نیشان و به‌ره‌ژه‌نگێن ئێشا شیزۆفرینیایێ
نیشان و به‌ره‌ژه‌نگێن شیزۆفرینیایێ هه‌مه‌جۆر و جوداجودانه. دبیت كۆمه‌كا نیشانێن جیاواز، ل ده‌ف هه‌مان نه‌ساخ، د ده‌مێن جیاوازدا په‌یدا ببن. دبیت ئه‌ڤ نیشانه ژنشكه‌كێڤه په‌یدا ببن (د ماوه‌یێ چه‌ند رۆژان یان چه‌ند هه‌فتییاندا)، دبیت ژی ب شێوه‌یه‌كێ به‌ره‌به‌ره‌یی په‌یدا ببن. ئانكو د ماوه‌یێ چه‌ندین سالاندا، دێ هنده‌ك نیشانێن ساكار و ده‌ستپێكێ ل نه‌ساخی په‌یدا بن هه‌تاكو لێ توند و دژوار دبن و ب ئاشكرایی كار دكه‌نه سه‌ر شیانێن نه‌ساخی كو ئێدی نه‌شێت به‌رده‌وامیێ ب كار و تێكهه‌لییا جڤاكی و جارنا خوه‌سه‌خبێركرنێ ژی بده‌ت. مشه جاران بیرا نه‌ساخی ل به‌ری نه‌ساخیێ دهێت كو هنده‌ك نیشانێن ده‌ستپێكی و ساكار لێ هه‌بوون (نیشانێن په‌ست و بارگرانی یا ژیانا رۆژانه). ئه‌ڤ نیشانه‌نه ئه‌وێن دبێژنێ "نیشانێن ئاگه‌هداركرنا پێشوه‌خته"، كو ب شێوه‌یه‌كێ نه‌چوارچۆڤه‌كری د قۆناغه‌كا ژیێ مرۆڤیدا په‌یدا دبن، وه‌كو: مه‌یلێن خوه‌ڤه‌ده‌ركرنێ، ئالۆزی و دوودلی، خه‌مگینی و بێگێولی، ترسیانه‌كا نه‌دیار، دبیت ژی هنده‌ك ره‌فتارێن سه‌یر بكه‌ت، هنده‌ك كه‌س تۆشی خه‌وزڕان و نه‌مانا شه‌هیه‌تا خوارنێ دبن، وه‌سا دده‌نه خویاكرن كو ده‌ردۆر و ژینگه‌ها وان یا هاتییه گوهۆرین و كه‌سه‌ك د وی ناگه‌هیت. ئه‌گه‌ر دختۆره‌كێ تایبه‌تمه‌ند ببینیت، دوور نینه بزانیت كو ئه‌ڤه ده‌ستپێكا نه‌ساخییا شیزۆفرینیایێیه، لێ د پڕانییا جاراندا ناهێنه تێبینیكرن، چونكو هه‌مان نیشانێن په‌ستداری و ماندیبوونا ژیانا رۆژانه‌نه، له‌وا دبیت نه‌هێنه ده‌ستنیشانكرن هه‌تاكو نیشانێن ئاشكرا یێن نه‌ساخیێ لێ ده‌ردكه‌ڤن.
ئه‌ڤ نیشانه ل داوی یا ژیێ سنێلاتیێ یان ل ده‌ستپێكا بیست سالیێ، ل ده‌ف گه‌نجێن نێر په‌یدا دبن. ل ده‌ف كچان ژی پشتی ژیێ بیست سالیێ و سیھ سالیێ ده‌ردكه‌ڤن. ئه‌و ماوه‌یێ ئه‌ڤ نیشانه ده‌ردكه‌ڤن و هه‌تا دگه‌هته ده‌مێ ئاشكرابوونا نیشانێن ته‌واوێن زوهانێ- شیزۆفرینیایێ، دبێژنێ ماوه‌یێ ده‌ستپێشخه‌ریێ (Prodromal Period). دبیت بۆ ماوه‌یێ چه‌ند رۆژان یان چه‌ند هه‌یڤان ڤه‌كێشیت، دبیت ژی بۆ ماوه‌یێ پتر ژ ساله‌كێ ڤه‌كێشێت. گرنگترین نیشانێن ئاگه‌هداركه‌ر كو د ماوه‌یێ ده‌ستپێشخه‌ردا ده‌ردكه‌ڤن ئه‌ڤێن ل خوارێنه[1]:
1. ئالۆزییا نافخۆیی، خه‌وزڕان و ترسیانه‌كا نه‌دیاركری.
2. خه‌مگینی و خوه ڤه‌ده‌ركرن ژ جڤاكی، نه‌مانا باوه‌ریێ ب خه‌لكی.
3. گومانداری، هه‌ڤڕكی و كارڤه‌دانا توند ژبۆ ره‌خنه لێگرتنێ كو دبیته ئه‌گه‌رێ هه‌بوونا كێشه‌یان دگه‌ل خێزانێ و هه‌ڤالان.
4. گرنگی نه‌دان ب پاقژی و سه‌روبه‌رێ خوه، پویته‌نه‌دان ب بابه‌تێن هه‌ژی پویته پێكرنێ.
5. هزركرنه‌كا گرچن و نه‌مانا شیانێن ته‌ركیزكرنێ.
6. ساویلكه‌یی و ماوه‌ركرنه‌كا (تحدیق) بێ ده‌ربرین.
7. نه‌بوونا شیانێن گریانێ و ده‌ربرینا خۆشیێ، یان ده‌ربرینا هه‌ستێن وی دگه‌ل ره‌وشێن خۆش یان نه‌خۆش د نه‌گونجایینه.
8. نڤستنا زۆر یان خه‌وزڕان، زوو ژبیركرن.
9. بكارئینانا هه‌ڤۆكێن سه‌یر و كویڤی: شێوازێ گۆتنێ یان په‌یڤ و هه‌ڤۆك ب خوه د سه‌یرن.
10. هه‌ستدارییه‌كا زێده ژ قه‌ره‌بالغیێ و ده‌نگێن بلند.
هه‌لبه‌ت هه‌ر كه‌سه‌كێ ئه‌ڤ نیشانه لێ ده‌ركه‌فتن، رامانا وێ ئه‌و نینه كو یێ به‌رئاتاڤی نه‌ساخیێ دبیت، چونكو دبیت هنده‌ك حاله‌تێن به‌روه‌خت بن و دگه‌ل نه‌مانا په‌ستچێكه‌ر و فشارێن ژیانێ ب دوماهی بهێن. لێ د هه‌موو حاله‌تاندا، فه‌ره ب گرنگی سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بكه‌ن و دویفچوونا نه‌ساخی بكه‌ن، نه‌كو نیشانێن ئاگه‌هداركرنا پێشوه‌خته بن. لێ ئه‌گه‌ر ماوه‌یێ ده‌ستپێشخه‌ریێ بۆ چه‌ندین سالان ڤه‌كێشا، هینگی نه یا ب ساناهییه كو گوهۆرینێن هزركرن و ره‌فتار و دلینیێ بهێنه دیتن. ئوو ئه‌گه‌ر نه‌ساخ نه‌هاته چاره‌سه‌ركرن و به‌ره‌به‌ره به‌ر ب نیشانێن شیزۆفرینیایێڤه بچیت، هینگی دێ نیشانێن زوهانێ ب ئاشكرایی لێ ده‌ركه‌ڤن، كو هه‌پاره، هه‌لوه‌سه، پێشێلبوونێن تێهزرین و ته‌ركیز و ئاخفتنێ، ره‌فتارێن سه‌یر و نه‌گونجایی ب خۆڤه دگریت. ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، پسپۆر و دختۆرێن ده‌روونی نیشانێن شیزۆفرینیایێ ل سه‌ر دوو گروپان دابه‌ش دكه‌ن: كۆما نیشانێن ئه‌رێنی (پۆزه‌تیڤ) و كۆما نیشانێن نه‌رێنی (نێگهتیڤ)[2]:
كۆما نیشانێن ئه‌رێنی (Positive Symptoms of Schizophrenia):
مه‌ره‌م ب كۆما نیشانێن ئه‌رێنی (پۆزه‌تیڤ) نه ئه‌وه كو ئه‌ڤ نیشانه د باشن، به‌لكو مه‌ره‌م پێ هه‌بوونا وان هزر و ره‌فتار و كریارانه كو دگه‌ل ژیوارێ ژیانێ ناگونجن، هنده‌ك جاران ژی دبێژنێ نیشانێن زوهانێ. ئه‌ڤ نیشانه وه‌هم و هه‌لوه‌سه و تێكچوونا ئاخفتنێ و تێكچوونا ره‌فتارێ ب خۆڤه دگرن:
1. وه‌هم (Delusions): هنده‌ك باوه‌ری یێن چه‌وتن یان شرۆڤه‌كرنا چه‌وته بۆ هنده‌ك تێگه‌ھ و سه‌ربۆران، لێ نه‌ساخ باوه‌ر ژێ دكه‌ت و یێ رژده ل سه‌ر باوه‌رییا خوه. ئه‌و هزرا باوه‌ر پێ كری، دبیت هزره‌كا چه‌وت یان تێكهه‌ل یان ژی سه‌یر بیت كو ب چ ته‌رزان دگه‌ل كه‌تواری نه‌گونجیت، خۆ ئه‌گه‌ر چه‌وتییا وێ دیار بیت ژی، نه‌ساخ ده‌ست ژێ به‌رناده‌ت. بۆ نموونه: نه‌ساخێ شیزۆفرینی وه‌سا هزر دكه‌ت، خه‌لكی گوھ ل هزرێن وی دبیت كو ئه‌و خودێیه یان شه‌یتانه، یان ژی وه هزر دكه‌ت كو هنده‌ك كه‌س هزران دكه‌نه د سه‌رێ ویدا یان پیلانان ل دژی وی دگێرن... هتد.
2. هه‌لوه‌سه (Hallucinations): هه‌ستپێكرنه‌كا نه‌راسته‌قینه‌یه ب هندەك تشتان كو د راستیدا چ پالدەرێن دەرڤەیی بۆ نینن، یان ده‌ربرینه‌كا چه‌وتا هه‌سته‌وه‌رانه ژبۆ هنده‌ك هه‌ستپێكرنێن نه‌یی. هه‌ر پێنج هه‌سته‌وه‌رێن مرۆڤی ڤه‌دگرن و هه‌ر هه‌سته‌وه‌ره‌ك هنده‌ك هه‌ستپێكرنێن نه‌یی و نه‌راسته‌قینه وه‌ردگریت، وه‌سا ددانیت كو هه‌یه و داكۆكیێ ل سه‌ر وێ پێحه‌سیانێ دكه‌ت. بهیستنا ده‌نگان گرنگترین و به‌ربه‌لاڤترین هه‌لوه‌سه‌یێن شیزۆفرینیایێنه. ئه‌ڤ ده‌نگێن بهیستی، تێبینییان ل سه‌ر ره‌فتارێن نه‌ساخی دده‌ن، گله‌ییان ژێ دكه‌ن و پاشڤه دبه‌ن، فه‌رمانان لێ دكه‌ن و به‌ر ب سه‌متێن دیاركریڤه د هاژۆن، یان ژی گوھ ل ئاخفتنا خه‌لكه‌كێ دی دبیت كو سوحبه‌تێن رۆژانه‌یێن هه‌مه‌جۆر دكه‌ن یان یێن به‌حسی وی ب خرابی دكه‌ن... هتد.
3. نیشانێن نه‌رێكوپێكیێ (Disorganized Symptoms): ئه‌ڤ نیشانا پۆزه‌تیڤ كۆمه‌كا نیشانێن نه‌رێكوپێكی و تێكچوونا هزركرن و ره‌فتاران ب خۆڤه دگریت. نه‌ساخ نه‌شێت ب دروستی هزر بكه‌ت یان نه‌شێت كارڤه‌دانا ژێ پێشبینكری پێشكێش بكه‌ت.
- د بیاڤێ تێكچوونا هزركرنێدا، دێ بینین كو هزركرنه‌كا مشه‌وه‌ش هه‌یه (دبیت یا ساكار بیت و دبیت ژی ب ته‌واوی یا مشه‌وه‌ش بیت). بۆ نموونه: ئاخفتنا وی نه ئاشكرایه و هنده‌ك هه‌ڤۆك و په‌یڤێن بێ رامان دبێژیت، ژ بابه‌ته‌كی بازدده‌ته بابه‌ته‌كێ دی بێی كو چ هه‌ڤبه‌ندییه‌ك پێكڤه هه‌بیت، زوو ئاخفتنان ژبیر دكه‌ت، تشتێن خوه ب مشه‌یی به‌رزه دكه‌ت، نڤیسینه‌كا زۆر دكه‌ت لێ چ رامانێ ناده‌ت (ئانكو خوینده‌ڤان چ تێ ناگه‌هیت)...هتد.
- دبیاڤێ ره‌فتارێن سه‌یردا، دێ بینین كو هنده‌ك ره‌فتارێن سه‌یر و ساویكه‌یێن زارۆكینیێ دكه‌ت، ب هه‌لچوون یان ب بێشه‌رمی و نه‌هه‌ژیتی ره‌فتارێ دكه‌ت، چ هه‌ست و كارڤه‌دان ل هه‌مبه‌ری میناك و ده‌نگێن ده‌ردۆرا خوه نینن، دووباره‌كرنا لڤینان ب شێوه‌یه‌كێ عه‌شوایی یان ل دۆر خوه زڤرینه‌كا به‌رده‌وام، یان ژی به‌روڤاژییا وێ، كو دكه‌ڤیته د حاله‌ته‌كێ جه‌مه‌دبوونێدا دبێژنێ كاتاتونیا (Catatonia). د ڤێ ره‌فتارا سه‌یردا، نه‌ساخ ژ ئاخفتنێ رادوه‌ستێت و بۆ ماوه‌یه‌كێ درێژ له‌شێ خوه ل سه‌ر ره‌وشه‌كا ئێكانه‌یا نه‌لڤدا جهگیر دكه‌ت.
4. نیشانێن پێشێلبوونا تێگه‌هشتنێ (Cognitive Symptoms): ئه‌ڤ نیشانا پۆزه‌تیڤ پێشێلبوونا وه‌رگرتن و تێگه‌هشتنا بابه‌تان ب خۆڤه دگریت، وه‌كو زه‌حمه‌تییا تێگه‌هشتنا پێزانینان و بكارئینانا وان ژبۆ بڕیاردانێ (دبێژنێ: هه‌ژارییا ئه‌ركێ ب رێڤه‌برنێ)، یان نه‌بوونا شیانێن بكارئینانا پێزانینێن وه‌رگرتی یان تازه فێربوویی (دبێژنێ: لاوازییا بیردانكا كاری). نه‌بوونا شیانێن گشتی یێن ته‌ركیزكرنێ، پویته‌دانێ، بیرئینانێ، رێكخستنێ، پلاندانانێ و چاره‌سه‌ركرنا ئارێشه‌یان. دبیت هنده‌ك نه‌ساخ نه‌شێن هند ته‌ركیزێ بكه‌ن كو بشێن بابه‌ته‌كی بخوینن یان سه‌حكه‌نه فیلمه‌كی یان دویفچوونا به‌رنامه‌كێ ته‌له‌فزیۆنێ بكه‌ن، یان ژی پێگیریێ ب رێنمایی یێن پێشكێشكری بكه‌ن. ل داویێ ژی تێ ناگه‌هن و نه‌ڤێن قه‌بوول بكه‌ن كو وان ئه‌ڤ ئارێشێن ژێگۆتی هه‌نه.
كۆما نیشانێن نه‌رێنی (Negative Symptoms of Schizophrenia)
مه‌ره‌م ب كۆما نیشانێن نێگهتیڤ نه ئه‌وه كو ئه‌ڤ نیشانه نه‌د‌باشن، به‌لكو مه‌ره‌م پێ نه‌بوون یان ژده‌ستدانا وه‌زیفه و ره‌فتارێن هه‌چكوهه‌یینه، ئه‌ڤ كۆمه ڤان نیشانان ب خۆڤه دگریت:
§ نه‌بوونا شیانێن ده‌ربرینا دلینیێ یان نه‌بوونا دلینیێ: ده‌ربرینا دلینیێ ل ده‌ف نه‌ساخی كێمه یان هه‌ر نینه، دێمه‌كێ جه‌مه‌دگرتیێ بێ لڤین و ده‌ربرین هه‌یه (هه‌روه‌كو كورد دبێژن به‌هیمه‌یه)، لاوازی یان نه‌بوونا په‌یوه‌ندیكرنا ب چاڤان، بكارنه‌ئینانا سه‌ری و ده‌ستان د ده‌مێ ئاخفتنێدا كو په‌سندكرنێ یان كارلێككرنا دگه‌ل ئاخفتنكه‌ری پیشان بده‌ت، نه‌بوونا چ كارڤه‌دانێن ده‌ربراندی ل هه‌مبه‌ری وان گۆتن و ره‌وشێن دبنه ئه‌گه‌رێ كه‌نینێ یان گرینێ.
§ هه‌ژارییا ئاخفتنێ: نه‌ساخ كێم دئاخڤیت، دبیت ب په‌یڤه‌كێ یان دوو په‌یڤان یان ب دژواری به‌رسڤا پرسیاران بده‌ت، كو نیشانا ڤالاهییه‌كا نافخۆیی دده‌ت.
§ نه‌بوونا خۆشی و له‌ززه‌تێ (Anhedonia): نه‌ساخ نه‌شێت له‌ززه‌تێ ژ ره‌وشێن خۆش وه‌رگریت، دبیت زه‌وقێ چالاكی یێن به‌رێ نه‌مینیت و ده‌مه‌كێ درێژ ب هنده‌ك چالاكی یێن بێ مفاڤه ببه‌ت.
§ نه‌جڤاكیبوون: خوه ژ خێزانێ و هه‌ڤالان و ده‌ردۆران ڤه‌ده‌ر دكه‌ت و چ گرنگیێ ب چێكرنا هه‌ڤبه‌ندی یێن هه‌ڤالینی یێن نوو ناده‌ت. هه‌روه‌سا نه‌بوونا تاقه‌تێ و پالێنه‌ران و نه‌بوونا ئارمانجێن ژیانێ ب نیشانێن نه‌رێنیڤه دگرێداینه.
قۆناغێن وه‌رارا نه‌ساخیێ
هه‌روه‌كو پڕانییا ڤه‌كۆله‌ران بۆ دچن، ئه‌ڤ نه‌ساخییه ب شێوه‌یه‌كێ سه‌ره‌كی تۆشی گه‌نجان دبیت و د ده‌ستپێكا قۆناغا پێگه‌هشتن و خوه ئاڤاكرنا واندا په‌یدا دبیت. دبیت نیشانێن نه‌ساخیێ ژنشكه‌كێڤه په‌یدا ببن و د ماوه‌یێ چه‌ند رۆژاندا مرۆڤه‌كێ سروشتیێ ژیر و گونجایی، دبیته كه‌سه‌كێ دی یێ زوهانی كو نه‌سروشتی و نه‌ژیر و نه‌هه‌ڤگونجاییه دگه‌ل جڤاكێ ده‌وروبه‌ر. دبیت ژی ب شێوه‌یه‌كێ به‌ره‌به‌ره‌یی په‌یدا ببیت، ب كۆمه‌كا نیشانێن بارگرانییا ژیانا رۆژانه و هنده‌ك پێشێلبوونێن دلینیێ و گێولی ده‌ست پێ بكه‌ت و بۆ ماوه‌یێ چه‌ندین ساڵان ڤه‌كێشیت، هه‌تاكو نیشانێن زوهانێ ب ئاشكرایی لێ ده‌ردكه‌ڤن. هه‌رچه‌نده هنده‌ك ڤه‌كۆله‌ران ئه‌ڤ شێوازێ به‌ره‌به‌ره‌ییێ پێڤاژۆیا نه‌ساخیێ ب نیشانێن پێشوه‌خته داینه نیاسین، لێ ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ ناگه‌هینیت كو هه‌موو ئه‌و نیشانێن پێشوه‌خته به‌ر ب زوهان و شیزۆفرینیایێڤه بچن. له‌وا ڤه‌كۆله‌ر و پسپۆرێن ڤی بیاڤی پێڤاژۆیا نه‌ساخیێ ل سه‌ر سێ قۆناغان دابه‌ش كرینه[3]:
1. قۆناغا ده‌ستپێكێ- سه‌ره‌تایی:
مه‌ره‌م ب ڤێ قۆناغێ ئه‌وه كو ده‌ستپێكا په‌یدابوونا هنده‌ك نیشانێن سه‌ره‌تاییه، بێی نه‌ساخی ب ئاشكرایی یا دیار بیت. د ڤێ قۆناغێدا كۆمه‌كا نیشانێن گێولی و دلینیێ و هزركرنێ ب شێوه‌یه‌كێ به‌ره‌به‌ره‌یی وه‌رارێ دكه‌ن و رۆژ بۆ رۆژێ پتر لێ دهێن و كار دكه‌نه سه‌ر ژیانا سروشتییا مرۆڤی. دبیت چه‌ند هه‌یڤان ڤه‌كێشیت و دبیت ژی ب سالان ڤه‌كێشیت. گرنگترین نیشانێن ڤێ قۆناغێ خۆڤه‌كێشان و ڤه‌ده‌رییا جڤاكییه، ئانكو گوهۆرینه‌كا به‌ره‌به‌ره‌یی د گێول و ره‌فتارێن نه‌ساخیدا روو دده‌ت. دێ بینین گرنگیێ ب روخسار و ساخله‌مییا خوه ناده‌ت، ژبیر دكه‌ت خوه بشۆت، ب جلكڤه دنڤیت، دره‌نگ ژ خه‌و هشیار دبیت و كۆمه‌كا دی یا نیشانێن ژ ڤی چه‌شنی. تشتێ دبیته ئه‌گه‌رێ سه‌رنجڕاكێشانا خه‌لكێ ده‌ردۆر، لاوازییا ئه‌نجامدانا ئه‌ركێن خواندنگه‌هێ و كارییه، دێ بینن كو خه‌مسارییه‌كا به‌رچاڤ پێڤه دیار بوویه و ئێدی وه‌كو جاران پویته ب كار یان خواندنا خوه ناده‌ت. ئه‌ڤ ره‌فتارێن نوو، سه‌رنجا ده‌ردۆران و نه‌ساخی ب خوه ژی رادكێشن، دێ بینن كو بێگێولی و داماییه‌كا به‌رده‌وام و به‌ره‌به‌ره‌یی هه‌یه، هه‌روه‌سا دلینی و هه‌لچوونا وی ژی یا ساویلكه و نه‌گونجاییه. گه‌له‌ك جاران خه‌لك ڤان جۆره نیشانان ب چ ڤه وه‌رناگریت و خه‌لك وان كه‌سان ب خه‌مسار یان نه‌گوهدار وه‌سف دكه‌ت، جارنا ژی دبێژن كو ئه‌ڤه سروشتێ دایباب و بنه‌مالا وییه. لێ ئه‌ڤ نیشانێن سه‌ره‌تایی، د وه‌راره‌كا به‌رده‌وامدانه و خه‌لك هه‌ست ب نه‌ساخییا وی/ وێ ناكه‌ت تاكو هنده‌ك ره‌فتارێن سه‌یر و نه‌به‌رهۆز دكه‌ت، وه‌كو كۆمكرنا گلێشی، یان دگه‌ل خوه باخڤیت یان هه‌ر ره‌فتاره‌كا دی یا نه‌جڤاكی بكه‌ت، كو ببیته جهێ ژێ ترسیانا خه‌لكی (خه‌لكێ هه‌چكوهه‌یی ژ كه‌سانێن نه‌سروشتی- سه‌یر دترسن). ب ڤێ چه‌ندێ ژی، دێ ره‌وشا نه‌ساخی به‌ر ب خراپتریێڤه چیت و دێ چیته د قۆناغا دووێدا.
2. قۆناغا كاریگه‌ر یان دژوار:
ئه‌ڤ قۆناغا ب ده‌ركه‌فتنا هنده‌ك ره‌فتارێن زوهانی ده‌ست پێ دكه‌ت، كو كۆما نیشانێن پۆزه‌تیڤ دێ ب ئاشكرایی لێ ده‌ركه‌ڤن، وه‌كو وه‌هم و هه‌لوه‌سه و نه‌ئێكگرتنا ئاخفتنێ و نه‌رێكوپێكییا هزركرنێ و تێگه‌هشتنێ، هه‌روه‌سا خۆڤه‌كێشان و ڤه‌ده‌رییا وی دێ دژوارتر لێ هێت، دبیت خێزان و كه‌سوكاران ژی رۆله‌كێ به‌رچاڤ د ڤێ ڤه‌ده‌ركرنێدا هه‌بیت. مه‌رج نینه هه‌موو نیشان پێكڤه لێ ده‌ركه‌ڤن، یان هه‌موو نه‌ساخان هه‌مان نیشان هه‌بن. لێ مه‌رجه كو ره‌وشا گشتی و كه‌سایه‌تییا نه‌ساخی تێك بچیت كو ئێدی نه‌شێت وه‌كو كه‌سه‌كێ سروشتی سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل هزر و ره‌فتار و دلینی یا خوه بكه‌ت. گرنگترین نیشانێن جوداكه‌رێن ڤێ قۆناغێ؛ وه‌هم و هه‌لوه‌سه‌نه. دایباب و كه‌سوكار ب مجدی ل چاره‌سه‌ریێ دگه‌ریێن و دێ به‌نه نك كۆمه‌كا نۆشدارێن جوداجودا. دبیت ژبه‌ر وه‌هم و هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌مه‌جۆر، نه‌ساخ نه‌زانیت كو ساخله‌مییا وی یا ده‌روونی تێكچووییه، له‌وا باشترین جھ بۆ پاراستنا وی خه‌سته‌خانه‌یه.
3. قۆناغا به‌رمایی:
د ده‌مێ قۆناغا دژواردا، كه‌سوكارێن نه‌ساخی هه‌موو شیانێن خوه بكار دئینن ژبۆ چاره‌سه‌ریێ و دێ ل گه‌له‌ك شیره‌تێن چه‌وایه‌تییا چاره‌سه‌ركرنێ گه‌ریێن. هه‌كو نه‌ساخ دكه‌فته دبن چاره‌سه‌رییا ده‌روونی و چاره‌سه‌رییا ب ده‌رمانان، دێ هنده‌ك نیشانێن پۆزه‌تیڤ (ب تایبه‌تی وه‌هم و هه‌لوه‌سه) لێ كێم بن و دبیت نه‌مینن. لێ هنده‌ك نیشانێن كۆما نێگهتیڤ دێ هه‌ر لێ مینن، بۆ نموونه: دێ ره‌فتارێن وی هه‌ر وه‌كو ره‌فتارێن قۆناغا ئێكێ بن، دلینییه‌كا سار و هه‌لچوونێن ساویلكه و نه‌به‌رهۆز دێ دبه‌رده‌وام بن. ئوو سه‌ره‌رای نه‌مانا وه‌هم و هه‌لوه‌سه‌یان، لێ په‌رش و به‌لاڤییا هزران، دێ هه‌ر یا به‌رده‌وام بیت و ساخله‌مییا گشتی دێ یا تێكچوویی بیت. ئه‌گه‌ر كه‌سه‌ك ب ته‌نایی دگه‌ل باخڤیت، دێ تێ ئینته ده‌ر كو ئاستێ تێگه‌هشتنا نه‌ساخی نه یا سروشتییه و هنده‌ك هزرێن سه‌یر ل ده‌ف هه‌نه، دبیت بێژیت كو دشێت پێشبینییا روودانێن پاشه‌رۆژێ بكه‌ت، یان ب هزركرنه‌كا جادۆیی، دێ شێت هه‌موو بۆیه‌ران كونترۆلكه‌ت. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، نه‌شێت ڤه‌گه‌ریته‌ڤه سه‌ر كار و ئه‌ركێن خوه یێن به‌ری نه‌ساخیێ. د هنده‌ك حاله‌تاندا، نه‌ساخ باشتر لێ دهێت و تا رادده‌یه‌كی دشێت هه‌موو كارێن خوه یێن جڤاكی ئه‌نجامده‌ت و بزڤریته‌ڤه سه‌ر ژیانا خوه یا سروشتی. لێ ئه‌ڤ حاله‌ته گه‌له‌ك ب كێمی د جڤاكێ مه‌دا روو دده‌ت، دبیت ژبه‌ر هندێ بیت كو هه‌رده‌مێ نه‌ساخ باشتر لێ بهێت، ئێكسه‌ر ده‌رمانێن چاره‌سه‌ریێ رادوه‌ستینن، ئه‌ڤجا نۆبه‌تێن زوهانێ لێ دزڤرنه‌ڤه و ره‌وشا وی خراپتر لێ دهێت. ئه‌ڤ قۆناغا نیشانێن به‌رمایی دبیت ساله‌كێ یان پتر ڤه‌كێشیت، لێ ئه‌گه‌ر نه‌ساخێ ڤێ قۆناغێ یێ به‌رده‌وام بیت ل سه‌ر ده‌رمانان و جه‌لسه‌یێن چاره‌سه‌رییا ده‌روونی و پاڵپشتییا ده‌ردۆران، دبیت ره‌وش به‌ر ب باشتریێڤه بچیت. مانفرد (Manfred) كورێ بلولێرێ زانایێ ناڤدارێ شیزۆفرینیایێ، ل سالا 1978ێ، لێكۆلینه‌كا دویفچوونا ڤێ قۆناغێ ل سه‌ر هزار نه‌ساخان كر بوو، وه‌سا خویاكر كو (10%) ژ نه‌ساخان وه‌كو خوه ما بوون، (20%) ب ته‌واوی چاكببوون و ڤه‌گه‌ریا بوونه سه‌ر كارێن خوه، (50- 60%) ژ نه‌ساخان دناڤبه‌را هه‌ردوو قۆناغێن دژوار و به‌رماییدا بوون[4].
[1] Melinda Smith, M.A., Lawrence Robinson, and Jeanne Segal, Ph.D. (2020). Schizophrenia and Coping Tips. An article from (www.helpguid.org).
[2]James H. Scully (1996). Psychiatry. 3rd edition.
[3] فیرلر كیسلینج و جابریلا بیتشل (2003). الحیاة مع الفصام: معلومات للمرضی وأقاربهم. اتحاد برنامج التثقیف النفسي. دار النشر (Springer Verlag). ط2، شتوتگارت. كتاب من موقع: (www.lundbeck.com).
[4] د. قاسم حسین صالح (2015). الاضطرابات النفسیةوالعقلیة: نظریاتها، أسبابها، طرائق علاجها. دار دجلة للنشر والتوزیع. ط1، عمان.