤێ هزركرنا دەروونی، كریارەكا سروشتییە كو كەسێ كوردێ شۆرەشگێر ل دژی زالدەستی یا شێخان یان ئاغایان بیت و دهەمان دەمدا ژی شەهنازیێ پێ بكەت. لێ ئەڤ هەلوێستێ دووانیزمیێ دژاتی و شەهنازی پێكرنێ د دوو رەوش و گەهێن دیرۆكی یێن جوداجودا دهێنە دەربڕاندن.

·  كەو دوژمنێ سەرێ خوەیە:

یەك ژ وان فاكتۆرێن هەرەگرنگێن پاشڤەمان و داكەفتنا بزاڤ و سەرهەلدانێن كوردان، هەڤڕكی یا كوردان ب خوە بوویە. شەڕێن سەرا ب دەستڤە ئینانا دەستەلاتێ و ب سەرداگرتنا هەڤسوی و هەڤپەیمانان ژبۆ مەرەمێن ئابۆری یان بەرفرەهكرنا بیاڤێ دەستەلاتداریێ، د پڕانی یا جڤاكێن جیهانێدا هەبوویە و هەیە. ئوو دەمێ دوژمنەكێ داگیركەر پەیدا دبیت، هەمی هێزێن هەڤڕك خوە دكەنە ئێك داكو بكارن بەر سینگێ دوژمنان بگرن. لێ شەرێن براكوژی یا كوردان، زێدەباری دەستەلات و ئابۆری و ناڤتێدانێ، هەروەسا بابەتێن خوینداری و تۆلڤەكرنێ ژى، بیاڤەكێ بەرفرەھ ژ مەژیێ كوردی گرتییە و داگیرکرییە. مشە جاران خوینداری سەرا بابەتەكێ نە هەژی و بەرنەكەفتی پەیدا بوویە، ئانكو هەردەم كەسێ كورد مینا بومبایەكا تەوقیتكری ل هیڤیا پەقینێ بوو. ئوو هەردەمێ شەڕەك دناڤبەرا دوو كەسێن ژ دوو عەشیرەتێن جوداجودا یان دوو بنەمالاندا با، ل گورەی پێكڤەگرێدانا عەشیری و گوندیاتیێ، دا بیاڤێ شەڕی بەرفرەهتر لێ هێت و كەسەكێ نەدزانی كا دێ كەنگی ئاگرێ شەڕی و خوینداریێ ڤەمریێت. دبیت ئەڤ رەفتارە ژ ئەگەرێ ململانێ یا خوەچێتراندنێ بیت، چونكو ژ لایێ دەروونیڤە هەر كەسەك یان هەر گرۆپەك خوە ژ یێن دی چێتر و هەژیتر دبینیت. ئوو ب ڤی تەرزی كەسێ كورد هەردەم بەرئاتاڤی دسەردابرنێ و خاپاندنێ بوو، نەمازە خاپاندنێن ئایینی و مەسەبی و پایەداری یا عەشیریێ. ئەڤە ژی ژبۆ نەزانین و نەخوێندەواری و نە رەوشەنبیری یا مللەتی دزڤڕیت. لەوا هەمی شۆرەش و سەرهەلدانان داكۆكی ل سەر خواندن و زانینێ كرییە. د شیرەتێن دەسپێكی یێن میرێ كوردان ژبۆ نوونەر و پەیامبەرێن هاتینە جەم، ئەوە كو ترسا وی یا مەزن ژ مللەتێ وییە، نە ژ دژمنییە: "ئەو نكارن تشتەكی ب تەنا سەرێ خوە بكن، لێ مللەتێ مە پڕانی یا وی هێشتا نەزانن و ب ساناهی دهێنە خاپاندن، ژ وان بترسن، باوەریا خوە ب هەر كەسی نە ئینن.. بپ٩". هەروەسا هەست كرنا ب خوە كێمدیتنێ ژی، بەرێ مرۆڤی ددەتە دژاتی یا گەل و وەلاتی. دەمێ بەحسی خیانەتا كور حسێن پاشای دكەت كو خیانەت ل شۆرەشا شێخ سەعیدێ پیران كر و خوە دا توخیبێن ئیرانێ ژی ل كوردان گریت! لێ دەمێ توركان چ پویتە پێ نەكری، وەكو كاردانەوەیەكا دەمارگیری ڤەگەراڤە ناڤ رێزێن شۆرەشێ. ئانكو نە تفاقی یا وی دگەل سەركردایەتی یا شۆرەشێ ژئەگەرێ دەمارگیری و گرێ یا خوە چێتراندنێ بوویە كو بەرێ وی دا خیانەتێ. لێ دەمێ دیتی كو هەمی كورد ل دەف دژمنی وەكهەڤن و چ پایە یێن جڤاكی و میری ب دەستڤە ناهێن، جارەكا دی دبیتە شۆرەشگێر، "من هزرا خوە د ڤی كور حسێن پاشای دا دكر، خایینێ دوهی و شۆرەشگێرێ ئەڤرۆ و بابێ دوو شەهێدێن قەهرەمان.. بپ١٠٣". ل ڤێرە، نڤیسەری دڤێت بێژیت كو كورد هەمی ل دەف دژمنی وەكهەڤن و چ جوداهی دناڤبەرا یێ رەش و سپیدا نینە، چونكو ئەو ل دژی نفشێ كوردان و كوردینیێ شەڕی دكەن، نە دژی هەلوێستێن كەس و گرۆپان. هەروەسا خیانەتكرنا نەجمۆیێ سێرتی دگەل شێخێ گارسی، نموونەیەكا دی یا ڤێ خوە كێمدیتنێیە یان نە باوەریێیە ب حەز و شیانێن كوردان: "ب توركی گۆت: ئەڤە من ئەركێ خوە بەرامبەری دەولەتێ بجھ ئینا.. بپ١٥٧". ئانكوخیانەتكرن و كوشتنا شێخێ گارسی مەهدەرێ رازیبوونا دەولەتێیە. وەكو شرۆڤەكرنەكا دەروونی ژبۆ ڤێ كریارا دلتەزین، زێدەباری گرێ یا خوەكێمدیتنێ، هەروەەسا دبیت ڤیا بیت جەمسەرێ ب هێز و دەستەلاتدار بۆ ئارامی و ژیانا خوە یا داهاتی هەلبژێریت (نەدوورە پاداشتەكا كەسۆكی ژی دگەلدا بیت).

بابەتێن تۆلهەلدانێ و كۆشتنا سەرا نامووسێ بیاڤەكێ دی یێ نە تفاقی و هەڤڕكی یا بەردەواما كوردانە. ل گورەی عورفێن جڤاكی، ئەڤ كریارە ب سروشتی دهێنە ل قەلەمدان، خۆ ئەگەر دژی بەرژەوەندا بلندا مللەتی بیت ژی، سەرەدەرییەكا هێسانتر دگەل دهێتە كرن. ل دەمێ نوح بەگێ و برایێ خوە كور حسێن پاشا كوشتی و نوح بەگ ل بارزان هاتییە دادگەهكرن، د بەرەڤانیكرنا خوەدا گۆت كو خویندارییەكا كەڤن دناڤبەرا واندا هەبوو: "قەت كوشتنا وی د ڤی بارودوخی دا ل بیرا من نە بوو، بەلێ كو كەڤنە خوونەك دناڤبەرا بنەمالێن مە هەبوو. مەدەنی بەگێ ئەو كوشت.. بپ١٢٠". لێ نڤیسەری خوە ل نە رەواتی یا ڤێ تۆلهەلدانێ نەكرە خودان و گرۆڤێن نەبوونا خوینداریێ دئینان. ئانكو ئەگەر ئاخفتن راستبا و خوینداری هەبایە، نەدوورە حوكمێ دادگەها وان سڤكتر بایە: "ئەگەر خووندارییەك هەبا بلا ل بن خەتێ تۆلێن خوە ڤەكربان.. بپ١٢٠". ب هزرا من بابەتێ تۆلهەلدانێ بەهایەكێ جڤاكێ کشتوكالییە و فەرە ددەمێ شۆرەشاندا نەمینیت، هندی ئەڤ عورفە دجڤاكیدا ل كار بیت، ئێكرێزی و ئێكگرتن ناهێتە ب جهئینان. كوشتنا ل سەر نامووسێ ژی، ب دوو شێوازان دهێتە كرن؛ ئەگەر خیانەتەكا هەڤژینیێ هاتە كرن یان ژی ئەگەر گەنجەك كچەكێ برەڤینیت. خیانەتا هەڤژینیێ ل گورەی عورف و عەدەتێن ئایینی و جڤاكی نە قەبوولكری و حەرامە. لێ رەڤاندن د شەرعێ ئایینی و بەها یێن جڤاكی یێن گوندییاندا كریارەكا مێرانیێیە و حەلالە (نەمازە ئەگەر كچ و كور ژ ژیێ سنێلاتیێ دەرباز بوو بن). هەرچەندە هەر كوشتنەك ژبەر هەر ئەگەرەكێ هەبیت، دبیتە سەدەمێ ژێكدوور بوون و هەڤڕكی و خوینداریێ. لێ كوشتنا ژبەر رەڤاندنێ، دبیتە ئاستەنگەك د رێكا شۆرەشێ و ئێكگرتنێدا. دڤەگێرانا سەرهاتی یا ئاپێ سلێماندا، پەهلەوان دبێژیت: "بەلێ ئەو رازی نەبوون و ئەم ژی رازی نەبوون وان بدەست دژمناڤە بەردین، ل سەر بەختێ مە بوون. مرۆڤێ كورد بێنامووسیێ قەبوول نا كت.. بپ٢٤-٢٥". ئەگەر ل ڤان هەڤۆكان بنێرین دێ بینین كو جارەكێ مرۆڤێن كچكێ ب دژمن ل قەلەمداینە و خۆدانەپاشا ژ شەڕێ براكوژیێ ب بێنامووسی ل قەلەمدایە. ئەڤە ژی عورفەكێ جڤاكییە و دبیتە ئەگەرێ خوینداری و ژێكدووربوون و خافلبوونا ژ ئۆمێدا مەزن، كو شۆرەشە ل دژی داگیركەران. د ئەنجامێ ڤی شەڕی ب تنێدا، دوازدە كەس ژ هەردوو لایان هاتنە كوشتن: "ئەو شەش كەس و كوڕك و هەردو برا و خوەشكا من ل پالا ڤی گری هاتن ڤەشارتن. پشتی هینگێ هەردو برا یێن من یێن دی ژی ب برینێن خوە مرن.. بپ٢٥". ئەگەر ئەڤە سەرهاتی بیت و ب تێگەھ و رەفتارێن بۆری ل قەلەم بدەین، د گەرمەگەرمە گەهاندنا نامەیاندا و دگەل پەهلەوانێ رۆمانێ، كو ب كەسەكێ رەوشەنبیر و خەمخۆرێ گوهارتنا جڤاكی هاتییە نیاسین، هەمان روودان روو ددەت. دەمێ هەسن و بەفری دگەل پەیامبەران دهێنە باشۆری و ب رێڤە پەهلەوان دهزرا خوەدا دبێژیت: "ئەگەر مرۆڤێن كچكێ پێشی ل مە گرتن دێ چ كین؟ بدەینە دەست وان. یان ژی وەكی ئاپێ سلێمان دەستهەلینین، وەللاهی گەلەك كرێتی یە ئەم دەست ل سەر وان نە هلینن.. بپ٥٦". ئەگەر پشكا ئێكێ یا ڤێ پەگرافێ تۆڤێ گومانەكێ یان دوودلییەكێ دناڤ خوەدا هەلگریت، پشكا دووێ ب ئاشكرایی هەلوێستێ خوە دیار دكەت و نەكرنا شەڕی ب كرێتی وەسف دكەت. ئانكو هەمان هەلوێستێ سەرهاتیێ ددەتە خویاكرن.

خالەكا دی یا شەرێن براكوژیێ یان ئاستەنگەكا دی ژ ئاستەنگێن ئێكگرتنێ، هەبونا نژدەچی و رێگرانە. هەرچەندە نڤیسەری هەولدایە كو ڤان نژدەچییان ب رەنگەكێ دی بدەتە نیاسین و كراسەكێ شۆر بۆ كەركەت و بكەتە بەر، لێ ب هزرا من گەلەك سەركەفتی نەبوویە دڤێ كریارێدا، چونكو مادەم رۆمان خۆدیكا كەتواری و ژیانێیە، فەرە ب بەرهۆزی سەرەدەری دگەل بۆیەران بهێتـە كرن و جڤاكێ كوردی یێ وی سەردەمی رەسمكەت كو خواندەڤان بكاریت بچیتە دناڤ میناكێن وی سەردەمیدا و خۆشیێ ژێ ببینیت. دەمێ نژدەچی دهێنە بەراهی یا كاروانێ نوونەران و ئەو دكارن نژدەچییان ب خافلینن و دەردۆران لێ بگرن، نژدەچی داخوازا لێبۆرینێ دكەن، ئێكسەر هورمز دبێژتێ، ".. ئەو كەسێ هوین بەخشین ژ وی بپرسە. ئەو سەرۆكێ مەیە و نوونەرێ میرێ كوردانە ژنك جەلادەت بەدرخان پاشای.. بپ٧٢". ئەڤ خویاكرنا بلەزا نهێنیێ دگەل سیستەمێ رێكخستن و شیرەتێن میرێ كوردان (ل گورەی پەسندانێن نڤیسەری) ناگونجیت! مانە میرێ كوردان بوو گۆتیێ كو: "مللەتێ مە پڕانی یا وی هێشتا نەزانن و ب ساناهی دهێنە خاپاندن، ژ وان بترسن، باوەریا خوە ب هەر كەسی نە ئینن.. بپ٩". ئەڤجا چەوا هۆسا ب ساناهی باوەری یا خوە ب هندەك كەسێن نەنیاس دئینن! ئوو كی؟ هندەك رێگر و نژدەچی یێن سەرێ رێكان. دبیت مەرەما نڤیسەری ئەو بیت كو خوە نژدەچی و رێگر ژی دبەرهەڤن ببنە رێكخستی یێن بزاڤا میرێ كوردان، یان دەنگوباسێ میرێ كوردان هند یێ بەربەلاڤ بوو، دناڤ نژدەچی و رێگراندا ژی رێز و حورمەتا خوە هەبوو. پاشی ب ئاماژەیەكا بلەز و سەرپێیی كاردانەوەیا تەسلیمبوونا رێگران خویا دكەت: "وەی تف ل مە و كارێ مە. ئەم هند بێ روومەت بووینە، رێ ل میرێ كوردان بگرین و نوونەرێ میرێ خوە بشەلینین.. بپ٧٢". ئوو بەهانەیەكا فولكلۆری ددەتە رەفتارا وان كو نە تنێ رێگرێن دز و جەردەنە، لێ مینا كەلتۆرێ كۆچەریێ، مێرێن شەران و دزێن ب مێرانینە: "لێ باوەر بكە مە چ جاران بێ چەك و هەژار نە شەلاندنە.. بپ٧٤". ئەگەر ئەڤ بەهانەكرنە ژلایێ جڤاكیڤە، تا راددەیەكی قەبوولكری بیت، لێ ژلایێ دەروونێ كەساتی یا كەسێ كوردێ وی سەردەمیڤە، نەیا بەرهۆزە كو ئێكسەر چەكێن خوە دانن و ببنە پالە یان سەرپەرشتكارێن پالەیان ل دەف بنەمالا پەهلەوانی. بەهانەكرنا ژبۆ عەمەرێ بچووك كو خووندار هەنە و ئەوێن دی ژی دڤێن كار بكەن، داكو ژ كارێ نژدەڤانیێ ڤەببن و ببنە كەسێن مفادار دجڤاكیدا، پشكەكە ژ پلانا پەیاما نەتەوەپارێزی یا نڤیسەری ڤیایی بگەهینتە خواندەڤانان: "ب راستی من ب خوە ژی هەر ژ ئەڤێ پتر نەدڤیا، هەم بابێ من دلخوەش و رازی دبیت. هەم ئەز ژی دكارم كارێ خوە ئەنجام بدەم. ژ ئالیەكی دی ڤە سێ مرۆڤان ژ رێگری و نژدەڤانیێ بدەم پاش و مفای بگەهینم وان.. بپ٧٦". ئەگەر مەرەم ب ڤێ بەهانەكرنێ نە ئیدیولۆژی یا نەتەوەیی و ئاراستەكرنا مللەتی یا بەر ب كارێن باش و بەرهەمدارڤە بیت، ل گورەی بەها یێن جڤاكی یێن كوردستانێ، ئەو دا پالەتی یا خوە ل سەر مولكێ خوە و دگەل گوندی یێن خوە كەن، نەمازە گوندێن كوردان هەمی ئاڤەدان بوون. خوە ئەگەر ئارێشەكا كوور و بێ چارەسەر نەبایە، كەسەكێ ژ گوندێ خوە بار نەدكر چونكو جڤاكێ کشتوكالیێ، جڤاكەكێ كوللەكتیڤە و هەموو ب هەڤرا د خۆشی و نەخۆشییاندا پشكداری یا هەڤ دكەن. نڤیسەری وەسا هزر كرییە كو پەهلەوانێ وی (ئەحمەدێ بەهدینی) ب كارەكێ باش و مفادار رابوویە و دخزمەتا پەیاما وی یا سەرەكیدا بوویە، لەوا هەولدایە كو ڤێ كریارێ ب كاردانەوەیەكا پۆزەتیڤا لایەنێ بەرانبەر كاملان بكەت، داکو پەیاما وی ژی پێ كاملان ببیت. نژدەچی د بەرسڤێدا دبێژنە پەهلەوانی: "ئەزبەنی چەك ژبۆ هەوە پیرۆزن. ئێدی مە ئەو چەك نەڤێن، ئەم هەلناگرن... بدنە ملێ سێ خورتان بلا ب هەوە را بن، مە بێ روومەتی كرییە، ئەو تفەنگ كێری مە ناهێن.. بپ٧٣-٧٤". ب هزرا من، دڤێ روودانێدا نڤیسەر كەفتییە دناڤ یوتوبیایەكا هزرێن حەزاندیدا و خوە ژبیركرییە یێ بەحسی جڤاكەكێ کشتوكالی دكەت كو دانانا تفەنگێ ب مرنا وانە. ب تایبەتی ل وی سەردەمی كو هەبوونا تفەنگێ مال و مولكەتەك بوو، شەهنازی پێ دهاتە كرن. ئەگەر ئەڤ كاردانەوەیا رەهایی یا پۆزەتیڤ نە ب ڤێ لەزا هەیی و ڤی شێوازێ یوتوبیایی بایە، رۆمان دا بەرهۆزتر و كەتواریتر بیت. ما ئەگەر مللەت (نەمازە تەخا هەژار و نەخوێندەوار)، ب ئینانا ناڤێ میری ببنە كەسانێن كاركەر و پێگیر ب رەواتی یا دۆزێ، نە دوورە هەر هینگی كوردستانێ ئازادی وەرگرت با و دەولەتا خوە یا خوەسەر دامەزراند با. ب هزرا من، هشیاركرن و هاندانا مللەتێ هەژار و نەخوێندەوار، نە ب ڤێ هێسانیێیە، چونكو مللەت ب كۆمەكا عورف و عەدەت و بەها یێن جڤاكی یێن هۆزی و گوندیاتیێ و بنەمالانڤە گرێداینە و ئەڤ بەهایە پشكەكن ژ تێگەھ و كەساتی یا وان یا جڤاكی.

ئەڤجا ئەڤ ساخلەت و تێگەھ و عورفێن جڤاكی یێن پاشكەفتینە، كورد ل هەمبەری هەڤ كرینە رەشە و دووری یا دناڤبەرا واندا كوورتر و فرەهتر لێ كری. نڤیسەر ڤان رەفتاران ب ئاوایەكێ رەخنەیا جڤاكی و شرۆڤەكرنا كەتواركی یا هەڤبەندی یێن وی سەردەمی ژبۆ نەزانین و پاشكەفتنێ ڤەدگەرینیت. ئوو دكەتە سەدەمێ شكەستن و داكەفتنا بەردەواما سەرهەلدان و شۆرەشێن كوردان ل هەمبەری توركێن دژمن و داگیركەر: "ما ئەو چ ژ هەوە چێترن. ب تنێ ئەو خیانەتێ ل مللەتێ خوە ناكن و یا ئێك و دو نادەنە ب یا هەوە. ئیك دو دگرن و هەوە ژی دگرن و دبەردەن سەروچاڤێن ئێك.. زێدەتر هەم كورد هەڤ دكوژن و هەم ژ بوونا توركان خەلكی دكوژن و خوە ژی ب كوشتن ددن.. بپ٣٧". ئانكو هەروەكو كورد دبێژن كو "خەلك هەمی دژمنێ كەوییە و كەو ب خوە ژی دژمنێ سەرێ خوەیە". لێ ئەگەر كەتوار ژی وەكو خەون و مالخولیانی یێن نڤیسەری بایە (دبیاڤێ ئێكگرتنا نەتەوەییدا)، نەدوورە كورد تۆشی ڤان دەردەسەری و رەڤین و كۆچبەریێ نە ببان. كورد دبێژن "كرمێ دارێ ژ دارێ نەبیت دار كرمی نابیت". ئەڤە ژی بەرێ مە ددەتە وێ هزرێ كو نەدوورە ب درێژاهی یا دیرۆكێ هەردەم كوردان خیانەت ل ئێكودوو كر بیت، ژبۆ ئێكودوو، مێر و پەهلەوان بووینە و ل هەمبەری دژمنی بچووك و شكەستی بووینە. نموونە یێن دیرۆكی یێن ڤێ چەندێ ژی زۆرن، یەك ژ نموونە یێن هەرە گرنگ و هەڤبەند ب بابەتێ مەڤە، هەلوێستێ كورحسێن پاشایە كو خیانەت ل شۆرەشا شێخ سەعید كر و پاشی ئەو ب خوە دقۆناغەكا دیتردا دبیتە شۆرەشڤان و بابێ دوو شەهیدێن قەهرەمان (هەروەكو نڤیسەر د ڤێ رۆمانێدا ددەتە زانین!). لێ نڤیسەر وەكو ماموستایەكێ نەتەوپارێز وانەیەكا ئیدیولۆژی یا نەتەوەپارێزیێ ددەتە گەنجێن نووهاتی، هزرێن خوە یێن حەزاندی دكەتە كەتوارەكێ بەرهەست و دەقەكێ رۆمانا دیرۆكی ژێ دئافرینیت. هەرچەندە لۆكاش (دەربارەی رۆمانا دیرۆكی)، داكۆكیێ ل سەر پاراستنا ئەمانەتا دیرۆكی دكەت، لێ نڤیسەری پەیامەكا ئاشكرا و كۆمەكا حەزێن نە تركاندی هەنە و درۆمانا خوەدا داناینە بەر چاڤکێ دویفچوون و تێهزرینێ. ئوو دڤان حەزكرنێن ئیدیالیدا، نڤیسەر دكەڤیتە دحالچوونەكا نەتەوەپارێزیدا و تێگەهێ ئێكگرتن و ئێكرێزی یا مللەتی ل سەر دوو تەخێن ژ هەڤجودا (نەزان و رەوشەنبیر) دابەش دكەت: "ئەگەر هوون هاری مە ژی نەكن. ژ مە بگەرن، ئەم دێ توركان ژ وەلاتێ هەوە كەینە دەر.. بپ٣٧". ئانكو مینا پاڕانەوەیەكێیە ژبۆ مللەتێ نەزان (ئەوێ رێگر و ئاستەنگ د رێكا شۆرەشێدا)، داكو شۆرەشڤان بكارن ئەركێ خوەیێ نەتەوەپارێزیێ ئەنجام بدەن. ئەڤ دابەشكرنا مللەتی ل سەر دوو تەخێن ژ هەڤجودا یێن جڤاكی بیرا مە ل دووانیزما ئاغاتی و خولامینیێ دئینتەڤە كو مللەت جهێ خولامێن نەزانە و رەوشەنبیرێن شۆرەشڤان ژی، دێ جهێ ئاغایان گرن و دێ ئاغاتییەكا نوو پەیدا كەن (کو دگەل تێگەهێ ئیدیولۆژیێ نڤیسەری ژبۆ ژێیاتی یا نەتەوەیی دانایی ناگونجیت).

·  جڤاكێ موزاییكیێ كوردان و پێكڤە ژیانا ئایینان:

وەكو پشكەك ژ پەیاما نەتەوەیی یا رۆمانا هێلێن سۆر، تەبایی و پێكڤە ژیانا سەرعێل و عەشیرەت و دەڤەرێن جوداجودایە. كوردستان دەڤەرەكا چیایی یە و كۆمەكا ئاستەنگێن سروشتی دناڤبەرا دەڤەراندا هەیە. پێكڤە ژیانا ئایینان و هەڤچەپەری یا ڤان ئایینێن جوداجودا ل سەر دۆزەكا رەوا یا ئێكگرتی، هێزەكا نەپەن و ئەفسانەیی ددەتە پاراستنا ئێكرێزی یا بزاڤا نەتەوەیی. ب درێژاهی یا دیرۆكێ (هەروەكو پڕانی یا ژێدەرێن دیرۆكا كەڤن و نوو ددەنە خویاكرن)، ئایین هەردەم وەرەقەیەكا قازانجكری بوو ددەستێن دژمناندا و كوردێن كوردستانێ پێ بەرددانە هەڤ. جڤاكێ كوردستانێ جڤاكەكێ موزاییكییە، ژ كۆمەكا ئایین و مەسەبان پێك دهێت: وەكو موسلمان، فەلە (مەسیحی)، جوهی، ئێزدی و هندەك كەڤنە ئایینێن دی، دبیت هەر ئایینەكی ژی كۆمەكا مەسەبێن جوداجودا دناڤ خوەییێ خوەدا هەبن. ئوو جڤاكێ كوردستانێ كو جڤاكەكێ ساكارێ کشتوكالییە و پڕانی یا وان نەخوێندەوارن. تاكێن هەر ئایینەكی ب موكمی ب دینێ خوەڤە (یان ب مەسەبێ خوەڤە) دگرێدایینە و ئەگەر هەر ئارێشەیەكا بچووك ژی دناڤبەرا ڤان ئاییناندا هەبیت، دشیاندایە كو ببیتە سەدەمێ ئارێشە یێن مەزنتر و شەر و هەڤڕكی یێن دۆمدرێژ. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەم دكارین بێژین كو هەردەم ئایین و جوداهی یێن ئایینی مینا بومبەیەكا تەوقیتكرینە دبن جلكێن كەسێ كوردستانیڤە و هەتا نهۆ ژی ل گەلەك دەڤەرێن كوردستانێ ل كارە!

نڤیسەر ب هشیاری ل ڤێ چەندێ ئاگەهدار بوویە و هەولدایە كو ئارامێ ئەرمەنی و هورمز و عیسا یێن مەسیحی بكەتە دناڤ كاروانێ نوونەرێن میرێ كورداندا، وەكو ئاماژەیەك ژبۆ پێكڤەژیانا ئایینی و هەبوونا گیانێ لێبوردەییێ دناڤ جڤاكێ كوردیدا: "هورمزی تفەنگ ب بەرواركی ل بەر سینگێ خوە دانا بوو. ل پەی وی هەسپێ ئارامی و ل پەی وان هەسپێ من بوو كو بەفری لێ سوار ببوو.. بپ٦٩". هەبوونا ناڤێ هورمز ب تەنا خوە ئیشارەتەكە ژبۆ هەبوونا كەسەكێ فەلە، چونكو ناڤێن فەلەیان ژی تایبەتمەندی یێن خوە یێن هەڤبەند ب ئایین و كلتۆرێ وانڤە هەیە. لێ نڤیسەر ب ڤان ئاورێن بلەز و مەرەمدار تێر نابیت و دڤێت پشتراست بیت كو خواندەڤانێ رۆمانێ دێ مەرەما وی وەرگریت، لەوا داكۆكیێ ل سەر هەبوونا مەسیحییان و گرنگیدانا ب هەموو ئایینان دكەت. ئوو ل سەر زارێ میرێ كوردان پێكڤەژیان و هەڤ قەبوولكرنا ئایینان دپەژرینیت: "جارەكێ گوندیەكی ژمیری پرسی، كو هندەك شێخ و مەلا كوشتنا فەلە و جوهی و ئیزدیان حەلال دكن؟! میری بەرسڤا وان دا و گۆت، هەركەسێ ڤی كاری بكت، بخوازت و نەخوازت خزمەتا دژمنێن مە دكت. دینێ مە ڤێ قەبوول ناكت.. بپ٩٢". ل ڤێرە نڤیسەری نەڤیایە كو ب ئیدیولۆژی یا نەتەوەیی یا سەردەم، سەرەدەریێ دگەل ڤی بابەتی بكەت و بدەتە خویاكرن كو ئایین باوەرییەكا كەسۆكی یا مرۆڤییە و هەڤبەندییەكا پوخت و تایبەتا كەسەكێ تاكە دگەل خوەییێ خودێ، هەروەكو دبێژن "ئایین ژبۆ خودێیە و وەلات ژبۆ مە هەمیانە". لێ ب هەمان تێگەهشتنا سادە و دلینی یا گوندییان سەرەدەری دگەل بابەتی كرییە و ل سەر زارێ میری گۆت: "دینێ مە ڤێ قەبوول ناكەت.. بپ٩٢". ئەڤ بەهانەكرنا پرسێن ئایینی ب خوەییێ ئایینی، رۆلەكێ كاریگەر د قاییلكرن و پێگیریێدا هەیە. ئەو ب خوە ژی، ئایەتەكا قورئانێ هەیە دبێژت كو ئۆلداری نە ب تەعدایی یە (لا اكراە فی الدین). لێ ئایین ژی وەكو هەر بەهایەكێ دی یێ جڤاكی، فەرە دگەل كەلتۆر و عورف و عەدەتان بگونجیت، هەتا دهێتە قەبوولكرن. دگەل وەختی و مومارەسەركرنا ئاییردەیان، ئایین ژی دبیتە كەلتۆر و دبیتە پشكەك ژ پێكهاتەیێ كەساتی یا مرۆڤی. لێ ل گورەی تیۆرا خوەچێتراندنێ و تێگەھ و تێهزرینێن گوندییان، چێتراندنا موسلمانان و ئیسلامەتیێ د كووراتی و ناخێ كوردێن موسلماندا هەیە. نەدوورە بەركارێ رەنجا دژمنان بیت كو مژارا "ئەم باشترین ئایینین هاتینە سەر روویێ زەمینێ" و بكارئینانا ڤێ هەڤۆكێ ژبۆ چێكرنا هەڤڕكی یێن ئایینی دناڤبەرا هەڤوەلاتی یێن هەمان وەلاتدا بیت. نڤیسەر ژی ئێكە ژ هەڤوەلاتی یێن د ڤی جڤاكیدا گەشەكری و مەزن بوویی، نەشیایە خوە ژ تێگەهێ چێتراندنێ رزگاركەت و ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ ئاماژە كرییە ڤێ خوەچێتراندنا ل سەر ئایینێن دی (كو دكارین مینا تەپەسەركرنا ئایینێن دی ل قەلەم بدەین). هندەك دانوستاندنێن نەراستەوخۆ یێن تڕانەئامێز هەنە، بابەتێ كێمدیتنا ئایینێن نەموسلمان بەرچاڤ دكەن وەكو: "كوڕۆ هەرچەندە تو نە بوسرمانی. بەلێ خودێ ژ تە رازی بیت و تو ل نیڤەكا بەحەشتێ بی.. بپ٦٢". ئانكو فەرە دوعا یێن خێرێ تنێ بۆ موسلمانان بن و بەهەشت ژبۆ ئەوێن نەموسلمان مەحالە. هەروەسا دەمێ دبێژیت: "هەی كوڕێ كێلۆكا مەخینی.. بپ٨٠". ئاماژەیەكە کو موسلمان ب ناڤێ کێلۆک بانگى ژنێن مەسیحییان دکەن. هەردوو پەیڤێن كێلۆك ژبۆ ژنێن فەلەیان و كریڤ ژبۆ ئێزدییان د سروشتینە و چ رامانێن نەباش ب خۆڤە هەلناگرن، لێ دەمێ موسلمان پەیڤا كێلۆك و كریڤ بكار دئینن (هەروەكو فەلە و ئێزدی یێن ڤی سەردەمی دبێژن)، ڤەرێژێن كێمكرنێ و جوداكرنێ پێڤە دیار دبن. ئەگەر نە، بۆچی پەیڤێن خویشك و برا بكار نائینن؟ لێ چونكو د ناخ و دەروونێن خوەدا موسلمان نەشێت قەبوولكەت كو فەلەیەك یان ئێزدییەك خویشك یان برایێ وی بیت (ب تێگەهێ خویشك و براتی یا د زمانێ كوردیدا هەیی)، لەوا ڤان هەردوو پەیڤان بكار دئینن. دلەقتەیەكا دی یا تڕانەئامێزدا، كو دەربارەی گرنگی یا نڤێژێن موسلمانانە، خواندەڤان دێ هندەك ئاماژە یێن نەهۆشی و نەراستەوخۆ یێن تەپەسەركرنا ئایینی بینیت:

-  یێ بڤێت نڤێژێ بكەت، دا نڤێژێن خوە بكەین.

-  هورمز: ئاها هەكە ل دوماهیێ تە نڤێژ ب مە ژی نەدانە كرن.

-  مانێ من گۆت یێ بڤێت، ئەڤە ژبۆ خودێ یە و هەر كەسەك ب دلێ خوەیە، نە ب خورتی یە. هەتا ئەم نڤێژا بكەین تو بۆ مە هندەك خیارا مییارا بجڤینە و مژمژەكا باش ژی ل بنێ باخی. ئامانێن ل سەر كانیێ هەین بۆ مە هندەكا بینە.

-  هورمز: نە بابۆ دێ سێ نڤێژا كەم پێش ئێكی ژ وەڤە و بلا ئەو بۆو مە ڤی كاری بكەت.

-  نا.. نا.. هەر ئێك ژ مە دێ كارێ خوە كەت، نوكە ئارام گوشتی دكەلینیت، تو ژی خیار و مژمژان بكە و ئەم ژی دێ نڤێژان كەین... بپ٧٨.

ئەگەر ئەم ب هووری ل ڤی حیوارێ ل سەلال بنێرین، چێتراندنا ئایینێ ئیسلامێ ب ئاشكرایی یا زالە ل سەر حیواری، ئەركێ هەمی كەسێن نەموسلمان ئەوە كو كارێن جەستەیی و خزمەتا كەسێن موسلمان بكەن. تنێ داكو كەسێن موسلمان ئاییردە یێن ئایینێ خوە ب جهبینن، یان تاعەتێ خودێ خوە بكەن و یێن نەموسلمان ژی، وەكو خزمەتكاران كارێ وان بكەن. دبیت خواندەڤانەك هزر كەت یان بێژیت ئەڤە هەڤكارییە و دناڤبەرا هەڤال و هەڤرێبازاندا كریارەكا نورمالە. لێ كاردانەوە یا هورمزی ژبۆ نڤێژێن هەڤرێبازێن خوە بێهنا هەستكرنا ب ئیستغلالكرنێ و بێزاربوونێ ژێ دهێت. هورمز د كاردانەوەیەكا خوەیا وەكو تڕانەكرنێدا دبێژیت: "ئاها هەكە ل دوماهیێ تە نڤێژ ب مە ژی نەدانە كرن... نە بابۆ دێ سێ نڤێژا كەم پێش ئێكی ژ وەڤە و بلا ئەو بۆ مە ڤی كاری بكەت.. بپ٧٨". هەروەكو كورد دبێژن "دناڤبەرا تڕانا و مژانادا گەلەك راستی یێن هەستپێكرنا مرۆڤی خویا دبن". ئوو بەرسڤدانا پەهلەوانی بۆ ڤێ كاردانەوە یا تڕانە ئامێز، "نا.. نا.. هەر ئێك ژ مە دێ كارێ خوە كەت.. بپ٧٨". ڤێ هزرا گۆماناوی دپەژرینیت، ئانكو كارێ وە خزمەتە و كارێ مە تاعەتە.

دهەمی رۆمانا هێلێن سۆردا، جارەكا ب تنێ ژی نڤیسەری ئیشارەت نەدایە كنیشتەكێ یان دێرەكێ كو دێر ل دەردۆرێن دەڤەرا قەومینا بۆیەرێن رۆمانێ دمشە بوون. دبیت ل بیرا نڤیسەری نەبیت كو ئیشارەتێ بدەتە هەبوونا دێران و ئاییردە یێن ئایینێ فەلە و ئێزدی و جوهییان (كو دسەردەمێ رۆمانێدا هێشتا جوهی ل دەڤەرێ هەبوون)، چونكو دەمێ ئارامێ ئەرمەنی و هورمز و عیسا یێن مەسیحی كرینە پەهلەوان و هەڤڕێبازێن نوونەرێ میرێ كوردان، مەرەم پێ خزمەتكرنا دۆز و پەیاما خوە یا نەتەوەیی بوو، ئەڤجا ئەگەر ئاماژە یێن بلەز ژی دابانە پێكڤەژیان و ئاییردەیێن ئایینی یێن ئێزدی و فەلە و جوهییان، دا پەیاما وی كاملانتر و ب هێزتر كەڤیت. وەسا دیارە كو ل بیرا نڤیسەری نەبوو، لێ پرسیارا گرنگ ئەوە، ئەرێ ب راستی ل بیرێ نەبوو یان ب مەرەم نە ئیناینە بیرا خوە و پشتگوھ هاڤێتینە؟ ب هزرا من، تێگەهێ چێتراندنا موسلمانان د جڤاكێ كوردیدا، هەر ژ زارۆكینیێ و پەروەردەیا سالێن دەسپێكی یێن ژیێ مرۆڤی دەست پێ دكەت و دگەل مرۆڤی مەزن دبیت و گەشە دكەت، هەتاكو دبیتە پشكەك ژ تێگەهێن سەرەكی و پێكهاتەیێ كەساتی یا مرۆڤی. ئەڤجا ئەڤ چێتراندنە د نەهۆشی یا كەسێ موسلماندا دهێتە چاندن، خوە ئەگەر دتیۆریێدا رەت بكەت ژى (دەمێ دهێتە دبیاڤێ پراكتیزەكرنێدا)، نەشێت خوە ژ گرێ یا چێتراندن و بلند دیتنێ رزگاركەت. ئەڤ هەست و هزرێن نەهۆشیێنە نڤیسەر پالدای كو پێش پەهلەوانەكێ لاوەكیڤە هزركەت و پێش ویڤە حەزێن وی یێن ڤەشارتی (ل گورەی دیتن و باوەری یێن خوە) ب دركینیت: "ب راستی چەرمێ درێژێ هورمزی كرێت هاتە پێش چاڤێن من و وی بخوە ژی حەز دكر ئەو چەرم پێڤە نەبا، زانی مە هەمووان ل وی چەرمی دنێری. ژبەر هندێ دەستێ خوە پێڤەنا و بەرەف سۆركی چوو.. بپ٨٧". ل ڤێرە ژی دیسا نڤیسەری ب تێگەهێ موسلمانەكێ هەچكوهەیی سەرەدەری دگەل بابەتی كرییە. سنەتكرنا كەسێن نێر ئاییردەیەكێ ئیسلامییە (هەرچەندە رەهوریشالێن ڤی عەدەتی ژبۆ جوهییان ڤەدگەرن). لێ ل گورەی تێگەهێ ئیسلامێ، هەر كەسەكێ نەسنەتكری كرێت و شەرمكرییە. باشە ئەگەر بابەت بەرۆڤاژی بایە و پەهلەوانەكێ سەرەكی ب ناڤێ هورمز ئەڤ روودانە ڤەگێرابان، بێگۆمانە كو دا بێژیت (ئەحمەدێ بەهدینی گەلەك حەز دكر كو چەرمەكێ وەكو چەرمێ مە یێ جوان ب نێرینەیێ ویڤە با، لەوا شەرم كر و نێرینەیێ خوە نخافت). بابەتێن كرێتی و جوانیێ ل گورەی تێگەهێن كەلتۆری و پەروەردەیی، رێژەیینە و ل دویف رەوشا دەروونی و كاودانێن جڤاكی یێن مرۆڤی دهێنە گوهورین. هەژی گۆتنە كو نەدوورە ئەڤ بابەتێن مە گۆتین هەمی ل هزرا نڤیسەری بن و ب مەرەمەكا پلانكری پشتگوھ هاڤێت بن كو سەدەمێ نە پێكڤەژیانا راستەقینە یا وی سەردەمی و خاپاندنا بەردەواما مللەتێ كورد پێ شرۆڤە بكەت. لێ پا ڤێ رۆمانێ پەیامەك هەیە و گەلەك بۆیەر و تێگەھ ژبۆ گەهاندنا پەیامێ تەرخانكرینە، یا فەر بوو گرنگیێ ب ئاییردە و پەرستگەهێن ئایینی یێن نەموسلمان ژی بدەت، داكو پەیاما رۆمانێ پێ كاملانتر لێ هاتبا.

دارا ئازادیێ ب خوینێ دهێتە ئاڤدان:

هەرچەندە ئەحمەدێ بەهدینی ب پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانێ هاتییە نیاسین و ئەركێ وی یێ سەرەكی ئەوە کو نامەیێن میر جەلادەت بەدرخان بگەهینتە هەمی سەركردە و سەركێشێن بزاڤێن رزگاریخوازی یا كوردستانێ. لێ د پەرەگرافێ شازدە و هەڤدەدا پەهلەوانەكی دی دهێتە دناڤ قادا رووداناندا و جهێ پەهلەوانێ سەرەكی وەردگریت. مینا فلمەكێ سینەمایی هەمى چاڤ بەر ب رۆلێ پەهلەوانێ نووڤە (شێخێ عەبدلرحمانێ گارسی) دهێنە ئاراستەكرن. ژلایێ هۆنەریڤە جوانییەكا شاعرانە ددەتە ددەقی، نەمازە دەمێ فەنتەزێ و كەتواری تەڤلیهەڤ دكەت و چوارچۆڤەكێ جوانێ هونەری ژێ دروست دکەت، کو خۆشییەكا باركری ب خوینگەرمی و بەرخودانێڤە پێشكێشی خواندەڤانان دكەت. بابەت و شێوازێ ڤەگێرانا سەرهاتی و روودانا كوشتنا شێخێ گارسی، هێڤێنێ رۆمانەكا دی ب خۆڤە دگریت. لێ نڤیسەری هەر ل دەسپێكێ خواندەڤانێ رۆمانێ ژبۆ ڤێ سوپرایزێ بەرهەڤ كرییە كو چیرۆكا شێخێ گارسی بكەتە پشكەكا تەڤاڤكەرا رۆمانا هێلێن سۆر. پێشبینی یا مام سلێمانى (كالێ سێڕیانێ) دەربارەی نەجمێ سێرتی، كو دێ خیانەتێ ل شێخی كەت: "دیسان ل نەجمی زڤری، بەلێ مخابن پڕانی یا مە كوردان دخایین و پارە پارێزن. ژ توركان را كۆلەتی و چەتاتیێ دكن، هەر چاخێ جوامێرەك ژ بوونا مە كوردان دخەبتیت، ئەم ب خوە سەرێ وی ددەینە دەست دژمنێ خوە.. بپ٥٢". پاشی خەونا فەنتەزەیی یا پەهلەوانی ب نەجمۆیێ سێرتی و چارەنڤیسێ شێخێ گارسى یێ ددەستێن دژمناندا دیتى، ڤێ پێڤەگرێدانا روودانان بەرهەست و بەرجەستە دكەت: "سەرێ نەجمۆی بوو مارەكێ ئەژدیها، ل چەند ئەردەكان ژ كەلەخێ وی چەنگێن مەزن پێڤە بوون، دەستەكێ وی وەكی دەستێ مرۆڤان بەلێ گەلەك مەزنتر، دەستێ دی شیرەكێ درێژ و مەزن... وی نەجمۆیێ مار ب دەستەكی سەرێ شێخی گرت و ب دەستێ شیر سەرێ وی بڕی.. بپ١٥٧". لێ پێشبینی یا خواندەڤانی ب هەمان سوپرایزا نڤیسەری نابیت. ئەم دبێژینێ سوپرایز، چونكو ئێكسەر ئاراستەیێ تەركیزێ ژ سەر پەهلەوانێ سەرەكی ڤەدگوهێزیت و شێوازەكێ ئەكشنیێ ددەتە ڤەگێرانێ.

مشە جاران ئەڤ تەكنیكا ئەكشنێ، ب رێكا فلاشباك و ڤەگێرانێن رابردوویێ هەنۆكەیی دهێتە كرن. لێ ئەڤ شێوازێ بەرەبەرەییێ بەر ب فەنتەزەكرنا ئەكشنێڤە دچیت، كارەكێ شاعرانەیێ جوان و هەژییە ژبۆ دەقەكێ وێژەیی (ب كێمی ب هزرا من). د ڤەگێرانا وەهان ئەفەندیدا خویا دبیت كو: "دوو كەس بتنێ بەرەف چیای دچوون، ئێك ژ وان ئازادی یا ڤی وەلاتی دناڤ دلێ خوەدا همبێز كر بوو، ل بەراهیێ دڤیا بگەهتە سەر چیایێ ئازاد، یێ دی خایین، ئافەرینەكا دژمنا و هندەك پارە ددلی دا بوون.. بپ١٦٦". ئەگەر ئەڤ دووانیزما وەلاتپارێزی و ئیخانەتێ دهەمی شۆرەش و سەرهەلدانێن دونیایێدا هەبیت، دناڤ بزاڤێن كوردیدا مینا بۆیەرەكێ بەردەوامە. نەدوورە نڤیسەری ئەڤ میناكە ژبۆ هندێ ئینا بیت كو دهەر سەرهەلدانەكا كوردیدا خایینەك لێ پەیدا بوویە و بوویە ئاستەنگ د رێكا گەهشتنا ئارمانجێدا. ئەڤە ژی بەهانەكرنەكا لۆژیكی یا جڤاكییە ژبۆ شكەستن و سەرنەكەفتنا پڕانی یا سەرهەلدانێن هەتا سەردەمێ رۆمانێ. لێ ژلایێ دەروونیڤە ئیشارەتەكە ژبۆ خوەكێمدیتنا كەسێ كورد ل هەمبەری دژمن و داگیركەرێن وەلاتێ خوە، "یێ دی خایین، ئافەرینەكا دژمنا و هندەك پارە دددلی دا بوون.. بپ١٦٦".  

ئوو ژبۆ سەرشۆركرن و روورەشكرنا خایینی، نڤیسەری میناكەكێ فەنتەزەییێ باركری ب باوەری و سۆزا دۆماندنا خەباتێ راچاندییە: "جڤین هاتە گرێدان و سۆز هاتە دان كو ل هەر جهەكی گارسیەكی نیشا توركان بدن.. بپ١٦٦-١٦٧". ئەڤە ژی ئاماژەیەكە ژبۆ وێ چەندێ كو خەبات نە ب خیانەتێ و نە ب رێژتنا خوینا خەباتكەران، ناهێتە راوەستاندن. بەلكو خوینگەرمیێ ددەتە هەڤالبەند و هەڤرێبازێن شەهیدی، كو ل سەر رێبازێ مجدتر لێ بێن. پشتی سەرێ بڕی یێ شێخێ گارسی ل شاخێ دهێتە نیشاندان و كەسەك دانپێدانێ ب پەژراندنا سەرێ وی نادەت. چل جەندرمە دبەنە سێرتێ و پاشی سەد جەندرمە دبەنە دهێ، دهەردوو سەفەراندا ژبلی ئەوێ سەر ڤێ كەسەك نامینتە ساخ. هەمی دكەڤنە بەر هێرشێن سووندخواری یێن هەڤرێبازێن شێخی. دەنگوباسێن ڤی سەرێ بڕی ترس و چریسەتییەكێ دئێختە ددلێ دژمناندا، نەمازە كو هێرشێن خەباتكەران بەردەوامن و ب ناڤێ گارسی سەركەفتنێ ب دەستڤە دئینن:

"ئەزبەنی، ئەڤ سەرە بەلا خودێ یە، ئەوێ ئینای درەوینە و دبێژیت سەرێ گارسی یە، بەلێ گارسی هەرۆ ب دەهان خەلكی دكوژیت.. بپ١٦٨."

"شڤێدی دگەل پێنج سەد چەكداران ب سەر باژێرێ مەكسێ دا گرتن، هەموو چەكدار و هەڤالبەندێن دەولەتێ ژ ناڤ برن.. بپ١٦٩".  

ئەڤ هەوالێن بەردەوامی یا شەڕی و سەركەفتنا چەكدارێن بەرهەلست، وەکر کو خەلکێ هەمى دەڤەران دانپێدانێ ب کوشتنا گارسى نەکەن، ئوو دەمێ برایێ وی ژی وەنەیی یا خوە ژ سەرێ وی كری، گومانەك بۆ جەندرمان پەیدا بوو کو دبیت ئەڤە نەسەرێ گارسى بیت. دبەرسڤدانەكێدا بو نەجمۆیێ ل هیڤیا ئافەرین و پاداشتەكێ، بەرپرسێ جەندرمان دبێژتێ: "كورۆ هەی نامووس سز، شڤێدی گارسی و هەڤالێن خوە هەفت ژاندرمە و باشچاویشەك كوشتن؟!.. سەرێ شڤانەكی ژ من تینی، لێ درەوینێن وەك تە ناس دكم.. بپ١٦٧". ئەڤ گومانە دگەل بەردەوامبوونا هێرشان مەزنتر لێ دهێت و بڕیارا كوشتنا نەجمێ سێرتی ب گونەها خیانەتكرنا دەولەتا تورك دهێتە دان. گونەهباركرنا نەجمۆیێ خایین (ب خیانەتكرنا دەولەتێ) ئاماژەیەكا جڤاكییە ژبۆ چارەنڤیسێ خائینان، ئاماژەیەكا دەرووونییە ژبۆ شەلەژانی و نەهەڤسەنگی یا كەساتی یا خائینان، ئاماژەیەكا دی یا هونەرییە ژبۆ هەڤتەریبی یا هەڤدژان دهوندرێ هەمان بابەتدا. ئوو بكارئینانا زارۆكەكێ ل هەسپی سوار ژبۆ برنا سەرێ شێخی، هندەك دەلالەتێن جەڤەنگی یێن ئاییندەیی ب خۆڤە دگریت: "زارۆكەكێ كورد ل هەسپەكی سوار كرن، سەر ل بەر سینگی دانان و بەرەف چیای چوو.. بپ١٧٠". زارۆك نیشانا پاشەرۆژا چاڤەرێكرییە، هەسپ نیشانا هێزا بەردەوام دلڤینێدایە و سەرێ چیایێ مەكسێ ژی نیشانا هەلبوونا ئاگرێ سەرهەلدانەكا دییە كو دێ ژ گوندێن چیایی بەر ب باژێرانڤە هێت (یان ب كێمی دێ بزاڤ ل چیایێ ئازاد گەرمتر بیت).

ئەڤ میناكێن خوینگەرم و راستەوخۆ، خزمەتەكا مەزن ژبۆ پەیاما سەرەكی یا رۆمانێ پێشكێش دكەن. نەمازە مەرەما سەرەكی یا ڤان میناكان خوینگەرمكرن و هشیاركرنەكا دلینیێیە، مینا ناڤتێدانێن ل مەیدانا شەڕی كو نەهۆشییەكا كۆمێ بۆ بەهەڤبوویان (خواندەڤان) پەیدا كەت. وەسا دیارە كو نڤیسەر ژی ب ڤێ چەندێ ئاگەهدار بوویە و چوویە دناڤ كەلواشێ بۆیەراندا و تۆشی هەمان خوینگەرمیێ بوویە، لەوا شێوازێ خوەیێ هونەری دگەل هندەك درووشم و شیعاراتێن شۆرەشگێریێ تێكهەل دكەت. كا چەوا ب زانیبوون بەرێ خواندەڤانان ددەتە بۆیەرێ كوشتنا شێخێ گارسی، ب شێوەیەكێ خوەنەویستیێ مشت دلینی و نەهۆشییەكا هەڤتەریب دگەل نەهۆشی یا كۆمێ، بەرێ خواندەڤانێ رەخنەڤان ژ میناكێن هونەری یێن دەقەكێ وێژەیی ددەتە هندەك شیعاراتێن راستەوخۆ یێن سەرگەرم و خوینگەرمكرنێ: "بڕیار ب كوشتنا نەجمۆی دەركەت، رۆژا پاشتر هەموو ئازادیخوازێن دناڤ چیایان دا، ل سەرێ چیایێ ئازاد جڤیان ل بەرامبەری گارسی راوەستان و سۆز دان هەتا مرنێ دژی داگیركەران بخەبتن.. بپ١٧١".

هەرچەوا بیت، ئەڤ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانان هەژی خواندن و ل سەر راوەستانێیە. نڤیسەر یێ شیای ب رێكا ڤێ رۆمانێ پەیاما خوە یا نەتەوەیی بگەهینیت و خەونان ب شۆرەشەكا سەرانسەری و كوردستانەكا مەزنڤە ببینیت.