هەڤڕكی و ئالاڤێن بەرگری یا مەژی
هەر ژ ئەزەلدا، مرۆڤی كۆمەكا حەزێن هەلگرتی یان ب جھ نەهاتی هەبووینە. مرۆڤ وەكو جاندارەكێ جڤاكی، هەردەم دناڤ جغزا سیستەمەكێ جڤاكیدا ژیایە و ل گورەی ڤی سیستەمێ مشت ژ عورف و عەدەت و بهایێن جڤاكی، حەزێن خوە چوارچوڤە كرینە. ئەڤجا هندەك حەز هاتینە دەربڕاندن و هندەك حەزێن دی یێن نەگونجایی دگەل جڤاكی، دهێنە تەپەسەركرن و هلگرتن. ب جھ نەهاتنا هەمی حەزێن مرۆڤی دبیتە ئەگەرێ بێ هیڤیبوونێ (Frustration). بێ هیڤیبوون ژ سەدەمێ هەڤڕكى یا دناڤبەرا هێزێن سانسۆركری و نەسانسۆركری یێن حەز و پالێنەران پەیدا دبیت.
ئەو ب خوە، مەژیێ مرۆڤی دوو پشكە: هۆش و نەهۆش، یان ئەم دكارین بێژینێ ئاگەھ و نەئاگەھ. هەر تشتەك یان هزرەكا د ئاستێ هۆشیدا دهێتە كرن، ئەوە كو مرۆڤ پێ ئاگەهدارە و دهێنە دەربڕاندن. ئاستێ نەهۆشی وان حەز و پالێنەرێن هەلگرتی و نە دەربڕاندی ب خۆڤە دگریت، چونكو دناڤ نەهۆشیێدا دهێنە تەپەسەركرن، ب نە ئاگەهی یا مرۆڤی دهێتە نیاسین. ژبەر ڤێ چەندێیە رۆژانە ئەم تۆشی كۆمەكا هەڤڕكی یێن دەروونی دبین كو ژ ئەنجامێ داكەفتنا حەز و پالێنەرێن مەیێن هەڤدژ و تێڤەل دەردكەڤن. داكەفتن ژ خوەییێ كەسی یان ژ ئاستەنگێن دەردۆران پەیدا دبن. داكەفتنا كەسۆكی ژ نەژیرمەندی و لاوازی یا خوەیی و بنیاتا كەسی دهێت، یان ژی ژ نەخۆشی و پەككەفتن و پێشێلبوونێن بوماوەیی سەرهلددەن، لێ داكەفتنا دەردۆران ژ ئەگەرێ ئارێشێن خێزانێ و جڤاكی و سەرەدەرى یا دایبابان و هەژاریێ و بۆیەرێن دلتەزین و ترۆمایێن دەروونی پەیدا دبیت.
هەڤڕكی و راهاتن
هەر حالەتەكێ داكەفتنێ و هەڤڕكیێ، ئالۆزیێ بۆ مرۆڤی پەیدا دكەت و مرۆڤ هەست ب ئێشانەكا نافخۆیی یا كوژەك دكەت. هەمی هەڤڕكی یێن نافخۆیی یێن مرۆڤی ئەگەر نەهێنە سڤككرن یان چارەسەركرن، رەوشا دەروونی یا مرۆڤی تێك ددەن. ئەو ب خوە، ل گورەی دیتنا نوژدارێ دەروونیێ عیراقى (د. فخري الدباغ) ب شێوەیەكێ سەرەكی سێ جۆرێن هەڤڕكیێ هەنە:
· هەڤڕكى یا دوو ئاراستەیێن وەكهەڤ: مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ خوە ل هەمبەر دوو ئارمانجێن وەكهەڤێن خۆش ببینیت، لێ فەرە ئێكێ ژێ هلبژێریت. ئەم دبێژینێ وەكهەڤ، چونكو خۆشیا هەردوو ئاراستەیان وەكهەڤە ل دەف مرۆڤی؛ بۆ نموونە دەمێ پرۆژەكێ جووتبوونێ و پرۆژێ كارەكێ باش بۆ مرۆڤی بهێن. هەردوو پرۆژە خۆش و باشن، لێ فەرە ئێك ژێ بهێـتە هلبژارتن.
· هەڤڕكى یا دوو ئاراستەیێن دژ: مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ خوە ل هەمبەر دوو ئارمانجێن نەخۆش (كو دژی حەز و ڤیانا وی بن) دبینیت، دبێژینێ دژ چونكو هەردوو ئارمانج دژی حەزا وینە، لێ فەرە ئێكێ هلبژێریت؛ بۆ نموونە كاركرنا نە ل دویف حەزا مرۆڤی، یان بێكاری، هەر دوو نەخۆشن، لێ فەرە ئێكێ هلبژێریت.
· هەڤڕكى یا دوو ئاراستەیێن هەڤدژ (خۆش و نەخۆش): مەرەم پێ ئەوە دەمێ مرۆڤ د كەڤیتە بەرامبەر دوو رەوشێن هەڤدژ؛ ئێك خۆش و مفادارە و یا دی ژی نەخۆش و زیانبەخشە. لێ خۆشی و نەخۆشی پێكڤە گرێداینە و هەڤڕكی هلبژارتنا ئاراستەكێ ژ ڤان هەردوو ئاراستەیێن هەڤدژ پەیدا دبیت؛ بۆ نموونە دەمێ ناڤودەنگی و پەهلەوانی ب رێكا موغامەرە و كارەكێ پر مەترسی بیت. پەهلەوانی و ناڤودەنگی خۆشن، لێ موغامەرەیێن ب مەترسی د نەخۆشن.
هەر یەك ژ ڤان جۆرێن هەڤڕكییان راحەتا دەروونی یا مرۆڤی تێكددەن و ئالۆزیێ پەیدا دكەن. ب ئاوایەكێ دی، ئەم دكارین بێژین كو هەر هەڤڕكییەك چەند سڤك بیت ژی، گەفەكە ل راحەت و ئێمنی یا مرۆڤی دهێتە كرن، ئەڤجا وەكو كاردانەوەیەكا بالبەرانە ژبۆ بەرسینگگرتنا ڤێ گەفێ و ڤەگەراندنا رەوشا دەروونی یا مرۆڤی بۆ دۆخێ جاران (ددەمێ ئارامی و هێمنیێ دا)، هەولددەت كو دژواری یا هەڤڕكیێ سڤككەت یان ژی چارەسەركەت. ئەڤ هەولدانە ژی ب راهاتنێ دهێتە نیاسین. راهاتن ئەو كریارە كو مرۆڤ درێكا وێدا خوە دگەل دەردۆر و ناخێ خوە د گونجینیت و ئاڤاهیێ كەساتی و دەروون و رەفتارا خوە دپارێزیت و دگەل كاردانەوەیێن دەردۆرێ سروشتی و جڤاكی و خوەیی هەڤسەنگ دكەت. دئەنجامدا هەڤسەنگى یا خوەیا دەروونی رادگریت و ژ ئالۆزیێ رزگار دبیت. ئەڤ راهاتنە ب رێكێن راستەوخۆ كو ل سەر ئاستێ هۆش و ئاگەهێ دهێـتەكرن، یان ژی ب رێكێن نەراستەوخۆیێن ل سەر ئاستێ نەهۆش و نەئاگەهێ، دهێتە كرن.
شێوزاێن راستەوخۆیێن راهاتنێ
مەرەم پێ ئەو كاردانەوەیێن راستەوخۆیێن ل سەر ئاستێ هۆشینە كو ژبۆ سڤككرن یان هەڤڕكی یێن هەیی یێن نافخۆیی یان دەردۆران دهێنە كرن، مینا ڤان چالاكی و كاردانەوەیێن ل خوارێ:
１. بەرهنگاری یا راستەوخۆ یا ئەرێنی: مینا پشكدارى یا چالاكییان، خوە ژبیرڤەكرن ب كاریڤە، هەروەسا هەستكرنا ب گرنگی و بەرپرسیاریێ ژى، رێكەكا راستەوخۆ یا بالبەرە كو شیانێن بەرهەڤى یا راهاتنێ پتر لێ بهێن.
２. چالاكی یێن شۆنگرێن بالبەر: مینا خوە ژێ دووركرن و خۆڤەكێشانێ، هەلبەت دبیت ئەڤ رەفتارە رەڤین بیت ژ هەڤڕكیێ، لێ خۆڤەكێشان مرۆڤی ژ كاردانەوەیێن هەلچوونێ دپارێزیت و هەڤسەنگى یا مرۆڤی ڤەدگەرینتەڤە دوخێ جاران كو دبیتە بیاڤەك ژبۆ كاركرنێ د لایەنەكێ دی یێ چالاكییاندا. ئوو دپڕانى یا جاراندا داهێنانەكا بەرچاڤ دبیاڤێ شۆنگردا دكەت و ژ ئاكامێن نێگەتیڤێن هەڤڕكیێ دوور دكەڤیت.
３. چالاكی یێن شۆنگرێن نەبالبەر: مینا هەلچوونەكا دەملدەست، رەفتارەکا دوژمنكاریێ ل دژی كەسان و تشتان دکەت. دێ هەولدەت هێرشێ بكەتە سەر یێ بەرامبەر یان هەر تشتەكێ بكەڤیتە بەر دەستی، دێ شكێنیت یان دێ هاڤێژیت. هندەك ژی ژ مال درەڤن و یان ژ كارێ خوە دەردكەڤن. هەلبەت ئەڤ كریارە ژ خۆڤەكێشانێ جودایە، چونكو خۆڤەكێشان تەناتر و هێمنترە، لێ ئەڤ كریارا رەڤینێ هەلچوونەكا تۆلڤەكرنێیە.
４. رەفتارێن خۆنەساخكرنێ: د ڤێ رەفتارێدا، مرۆڤ بەرهنگاری رەوشێ یان بارودۆخی نابیت، لێ دناڤ هەلچوونەكا نافخۆیێ یا نەدەربڕاندیدا دژیت و دئەنجامدا دێ خۆ نەساخ كەت.
شێوازێن نەراستەوخۆ
ئەو ئالاڤن یێن ددەمێ سەرنەكەفتنا شێوازێن راستەوخۆدا دەردكەڤن، ئانكو مەیدانا سەرەدەریكرنا وی یا دگەل هەڤڕكیێ ژ هۆشی بەر ب نەهۆشیێڤە دچیت. دڤێرەدا مرۆڤ یێ بەردەوامە ل سەر هەولدانێن خوەیێن بەرەڤانیكرنێ ژ وان ئالۆزی و نەرەحەتی یێن هۆشدارى یا وی تێك ددەن. ئالۆزی ئەو هەستا پر ئێشانا باركرییە ب دلینی و دوودلی یا هەڤكویف دگەل هەر هەڤڕكییەكا نەچارەسەركریدا. لەوا ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ كو مرۆڤ د هۆشدارى یا خوەدا هەست پێ ناكەت، هندەك ئالاڤێن دی یێن بەرەڤانیێ بكار دهینیت كو رەحەتی و هەڤسەنگى یا خوە پێ بپارێزیت یان ژی هەستكرنا ب داكەفتنێ و زربەهریێ و گونەهكاریێ كێمتر و سڤكتر لێ بكەت.هەمی كەس ڤان ئالاڤێن بەرگریكرنێ بكار دهینن، لێ ئەوێن ترۆمادار و هەردەم دناڤ ئارێشە و هەڤڕكی یێن دەروونیدا پتر بكاردهینن.
ئالاڤێن بەرگرى یا مەژی
كۆما وان پێرینە و ئالاڤانە كو مرۆڤ ب نەراستەوخۆیی و د نەهشیێدا بکار دئینیت و بەرگریێ پێ ژخوە دكەت، دبێژنێ ئالاڤێن بەرگرى یا مەژی، چونكو مەژی ب ڤێ كریارێ رادبیت و هەڤسەنگى یا مرۆڤی یا ئارام دپارێزیت. گرنگترین ئالاڤێن بەرگرى یا مەژی ئەڤێن ل خوارێنە:
(Repression-١. تەپساندن یان پەستاندن (الكبت
ئانكو ڤەگەراندنا هەڤڕكیێ یە ژ بیاڤێ هۆشداریێ بۆ ئاستێ نەهۆشیێ، ئەڤ ڤەشاركرنە ژبۆ نەهێلان و ڤەشارتنا نەئارامی و ئالۆزی و هەستكرنا ب گونەهباریێ یە، ئەوا د ئاستێ هۆشداری و ئاگەهێدا دەردكەڤن. لێ چونكو تشت و بۆیەرێن ڤەشاركری د نەهشیێدا ژی هەر د كریارەكا لڤین و چالاكییەكا بەردەوامدانە، لەوا دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا پێشێلبوونەكا دی یا جودا ژ ئالۆزی یا ڤالیكی یا ئێكێ كو ددەمێ هشیاریێدا پەیدا دبیت. دپڕانى یا جاراندا ئەڤ ئالاڤێ بەرگریێ وەكو خوە نامینیت، لێ دهێتە گوهارتن و ب شێوەیێ ئالاڤەكێ دی یا بەرگرى یا مەژی دەردكەڤیت. ئەڤ ئالاڤە پتر د قۆناغا زارۆكینی یا ئێكێدا پەیدا دبیت.
مە تێرمێ ڤەشاركرنێ بكارئینا، داكو ژ تێرمێ تەپەسەركرنێ (Suppression) ئەوا ب عەرەبی دبێژنێ (القمع) بهێتە جوداكرن. تەپەسەركرن ئالاڤەكێ هشیاریێیە، هەمی پالدەر و هاندەر و ئازرێنەرێن هەست و دلینیێ كونترۆل دكەت، ئەڤ كریارە ب رێكا هێزا كەساتیێ و ڤینا مرۆڤی (الارادة) دهێتە ئەنجامدان و مرۆڤ ب هۆشداری ل سەر زال دبیت. لێ ڤەشاركرن كریارەكا بەرگریێیە ل سەر ئاستێ نەهۆشدارى یا مرۆڤی.
( Compensation-٢. قەرەبۆکرن (التعویض
د كوردەواریێدا دبێژن فلان كەس د گەرەوا فلان كەسێدا چوو، یان ئەز دێ بۆ تە وێ گەرەوێ تەژیكەم. ژڤێ تفتانێ مە تێرمێ گەرەوتەژیكرن ژبۆ تەعویزا عەرەبی بكارئینا. مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ گەرەوا هەڤڕكی یێن خوە یێن نەچارەسەركری تەژیكەت و ل سەر زال بیت. هەر داكەفتنەكا تۆشی مرۆڤی دبیت، دبیتە ئەگەرێ ئالۆزی و نەرەحەتیێ، ئەڤجا دێ هەولدەت كو ل سەر زال ببیت و خوە ژێ رزگار كەت. گەرەوتەژیكرن ب دوو رێكان دهێتە كرن؛ گەرەوتەژیكرنا راستەوخۆ (Direct compensation)، مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ هەمی شیانان ب مەزێخیت ژبۆ سەركەفتنێ یان ئافراندنێ د هەمان كارێ بەری نهۆ داكەفتن تێدا دیتی. یا دووێ گەرەوتەژیكرنا نەراستەوخۆیە (Indirect compensation)؛ كو دەمێ مرۆڤ د كارەكیدا دادكەڤیت و چ سەركەفتنێ نەبینیت، دێ هەولدەت كو سەركەفتن و ئافراندنێ د كارەكێ دیدا بكەت ژبۆ تەژیكرنا بیاڤێ داكەفتنا خوە.
هندەك جاران ئەڤ گەرەوتەژیكرنە د بیاڤەكێ گەلەك بەرتەنگدا دهێتە كرن، مرۆڤ هەولددەت كو دڤی بیاڤێ بەرتەنگدا، گەرەوا هەمی لایەنێن ژیانا خوەیا نەخۆش تەژی دكەت. ڤی جوری دبێژنێ گەرەوتەژیكرنا زێدەرۆ (المتطرف- Over compensation). بۆ نموونە؛ ئەگەر قوتابیەك دخواندنا خوەدا سەرنەكەڤیت، دێ ئافراندنێ دبیاڤێ هونەرى یان وەرزشێدا كەت. لێ ئەگەر د گەلەك لایەنێن ژیانا خوەدا سەرنەكەفتی بیت، ژبۆ گەرەوتەژیكرنا زێدەرۆ، دێ دبیاڤەكێ گەلەك بەرتەنگێ مینا غاردانێ یان دەواتێ سەركەفتی بیت.
Conversion (٣. وەرگۆهاستن (التحویل
مەرەم پێ ڤەگوهاستنا هەڤڕكیێ یە ژ ئاستەكێ دەروونیێ نافخۆیی بۆ هندەك میناكێن پێشێلبوونا لەشی. ئەڤ كریارە چەندین شێوازان ب خۆڤە دگریت؛ مینا نەساخی یێن دەروونلەشی كو هندەك نیشانێن كلینیكی ژ ئەگەرێ ئارێشەكا دەروونی، ل دەزگەهێن لەشێ مرۆڤی دەردكەڤن.
هیستیریا كو نەرەحەتی و ئالۆزییەكا دەروونییە، دبیتە ئەگەرێ هندەك نیشانێن بەروەختێن لەشی، وەكو فالنجبوون و كوورەبوون و لالبوونا سەربازان ددەمێ شەڕاندا. ئەڤ نیشانە بەروەختن و پاشی ل دەف نەساخى نامینن و ژێ ساخ دبیتەڤە. شێوازەکێ دى یێ ڤى ئالاڤى خۆنەساخکرنە؛ ئانكو مرۆڤ نەساخییەكێ بۆ خوە دەردئێخیت، دا ژ رەوشەكا دیاركری ب رەڤیت. هندی مەرەما لاوەكی یا نەساخی ب جھ نەهێت، نیشانێن نەساخیێ ل نك وی زێدەتر لێ دهێن. ب شێوەیەکێ گشتی، ئەڤ نیشانێن ڤەگوهاستنێ، رێكەكا رەڤینێ یە ژ هەلویستێن زیانبەخش بەر ب رەوشەكا باشتر و ئارامتر. ئەڤ ئالاڤە پتر درەوشێن دەروونی یێن نالەباردا پەیدا دبیت، هەروەسا د وان بارودۆخاندا دهێتە بکار ئینان، ئەوێن گەفێ ل سەر ژیانا مرۆڤی دكەن.
Denial(٤. ماندلاكرن (الانكار
مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ رەوشێن نەخۆش ماندلا بکەت ژبۆ ئارامی و هەڤسەنگى یا دەروونێ خوە. هەولددەت كو هەلویستێن نەخۆش و ژێدەرێن بێزاری و تەنگەزاریێ پشتگوھ د هاڤێت و پویتە پێ ناكەت، هەروەكو ئەڤ رەوش و هەلویستە نینن. ل گورەی ڤێ پێناسێ، مشە جاران مرۆڤ د نەهۆشى یا خوەدا، حەز و ڤین و ئارێشەیێن هەڤبەند ب ژیانا خۆڤە، پشتگوھ د هاڤێت. لێ هەر دەمەكێ ئەڤ پشتگوھ هاڤێتنە ژ راددەیێ خوە یێ سروشتی زێدەتر لێ هات، دبیت مرۆڤ توشی ڤارێبوون و ڤەدەریێ ببیت و ژ دەردۆرێ خوە یێ جڤاكی بهێتە ڤەقەتاندن. د هندەك جار و حالەتێن دژواردا، دگەهتە وی راددەی كو ناڤ و كەساتی یا خوە یا جڤاكی ژی ژ دەست ددەت. ڤێ كریارێ ژی دبێژنێ ژبیركرن (Amnesia)، هندەك جاران ژی كراسێ كەساتییەكا دی یا جودا دكەتە بەرخوە و دناڤ دنیایەكا جودا دا دژیت.
( Displacement) (٥. خزاندن یان راخراندن (الازاحة
مەرەم پێ لادانا هندەك هزروبیر و هەلچوون و رەفتارێن دیاركرینە و بەر ب لایەنەکێ دى یێ هەڤبەند ب لایەنێ ئێکێڤە، دێ هێنە ئاراستەكرن. ئانكو ژبەر هەر ئەگەرەکێ هەبیت، دێ دلینی و هەلچوون و هزرێن گوگراندی و باركرى ددلێ خوەدا ڤەشێریت و دێ ئێختە دناڤ بیاڤەكێ دی یێ هەڤبەند ب بیاڤێ ئێكێڤە. بۆ نموونە دەمێ كەسەك حەز ژ ژنەكا ب مێر دكەت، یان ژنكەك حەز زەلامەكێ ب ژن دكەت؛ هەلبەت ئەڤ كریارە ژلایێ جڤاكیڤە نە یا قەبوولكرییە و نەدوورە وژدانا وی/ وێ ڤێ چەندێ قەبوول نەكەت، یان بترسیت ئەڤینى یا خوە ئاشکرا کەت. ئەڤجا هەمی هەست و ئەڤینی یا خوە دێ ئاراستەی زارۆكێن وی/ وێ كەت، ئانكو ئەڤینی ژ سەر كەسێ سەرەكی (یێ ئێكێ) دێ هێتە خزاندن و دێ بەرەڤ زارۆكێن وى كەسیڤە هێتە ئاراستەكرن. هەروەسا دەمێ مرۆڤ هەولدەت كو كەرب و كینا خوە دارێژتە سەر كەسەكی، دێ حەزا قوتان و لێدانێ خزینیت و دێ ب جڤین و خەبەرگۆتنێ كەربا خوە دارێژیت.
(Dissociation-٦. پەڕتین یان كەركەركرن (الانشطار
دابەشكرن و كەركەركرنا هزر و تێگەھ و بۆیەران دناڤ مەژیدا، رێكەكە كو ئەڤ پشكێن ژێكڤەكری ب ئاوایەكێ ئوتوماتیكی دناڤ مەژیدا چالاك و كارا بن. ئەڤجا ئەو تێگەھ یان روودانێن دبنە ژێدەرێ هەڤڕكیێ، دابەش دبن و پشكێن دابەشبوویی ژ ژێدەرێ هەڤڕكیێ دوور دكەڤن. ب ڤێ چەندێ ژی، مرۆڤ ژ ئاكامێن هەڤڕكى یا دەروونی یا ناڤخۆیی دهێتە پاراستن. بۆ نموونە دهندەك هەڤڕكی یێن دژواردا، پشكەك ژ بیردانكا مرۆڤی نامینیت، وەكو ژبیركرنا ناڤی، ئەدرەسی و كەساتیێ. ئەڤ كەركەربوونا كریارا بیردانكێ و نەمانا پشكەكا دیاركری ئاكاما هەڤڕكی و ئالۆزیێ سڤكتر لێ دكەت. لێ دهەمان دەمدا ژی، دوور نینە كو هندەك ئاكامێن دی یێن نێگەتیڤ بكەتە سەر رەفتارا جڤاكی یا كەساتی یا مرۆڤی.
( Fantasy-٧. ئاشۆپكرن و خەونێن هشیاریێ (التخیلات و احلام الیقظة
مشە جاران هەڤڕكی یێن مرۆڤی دبنە ئەگەرێ رەڤینا مرۆڤی ژ كەتواری، ب ڤێ رەڤینێ ژی پەنا دبەتە بەر ئاشۆپكرنێ، ئەوا مشتی قوربانی و فلی و چارەیێن خۆش و دلڤەكەر. چارەكرنا ئالۆزیێ ب رێكا نەكەتواری یا ئاشۆپکرنێ، شێوازێ خەونێ وەردگریت، دبێژینێ خەونرۆژك یان خەونێن هشیاریێ. خەونێن هشیاریێ جۆرەکێ ئاشۆپکرنێیە (مرۆڤ یێ هشیارە و دكریارەكا مینا خەوندیتنێ را دبۆریت)، بۆ نموونە: ئەگەر كەسەك نەشیا دكەتواریدا كارەكی بكەت یان تۆلەكێ ڤەكەت یان ئاخفتنەكێ بێژیت، دێ دئاشۆپا خوەدا ب جوانترین و جورئەتترین و کاملانترین شێوە، وی كاری كەت یان وێ ئاخفتنێ بێژیت هەتاکو دلێ وى هوین دبیت. لێ چونكو ئەڤ ئاشوپكرنە ب كریارێن ئەكشناویڤە گرێداینە مینا خەونان لێ دهێن. ئەو ب خوە خەونن ددەمێ هشیاریێدا، لەوا تێرمێ خەونێن هشیاریێ دبیت تەوقاتر بیت و پتر نێزیكی تێرمێ عەرەبی بیت. لێ خەونرۆژك، ئەو خەونێن ب رۆژێ دهێنە دیتن (Day dreaming)، نەدوورە ئیشارەتێ بدەتە خەونێن نڤستنا ب رۆژێ. لێ چونكو رۆژ نەدەمێ نڤستن و خەونانە، بەلكو دەمێ كاركرن و هزرا هشیاریێیە، لەورا تێرمێ خەونرۆژك هەمان مەرەمێ دگەهینیت، كورتتر و ئیدیۆمیترە.
( Identification-٨. هەڤكەسی و وەكهەڤی (التطابق و المماثلة
مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ هندەك ساخلەت و ژێوەرێن جوانێن كەسەكێ دی ب دانتە سەر خوە. ئانكو دێ چاڤلێکرنا هەر رەفتار یان هزر یان دلینیەكا هەژی و قەبوولكری ل دەف كەسەكێ دی کەت، مرۆڤ دێ هەولدەت كو وەكو وی بیت و هەمان ساخلەت و هزر پێڤە بن. مە تێرمێ هەڤكەسی بۆ دانا، چونكو هەولددەت كو خوە وەكو كەسێ دی لێ بكەت، هەروەكو کەسێ دی ب هەموو لەش و رەفتار و دەروونڤە. ئەڤەژی پێدڤی ب وەكهەڤییەكا د هەمی ئاستاندایە، لەوا هندەك جاران ب وەكهەڤیێ دهێتە نیاسین. مشە جاران، ئەڤ وەكهەڤییە دگەل چاڤلێكرنێ تێكهەل دبیت. راستە چاڤلێكرن تێدا هەیە، لێ نە چاڤلێكرنەكا ڤالا و سادەیە، لێ چاڤلێكرنا هەمی ناڤەرۆك و شێواز و ئەلەمێنێن كەساتی یا قەبوولكرییە، ئەڤەژی كریارەكە ژ چاڤلێكرنێ كوورتر و دوورترە، پتر نێزیكی هەڤكەسیێیە. دزمانێ عەرەبیدا، پەیڤا تەقەموس (التقمص) پتر نێزیكی ڤی ئالاڤییە. لێ تێرمێ هەڤكەسیێ پتر نێزیكی تێرمێ (Identification) یا ئینگلیزییە.
ب گشتی دەمێ مرۆڤ چاڤلێكرنا كەسەكێ خۆشتڤی دكەت، یان دگەهتە راددەیێ هەڤكەسیێ، مرۆڤێ چاڤلێكەر پتر حەز ژ خوە دكەت و هەست ب گرنگى یا خوە دكەت و رێزگرتنەكا زێدەتر بۆ كەساتی یا خوە دادنیت. ئەڤەژی ئارامی و هەڤسەنگى یا دەروونی دپارێزیت و باوەریێ موكمتر و زێدەتر لێ دكەت. مینا داخباربوونا زارۆكان ب باب و ماموستا و پەهلەوانێن دەڤەرۆكی، یان ژی دەمێ مرۆڤ چاڤلێكرنا سەركردە و فیلوسۆف و ئولداران دكەن كو رێزگرتنا وان ل دەف خەلكێ جڤاكی زێدەتر لێ بهێت. دپڕانى یا جاراندا، چاڤلێكرنا كەسانێن باش و كاریگەر دجڤاكیدا، كەساتی یێن باش و كاریگەر ژێ پەیدا دبن. لێ ترس دوێ چەندێدایە كو كەساتی یا چاڤلێكەری دناڤ كەساتییا دیدا ب بهۆژیت و بحەلیێت. ئوو هندەك جاران ژی گەنج و سنێلە چاڤلێكرنا گونەهباران دكەن، هەمی كریار و تێگەھ و رەفتار و دلینی و هەلچوونێن كەسێ گونەهبار دگەل سنێلەی یان زارۆكی هەڤكەسیی دبن و وەكو وان لێ دهێت. ئەڤجا ئەڤ كەسێن هە ڤارێ دبن و دبنە كەسانێن تاوانبار دجڤاكیدا. ئەو ب خوە، هەڤكەسی كریارەكا بەرەڤانیكرنا مەژییە ژبۆ ئارامكرن و سڤككرنا هەڤڕكی یێن دەروونی. لێ ئەگەر ئەڤ ئالاڤە ب زێدەرۆیی هاتە بكارئینان، دێ ئاكامێن نێگەتیڤ و پێشێلبوونێن كەساتیێ ژێ پەیدا بن.
(Projection-٩. پێڤەنان (الاسقاط
دەمێ مرۆڤ ژ هزر و رەفتار و دلینی یا خوە رازی نەبیت یان هزركەت كو کۆما ڤان ساخلەتان دجڤاكیدا نەهەژی و نەقەبوولكرینە، دێ ئێختە سەر ئێكێ دی و دێ پێڤە نووسینیت. ئانكو هەمی نەباشی و كریارێن خوە یێن ب شەرم، پالددەتە ئێكێ دی. ب ڤێ چەندێ ژی، وەسا هزردكەت كو ئەڤ ساخلەتە ژ وی ڤەبوون و ب ئێكێ دیڤە نووسیان. ئەڤە ژی ئارامی و رازیبوونەكێ ددەتێ. دگەل وەختی وەسا هزردكەت كو ئەڤ ساخلەت و رەفتارێن نەباش ژ خەلكێ دی بۆ وی هاتینە و نەیێن وینە. ئەڤ شێوەیێ دسەردابرنا خوەیی (زاتی)، بێگومانە كو ئاكامەكا نەبالبەر دكەتە سەر بیرتیژی و هەڤسەنگى یا كەساتی یا وی یا سروشتی. مشە جاران دبیتە ئەگەرێ ئەنجامدانا هندەک کار و کریارێن دژوار، یان پەیدابوونا وەهمێن ستەملێكرنێ... هتد، ئەڤە ژی پالدەر و حەزێن تەعداكاریێ ل دەف نەساخی پەیدا دكەن.
١٠. ب خۆڤەنان یان داعووران (الابتلاع- Introjection)
ئەڤ كریارە ب تەڤاڤی دژی كریارا ئێخستنا سەرێیە. د ڤی نموونەیدا، مرۆڤ هەولددەت كو كێماتی و نەباشی یێن خەلكی پالددەتە خوە و ب خۆڤە ب نووسینیت. بۆ نموونە دەمێ مرۆڤ نەكاریت بەرسڤا زەرگەهێن بەرانبەر بدەت و خوە ژ ئالۆزی یا بێدەستەلاتیێ رزگاركەت یان هەڤڕكى یا خوە یا دەروونی كونترۆلكەت، دێ هەمی رەفتارێن نەباشێن ب سەری هاتین كەتە ستویێ خوە و دێ ب خۆڤە نویسینیت. دەرئەنجامێ ڤێ كریارێ ژی هەستكرنا ب گونەهباریێیە ب رێكا هلگرتن و داعوورانا گونەهێن خەلكێ دی. مشەجاران ئەڤ هەستكرنا ب گونەهێ، بەرێ مرۆڤی ددەتە خۆكوشتنێ.
(Negativism)( ١١. نێگەتیڤیزم (السلبیة
مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ كریارەكا دژی پێشبینی و داخوازی یێن بەرانبەر دكەت. ئانكو حالەتەكێ كاردانەوەیەكا بهێزە ژبۆ هەڤڕكیێ، مرۆڤ هەولددەت بەرگریا ئەركێن گرانێن ل سەر ملێ خوە بكەت، ئەڤ بەرگرییە ژی ب كارەكێ دژی پێشبینی و هزركرنا خەلكێ بەرانبەر دهێتە كرن. ئەڤجا دگەل وەختی وە ل مرۆڤی دكەت، كو هەر تشتەكێ خەلك ژێ داخوازكەن، خوە ژێ ددەتە پاش و ناكەت یان دێ كریارەكا دژی وێ كەت. بۆ نموونە دەمێ دایباب دكارێ (ئیلحاحێ) ل زارۆكێ خوە دكەن كو بخوینیت و سەركەڤیت، لێ زارۆك (ژئەنجامێ کاردانەوەیا نێگەتیڤ)، یان ژ کەربێن واندا ناخوینیت و دخواندنێدا سەرناكەڤیت.
(التبریر- Rationalization)١٢. بەهانەكرن
دەمێ مرۆڤ دكارەكیدا ب سەرنەكەڤیت، هەلبەت دێ تۆشی ئالۆزی و هەستكرنا ب داكەفتنێ بیت، ئەڤجا ژبۆ نەهێلانا ڤێ هەستا نەرێنى و ئالۆزیێ، دێ هندەك بەهانە یێن گرێدایی ب خوەیێ كاریڤە دەرئێخیت، هەمی مەرەم پێ ئەوە كو بێژیت سەدەمێ سەرنەكەفتنێ نە ژ منە، ژ تشتەكێ دییە، مینا (ئەوێ دەهوات نەزانی، دگۆتی عەرد یێ خارە). د ڤى ئالاڤیدا، هەردەم مرۆڤ بەهانەیان بۆ كارێن خوە یێن نەكری یان نەكاملان دبینیت: كورد دبێژن:(رووڤی نەگەهشتە تری گۆت یێ ترشە). هەژی گۆتنە كو ئەڤ بەهانەكرنە نە تنێ ژبۆ كارێن نەكری دهێتە كرن، لێ ئەگەر كارەك هاتە كرن و جهێ ترانەپێكرنێ بیت یان نەقەبوولكری بیت، یان ژی بۆ مرۆڤى یا نەخۆش بیت، دێ هندەك بەهانەیێن خۆش و قەبوولكری بۆ بینیت. بۆ نموونە دەمێ كەسەك تشتەكێ تەحل دخۆت و دبێژیت یا شرینە. یان دەمێ كەسەك تشتەكی ددزیت و ئاشكرا دبیت، ئێكسەر دێ بێژیت خودانی یا دایە من، یان من ب قەرز یێ وەرگرتی... هتد.
(Reaction Formation)١٣. كارڤەدانا فۆرمالیزەكرنێ
فۆرمالیزەكرن، مە ب رامانا چێكرنەكا دی یا چوویی یان هەیی ئینایە. ئەڤجا مەرەم ب ڤی ئالاڤی كاردانەوەیەكا دەروونییە ژبۆ چێكرنا هەلویستەكێ دیاركری. بۆ نموونە دەمێ كەربێن مرۆڤی ژ ئێكی ڤەببن، دێ هەولدەت كو هەلویستێ خوە یێ بەری نۆكە یان هەلویستەكێ دی یێ حەزكرنێ و هەڤالینیێ نیشا دەت. چونكو دبنەرەتدا وی نەڤێت كەربێن وی ژێڤە ببن، یان ژی دجڤاكیدا نەقەبوولكرییە كو كەربێ ژێ راكەت. دەمێ کەسەک رەفتارەکا ل دژى وەڵاتى ئەنجامددەت، یان نەیا قەبوولکرى بۆ بەرژەوەندى یا گشتى یا وەڵاتى، ما کێ هندى من خەبات کرییە و کێ هندى من قوربانى ژبۆ وەڵاتى داینە....هتد. ب كورتی ئەڤ ئالاڤە كریارەكا دەروونییە ژبۆ پاراستنا ئاڤروویا مرۆڤی دناڤ جڤاكیدا.
(Reaction Inversion)١٤. كارڤەدانا بەرەڤاژكرى
ئەڤ ئالاڤە گەلەك نێزیكی ئالاڤێ فۆرمالیزەكرنێیە و گەلەك شارەزا و تایبەتمەندێن بیاڤێ دەروونزانیێ ب یەك ئالاڤ ددەنە نیاسین. هەمان كریارا فۆرمالیزەكرنێیە، لێ دڤێرەدا كریارا شۆنگر ب تەڤاڤی بەرۆڤاژی یا كریارا هەیی و ئەنجامداییە. دەمێ مرۆڤ ژ هزرەكێ نەرازی بیت، دێ دناڤ نەهۆشى یا خوەدا هلگریت و ئەڤ هلگرتنە شێوازەكێ بەروڤاژی هزرا هلگرتی وەردگریت و دەمێ ڤەدگەریتەڤە بیاڤێ ئاگەھ و هۆشداریێ، ب زێدەرۆیەكا بەرچاڤ بەرۆڤاژ دبیت. بۆ نموونە: ئەگەر زارۆكەك حەز ژبرایێ خوەیێ بچووكتر نەكەت (چونكو دایبابێن وی پتر گرنگیێ ددەنێ و دنازینن)، هەلبەت نەشێت ڤێ هەستا كەربڤەبوونێ دمالدا ئاشكرا كەت. ئەڤجا دێ ب شێوەیێ ئەڤینی و ئەختوبارییەكا زێدەرۆ خویا كەت، یان دەمێ كەسەك گەلەك حەز ژ رێڤەبەرێ خوە نەكەت و ژیارا وی ددەستێ وی رێڤەبەریدا بیت، دێ پتر ژ فەرمانبەرێن دی خوە نێزیكی وی كەت و دێ ب زێدەرۆییڤە ئەڤینی و ئەختوباریا خوە بۆ ئاشكرا كەت. هەروەسا دەمێ قەیرە كچ یان بیژنێن هێشتا پیر نەبوویی حەزێن خوە یێن سێكسی ڤەدشێرن (داكو دجڤاكیدا د قەبوولكری بن و دگەل رەفتارا مەیسیمێ وان یێ جڤاكی بۆ دانایی بگونجیت)، هەولددەن (چ ب ئیشارەت یان ئاخفتن) سەرنجا سێكسی یا زەلامان راكێشن، دەمێ زەلامی كاردانەوەیەكا ئەرێنی یا ڤی بابەتی بۆ كر، ئێكسەر دێ كەنە هاوار و دێ بێژن كو ئەو زەلامە بەلا خوە ژێڤەناكەت و دڤێت تەعداییێ لێ بكەن یان دسەردا ببەن.
(النكوص أو التقهقر- Regression)١٥. پاشکەشى یان ڤەکێشان
دەمێ مرۆڤ بەرئاتاڤی هەڤڕكییەكا زێدەی هێزا خوە دبیت و نەكاریت ب چ تەرزا ل سەر زال ببیت یان خوە دگەل بگونجینیت، ب شێوەیەكێ ئوتوماتیكیێ ل سەر ئاستێ نەهوشداریێ دێ زڤریتەڤە رۆل و رەفتارێن ژییەكێ بەری نهۆ، نەمازە ئەو رۆڵ و رەفتارێن دسەردەمەكێ ئێمنیێ دا. ئانكو زڤرینا مرۆڤی بۆ سەردەمێ ئێمن و ئارام هندەك ژ بارێ هەڤڕكیێ كێمتر لێ دكەت. بۆ نموونە د حالەتێ پاشپاشكیێدا، گەنجەكێ چواردە سالی دێ ڤەگەریتەڤە سەر رۆل و رەفتارێن ژیێ پێنج سالیێ، ئەڤجا دێ خوە ب دایبابانڤە گرێدەت و دێ پشتا خوە ب كەسێن دیڤە گەرم كەت. یان ژى دەمێ کەسەک گەلەک دترسیت و نەشێت ترسا خوە کونترۆلکەت، دێ ب خۆڤە میزیت وەکو رەفتارەکا سەردەمێ زارۆکینیێ کو ل وى سەردەمى یێ ئێمن و تەنا بوو دگەل دایبابێن خوە. وئەم دكارین بێژین كو پاشپاشكیبوون پیلانەكە ژبۆ بەهانەكرنا سەرنەكەفتنێ دراهاتنێدا.
(Sublimation-١٦. هلفڕاندن (التسامی او التصعید
مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ هزر و رەفتارێن نەهەژی، ب هندەک رەفتارێن دى یێن هەژی و بلند د چاڤێن جڤاكیدا بگوهوریت. ئانكو هەر هەلویست و هزرەكا نەرەوا و نەهەژی دجڤاكیدا، ب هندەك هەلویست و تێگەهێن دی یێن هەژی و رەوا دهێنە گوهورین. دڤێرەدا رێكا دووێ ژلایێ جڤاكی و ئایینی و سنجیڤە دبیتە جهێ رێز و پیرۆزباهى یا جڤاكی. دپڕانى یا جاراندا، پالێنەرێن سێكسی و دوژمنكارانە، جهێ نەرازیبوون و رەتكرنا جڤاكینە. لێ ب رێكا هەژیكرنێ، ئاراستەیەكێ دی یێ مشت ژ بزاڤ و چالاكی یێن خۆشتڤی و داهێنەرانە یێن مینا مەزیقە و هونەر و فێركاری و ئایینی و وێژەیێ دلڤەكەر وەردگرن. ب ڤێ چەندێ ژی، ژلایێ جڤاكیڤە دهێنە قەبوولكرن. بۆ نموونە ئەگەر قەیرەبوونا كچەكێ ژبەر هندەك رەفتارێن وێ یێن نە جڤاكی بیت، یان ژبەر كرێتی و نەزانینا وێ یا سەرەدەریكرنێ بیت، دێ بێژیت كو ژبەر خویشك و برایێن خوە شوو نەكرییە و خوەیاكرییە قوربانی خێزانا خوە. ئەڤ قوربانیكرنا درێكا خێزانێ و جڤاكیدا جهێ رێزێ و رەزامەندیا خەلكییە (ب كێمی دجڤاكێ مەدا). دبیت ژى مرۆڤ ب ئاگەھ و زانیبوون، ڤان رەفتارێن هەژى ئەنجامددەت، وەکو وان بیژنێن شوو نەکەن و دمیننە ل سەر زارۆکێن خوە. ئەو ب خوە د جوانن و چ کێماسى لێ نینە و هەردەم دشێن شوو بکەن، لێ داکو د چاڤێن جڤاکیدا هەژى و پایە بلند بن، خوە ژ شووکرنێ ددەنە پاش و خوە تەرخان دکەن ژبۆ پەروەردەکرنا زارۆکێن خوە. هندەك جاران هەردوو ئاراستەیێن باش و نەباش ب رێكا هەژیكرنێ تەڤلیهەڤ دبن و دبنە تەڤاڤكەرێن ئێك، بۆ نموونە كەسەكێ سادیى (سادیزم) كو ژلایێ جڤاكیڤە نە هەژی و رەتكرییە، دەمێ ژڤێ رەفتارا نەهەژی تێر دبیت، هەمان سادیزما خوە دبیاڤێ لەشكەریدا بكار دهینیت و دبیتە سەركردەكێ ب ناڤودەنگێ لەشكەری كو دچاڤێن جڤاكیدا ب هەژیتی دهێتە نیاسین.
( Undoing-١٧. چستکرن یان ژێبرن (المحو و الالغاء
مەرەم پێ پوچكرن و ژێبرنا رەفتارەكا دیاركرییە كو مرۆڤ پێ پەشێمان بوویە و ل جهێ وێ رەفتارەكا دی یا باش و هەژی دكەت. ئانكو كریارەكە ژبۆ شۆنگرتن و پڕكرنا زیانێن كارەكێ دی یە كو بەری نهۆ ژلایێ كەسیڤە هاتییەكرن و بوویە جهێ هەستكرنا ب گونەهباریێ یان نەخۆشیێ. بۆ نموونە دەمێ دایكەك زارۆكێ خوە دقوتیت و پاشی پەشێمان دبیت، دێ هەولدەت خوە نێزیکى زارۆکى کەت و دیارییان بۆ کریت و دێ وى ب بەردەوامى هەمبێزکەت، داکو جهێ زیانا قوتانێ پڕكەت. ئانكو ئەڤ كریارە گەرەو تەژیكرن و رەڤینەكە ژ هەستكرنا ب پەشێمانی و گونەهباریێ. ب كورتی ئەڤ ئالاڤە كریارەكا هەنۆكەیی یە ژبۆ پۆچكرنا كریارەكا پێشین، لەوا دبێژنێ پۆچكرن.
( Decompensation-١٨. هلوەشیان (التفكك
د ڤى بیاڤیدا، مەرەم ب هلوەشیانێ ئەوە كو كەساتی یا مرۆڤی ب هەمی ئەلەمێنتێن خۆڤە هلدوەشیێت و پرت پرت دبیت. دەمێ مرۆڤ بەرئاتاڤی كارەساتەكا زەییری و مەزن دبیت، هەمی سەربۆر و شارەزایی و كەساتی یا وی یا جڤاكی، نەكاریت دگەل كارەساتێ بگونجیت، یان زال ببیت، یان ژی ب كێمی كارەساتێ كونترۆلكەت. ئەڤجا وەكو كاردانەوەیەكا دەروونی دێ هەلوەشیێت و ب شێوەیەكێ پرت پرت هندەك بەرەژەنگێن دەروونی لێ پەیدا دبن، مینا ترسەكا دژوار و مەزن، ئالۆزییەكا گرچن، تەنگەزاری و پێشێلبوونا چالاكی یێن وی یێن جڤاكی... هتد.
هەلبەت ئەڤ بەرەژەنگێن ژێگۆتی ب خوە ژى، نەخۆشی و نەئارامییەكێ بۆ مرۆڤی پەیدادكەن. لێ بێگومانە كو ئەڤ نیشانە ژ كاردانەوەیێن كارەساتێ سڤكتر و كێمترن، لەوا دبیتە ئالاڤەكێ بەرگریێ. ئانكو ئاكاما نێگەتیڤا كارەساتێ كێمتر لێ دكەن، یان بەر ب ئاراستەیەكێ دی یێ كارەساتەكا سڤكترڤە دبەت.
هەمی ئالاڤێن بەرگریا مەژی، هەڤسەنگى یا مرۆڤی دپارێزن و پرۆسا راهاتنێ ل دەڤ مرۆڤی خورتتر لێ دكەن كو بكاریت دگەل جڤاكی بگونجیت و سەرەدەرییەکا بالبەر دگەل جڤاکى و دەردۆرا خوە بكەت. مەرەما سەرەكی ژى، پاراستنا (ئەزا) مرۆڤییە و راگرتنا تەناهی و هێمنی یا گشتی یا دەروونییە. هەژی گۆتنە كو ئەڤ ئالاڤە چ نەخۆشی یێن دەروونی پەیدا ناكەن، لێ ئەگەر ئەڤ ئالاڤە ژ سنۆرێ خوە زێدەتر هاتنە بکارئینان و ب شێوەیەكێ زێدەرۆییڤە سەرەدەری دگەل بهێتەكرن، دێ بیتە ئەگەرێ پەیدابوونا هندەک ئێشێن دەروونی یێن مینا پێشێلبوونێن رەفتارێ.
*
دهۆک/ ٢٠٠٨
ئا: د. عارف حیتۆ