وه‌هم و هه‌لوه‌سه‌ ل ده‌ف نه‌ساخێن شیزۆفرینیایی

 وه‌هم

وەهم: پێشێلبوونه‌كا گشتییا هزركرنێیه‌ كو هنده‌ك هزر و باوه‌ری یێن چه‌وت‌ ل ده‌ف مرۆڤی په‌یدا دبن و جڤاك و ده‌ردۆر باوه‌ر ژێ ناكه‌ن، لێ ئه‌و یێ رژده‌ ل سه‌ر وێ هزرا چه‌وتا بۆ چێبوویی. هنده‌ك جاران ژی، وه‌ هزر دكه‌ن كو شرۆڤه‌كرنه‌كا چه‌وته ژبۆ هنده‌ك دیارده‌ و بابه‌تان كو چ شه‌نگسته‌یێن زانستی و لۆژیكی و كه‌تواركی بۆ نینن. ئانكو بابه‌ته‌ك یان دیارده‌كا هه‌یی د جڤاكیدا هه‌یه‌ و نه‌ساخ دێ شرۆڤه‌یه‌كا چه‌وت ده‌ته‌ وێ ره‌وشێ. زانا و لێكۆله‌رێن ڤێ ئێشێ، وه‌همان ب‌ گرنگترین و به‌رچاڤترین نیشانێن نه‌ساخیێ دادنن‌ و دده‌نه‌ خویاكرن كو 90% ‌ ژ نه‌ساخێن شیزۆفرینیایێ وه‌هم هه‌نه. ل سالا 1917ێ، بۆ جارا ئێكێ فه‌یله‌سۆف و دختۆرێ ده‌روونی كارل جاسپه‌رس (Karl Jaspers) سێ پیڤه‌رێن سه‌ره‌كی بۆ پێناسه‌كرنا وه‌همان دانان، ئه‌ڤ هه‌رسێ پیڤه‌ره‌ ژی ل گوره‌ی ڤان خالێن ل خوارێ دانه‌ نیاسین[1]:

§    ئێقینی: نه‌ساخی ئێقینه‌كا ره‌هایی ب هه‌بوونا وان هزرێن چه‌وت هه‌یه‌.

§    نه‌راستڤه‌كرن: ئه‌ڤ تێگه‌هشتن و هزرێن هه‌یی (یان یێن بۆ چێبوویی) ب چ ته‌رزان راستڤه‌ نابن، خۆ ئه‌گه‌ر گرۆڤ و دانوستاندنێن زانستی ژی بۆ خویا كه‌ن، نه‌ساخ یێ رژده‌ ل سه‌ر هزر و باوه‌رییا خوه‌ و لێڤه‌ نابیت.

§    چه‌وتی یا ناڤه‌رۆكێ: ناڤه‌رۆكا هزرێ یا شاش و نه‌شازه‌ یان چ راستی یێن لۆژیكی بۆ نینن، له‌وا ناهێته‌ باوه‌ركرن ژ لایێ ده‌ردۆر و ئاخفتنكه‌رێن نه‌ساخیڤه‌.

ئه‌ڤ وه‌همێن باركری ب ڤان هه‌رسێ پیڤه‌رێن ژێگۆتیڤه‌،‌ قورسترین نیشانێن ره‌فتاری یێن زوهانێنه‌. نه‌ ژبه‌ر هندێ كو نه‌ساخ یێ رژده‌ ل سه‌ر باوه‌ری یێن خوه‌ یێن چه‌وت و ب ره‌هایی باوه‌ر ژێ دكه‌ت، لێ هه‌روه‌سا ب هه‌موو شیانێن خوه‌ هه‌ولدده‌ت كو خه‌لك ژی باوه‌ر ژێ بكه‌ت. ناڤه‌رۆكا وه‌همان ده‌وله‌مه‌ند و هه‌مه‌جۆره‌، د پڕن ژ دیتنان و ئاشۆپكرنێ و بژارده‌یان. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ ناڤه‌رۆكه‌ نه‌به‌رهۆز و نه‌لۆژیكینه‌، لێ مشتی هزرن. ل ڤێره‌ فه‌ره‌ جوداهییه‌كێ بێخینه‌ دناڤبه‌را وه‌همێ و ئاشۆپێدا؛ وه‌هم هه‌ر هزره‌كا چه‌وتا بێی هیچ شه‌نگسته‌یه‌كێ زانستی و لۆژیكی كو نه‌ نۆكه‌ و نه‌ ل پاشه‌رۆژێ ب جھ ناهێت‌. لێ ئاشۆپ یان ئاشۆپكرن هێزه‌كا عه‌قلییا داهێنه‌ره،‌ بازدانێ ل سه‌ر دیارده‌ و بابه‌تێن كه‌هی دكه‌ت و میناكه‌كێ شیاو ژێ دئافرینیت كو نه‌دووره‌ ل پاشه‌رۆژێ ب جھ بهێن، ئاشۆپكرن ره‌وشه‌نبیرییه‌كا گیانی و ڤین و ئه‌ڤینا دیتنێ پێشكێشی جڤاكێن مرۆڤایه‌تیێ دكه‌ت. ئه‌ڤ جۆرێ ئاشۆپكرنێ د زانستی و وێژه‌ی و فه‌لسه‌فێ و تێهزرینێن جڤاكی و سیاسیدا هه‌یه[2]‌.

زانایێ سویسری بلولێر‌ وه‌سا دده‌ته‌ خویاكرن كو وه‌هم یان بێ سه‌ده‌م و سه‌ره‌تایینه‌، یان ژی ره‌هێن سه‌ده‌مه‌كێ دیاركری بۆ هه‌نه‌. ئه‌وێن سه‌ره‌تایی وه‌كو وێ چه‌ندێنه‌ كو ژنشكەكێڤە و بێی هه‌بوونا سەده‌مه‌كی پەیدا ببن. بۆ نموونه‌، نەساخ ژنشكەكێڤە هزر دكەت كو دێ دنیا خراب بیت یان دەزگرا وی یا مری، یان ژی رۆژا قیامەتێ یا نێزیك بووی. ئوو وه‌همێن ژ ئه‌گه‌رێ هه‌بوونا سه‌ده‌مه‌كی په‌یدا دبن، ئه‌ون كو ره‌هوریشالێن په‌یدابوونا وێ بۆ هۆكاره‌كێ ژیان و سه‌ربۆرا نه‌ساخی دزڤریت. بۆ نموونە: دوور نینه‌ هزرێن ستەملێكرنێ ژبەر بۆیەرەكێ دیاركری دناڤبەرا نەساخی و هەڤالەكێ ویدا پەیدا بوو بیت، كو لێككەفتینە یان ژێك دلمایی بووینە، ئەڤجا ئەڤ بۆیەرە دگەل پێشێلبوونێن هزركرنێ و دلینیێ دبیتە سەده‌مێ پەیدابوونا وەهمێ[3]. ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، وه‌هم ل سه‌ر چوار جۆران دابه‌ش دبن[4]:

§    وه‌همێن سه‌یر: ئه‌و وه‌همن كو گه‌له‌ك د سه‌یرن و ب چ ته‌رزان باوه‌ر ژێ ناهێته‌ كرن، بۆ نموونه‌: نه‌ساخ وه‌سا هزر دكه‌ت كو هنده‌ك هێرشكه‌رێن فه‌زائی مه‌ژێ وی یێ ره‌ڤاندی.

§    وه‌همێن نه‌سه‌یر: ئه‌و وه‌همن كو ناڤه‌رۆكه‌كا شاش هه‌یه‌، لێ ب كێمی بیاڤه‌كێ باوه‌رپێكرنێ هه‌یه‌، بۆ نموونه‌: نه‌ساخ وه‌سا تێ دگه‌هیت (هه‌لبه‌ت ب شاشی) كو یێ دبن چاڤدێری و دویفچوونا پۆلیسانڤه‌. 

§    وه‌همێن گونجایی دگه‌ل میزاجی: ئه‌و وه‌همن كو ناڤه‌رۆكا وان یا شاش دگه‌ل ره‌وشا هه‌وه‌س و خه‌مۆكییا نه‌ساخی دگونجیت، بۆ نموونه:‌ نه‌ساخێ خه‌مۆكی وه‌ هزر دكه‌ت كو بێژه‌رێن ته‌له‌فزیۆنێ ره‌خنێ لێ دگرن و به‌حسی وی دكه‌ن. ئوو نه‌ساخێ زوهانێ وه‌ هزر دكه‌ت كو هێز و ده‌سته‌لاته‌كا مه‌زن هه‌یه‌ و چ كه‌س ناگه‌هنه‌ وێ هێزا وی هه‌یی.

§    وه‌همێن ڤه‌ده‌ر ژ میزاجی: ئه‌و وه‌همن یێن چ هه‌ڤبه‌ندی ب ره‌وشا دلینی و گێولێ (میزاجێ) نه‌ساخیڤه‌ نه‌یی، بۆ نموونه‌: نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو پشكه‌كا زێده‌ یا ژ پاتكا وی شین دبیت، یان ده‌ستێ وی یێ درێژتر لێ دهێت.

لێ چونكو هه‌رده‌م وه‌هم د چوارچۆڤێ هزره‌كا دیاركریدا ده‌ردكه‌ڤیت و هه‌موو پشكێن وێ دناڤ په‌روازێ گشتیێ هزرێدا د هه‌ڤگونجایینه‌، له‌وا پڕانییا لێكۆله‌ران ل گوره‌ی هزرا ناڤه‌رۆكێ پۆلێن دكه‌ن. هه‌رچه‌نده‌ وه‌هم ب هزره‌كا دیاركریڤه‌ نه‌گرێدایه‌، لێ هنده‌ك هزر به‌ربه‌لاڤترن ژ یێن دی.  نووترین پۆلێكرنێن وه‌همان ب ڤی شێوه‌یێ ل خوارێیه[5]‌:

1. وه‌همێن چەوساندنەوێ (الأوهام الاضطهادیة- Delusion of persecution)

ئه‌ڤ جۆره‌ وه‌همه‌ به‌ربه‌لاڤترین جۆرێ وه‌همێیه‌ كو نەساخ هەست دكەت یێ دبن چاڤدێریێ و دویڤچوونێڤە، پیلان ل دژی وی دهێنە دانان و گه‌ف لێ دهێنه‌ كرن. هەست دكەت كو دەزگەهێن ئاساییشێ دێ وی زیندانكەن، یان ژی دڤێن ژنا وی بكاربینن ژبۆ كوشتنا وی (كو ژنا وی دێ ژەهرێ كەتە دناڤ خوارنا ویدا). یان هزر دكه‌ت كه‌سه‌ك یان هنده‌ك كه‌س دویفچوونا وی دكه‌ن و ئاسته‌نگان بۆ په‌یدا دكه‌ن داكو بگه‌هنه‌ ئارمانجێن خوه‌. مشه‌ جاران ئه‌ڤ وه‌همه‌ ب په‌رش و به‌لاڤی بۆ دهێن، وه‌كو وی كه‌سێ هه‌ست دكه‌ت كو هوگرێن وی یێن كاری هه‌رده‌م ل دژی وینه‌. لێ هنده‌ك جاران ژی، وه‌هم ب شێوه‌یێ سیسته‌مه‌كی كاملان دهێت و ب ته‌ڤاڤی نه‌ساخی كونترۆل دكه‌ت، دبێژنه‌ ڤان جۆره‌ وه‌همان "وه‌همێن رێكخستی" یان "وه‌همێن رێكوپێك" كو نه‌ساخ هزر دكه‌ت رێكخراوه‌كا حكومه‌تێ دویفچوونا وی دكه‌ت و وی ب سیخوریێ گونه‌هبار دكه‌ت. ئوو دبیت بیاڤێ ڤان هزرێن هه‌پاره‌یی به‌رفڕه‌هتر لێ بهێت و نه‌ساخ هه‌موو بۆیه‌رێن ژیانا خوه‌ ل به‌ر رۆناهییا ڤێ هزركرنا شاش شرۆڤه‌ بكه‌ت.

2. وه‌همێن كونترۆلكرنێ (أوهام السیطرة-Delusions of control )

نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو كه‌سه‌ك یان كۆمه‌كا كه‌سان، یان هه‌ر هێزه‌كا ده‌رڤه‌یی هزر و هه‌ست و پالێنه‌ر و ره‌فتارێن وی یێن كونترۆل كرین. ئوو ب رێكا ئالاڤێن ئه‌لكترۆنی، هنده‌ك ئاماژه‌یان بۆ مه‌ژێ وی دهنێرن. یان هنده‌ك كه‌سێن فه‌زائی وی نه‌چار دكه‌ن كو هنده‌ك لڤینێن دیاركری بكه‌ت و ئه‌و نه‌شێت لڤینێن خوه‌ كونترۆل بكه‌ت. هندەك ژێ هزر دكەن كو یێ دبن ئەگەرا سحرەكێڤە، یان هێزەكا كارەبێ یان یا موگناتیسی ئه‌و یێ داگیركری و چ ڕێ نینن كو خوه‌ ژێ رزگار بكه‌ت. هنده‌ك جاران ژی، وه‌ هزر دكه‌ن كو هزرێن وان یێن ئاكامدار بووین و د بن كاریگه‌رییه‌كێڤه‌نه‌، وه‌كو ڤان حاله‌تێن ل خوارێ:

§    هه‌پاره‌یا به‌لاڤكرنا هزران: نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو هزرێن وی وه‌كو رادیۆیێ دهێنه‌ به‌لاڤكرن و هه‌موو خه‌لك دبهیسیت. هنده‌ك جاران ژی، وه‌سا هزر دكه‌ت كو وی ب ده‌نگه‌كێ بلند گوھ ل هزرێن خوه‌ دبیت.

§    هه‌پاره‌یا هوڕكرنا هزران: ئه‌ڤه‌ به‌روڤاژی یا ئێكێیه‌، نه‌ساخ وه‌سا هزر دكه‌ت كو كه‌سێن دی هزرێن خوه یێن نه‌هه‌ژی‌ هوڕ دكه‌نه‌ دناڤ ده‌ماغێ ویدا، ئانكو هزرێن خه‌لكه‌كێ دی درژیێنه‌ دناڤ ده‌ماغێ ویدا.

§    هه‌پاره‌یا راكێشانا هزران: نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو كه‌سه‌ك یان كۆمه‌كا كه‌سان هزرێن وی ژ سه‌رێ وی ده‌ردئێخن. 

هه‌روه‌سا هه‌پاره‌یا خواندنا هزران، وه‌همه‌كا دییه‌ كو نه‌ساخ هزر دكه‌ت خه‌لك دزانیت كا چ هزر دكه‌ت و چ د مه‌ژێ ویدا هه‌یه‌. ئه‌ڤه‌ جودایه‌ ژ به‌لاڤكرن یان راكێشانا هزران، چونكو نه‌ هزر ب ده‌نگه‌كێ بلند بۆ خه‌لكه‌كێ دی دهێنه‌ به‌لاڤكرن و نه‌ ژ سه‌رێ وی دهێنه‌ راكێشان، به‌لكو تنێ وه‌سا هزر دكه‌ت كو خه‌لك پێ دزانیت، له‌وا هنده‌ك لێكۆله‌ر ب جۆره‌كێ خوه‌سه‌ر دده‌نه‌ نیاسین.

3. وه‌همێن ژێده‌ری یان ره‌وانه‌كرنێ (أوهام المرجع أم الاحالة- Delusions of reference)

د ڤی جۆرێ وه‌هماندا، هه‌ر بۆیه‌ر یان ئیشاره‌ته‌كا هه‌چكوهه‌یی یا نه‌گرێدایی ب نه‌ساخیڤه‌، دێ وه‌سا هزر كه‌ت كو به‌حسی وییه‌ و ب شێوه‌یه‌كێ تایبه‌ت پێڤه‌ گرێدایه. دبیت وه‌سا هزر بكه‌ت كو ژیانا وی یا بوویه‌ فیلمه‌كێ سینه‌مایی یان زنجیره‌یه‌كا درامایی یا تێله‌فزیۆنێ. دبیت وه‌ هزر بكه‌ت كو ئه‌و نۆچه‌یێن دهێنه‌ به‌لاڤكرن، به‌حسی وییه‌ یان دناڤ رێزكێن رۆژنامه‌یاندا نامه‌یێن تایبه‌ت بۆ وی هاتینه‌ ئاراسته‌كرن. ئه‌گه‌ر ببینیت دوو كه‌س یێن دئاخڤن، دێ هزر كه‌ت به‌حسی وییه‌ و ئه‌گه‌ر ئێكی سه‌رێ خوه‌ خوراند، دێ هزر كه‌ت ئه‌ڤه‌ نامه‌یه‌كا تایبه‌ته‌ ژبۆ ره‌فتار و سنجا وی دهێته‌ ئاراسته‌كرن. ب كورتی، هزره‌كا چه‌وت ل ده‌ف هه‌یه‌ كو هه‌موو لڤین و كارێن ده‌ردۆرا وی ژبه‌ر وی و ژبۆ وی دهێنه‌ كرن.

4. وه‌همێن خوه ‌تاوانباركرنێ (أوهام الشعور بالذنب-Delusions of guilt or sin) ‌

نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو تاوانه‌كا مه‌زن یا كری و هه‌ست ب په‌شێمانی و گونه‌هكرنێ دكه‌ت، ئه‌ڤ هه‌سته‌ ل سه‌ر زاڵ دبیت تاكو دبیته‌ پێشێلبوونه‌كا هه‌پاره‌یی. دبیت وه‌سا بده‌ته‌ خویاكرن كو تاوانه‌كا مه‌زن یا ئه‌نجامدایی و فه‌ره‌ بهێته‌ سزادان، یان وه‌سا خوه‌ قاییل دكه‌ت كو ئه‌وه‌ به‌رپرسێ هه‌ر كاره‌ساته‌كا قه‌ومیی (وه‌كو ئاگربه‌ربوونه‌كا مه‌زن، لێهمشت، بیڤه‌له‌رز... هتد). هنده‌ك جاران ژی، كه‌سێن شیزۆفرینی دده‌نه‌ خویا كرن كو وان زارۆكێن خوه‌ یێن كوشتین.

5. وه‌همێن مه‌زناهیێ (أوهام العظمة-Delusions of grandeur)

نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو هێزه‌كا رادده‌به‌ده‌ر و شیانێن سنووربڕ هه‌نه‌، چاره‌نڤیسێ هه‌موو خه‌لكی دده‌ستێ ویدایه‌ و هه‌ر تشتێ وی بڤێت دشێت بكه‌ت. جارنا هزر دكه‌ت كه‌سه‌كێ ناڤدار و گرنگه‌، وه‌كو ستێرێن سینه‌مایێ یان په‌هله‌وانێن شه‌ڕان، لێ د پڕانییا جاراندا، كه‌سایه‌تییه‌كا دیرۆكی یان ئایینییه‌، وه‌كو ببێژیت كو ئه‌و محه‌مه‌د پێغه‌مبه‌ره‌ یان ئیمام عه‌لییه، یان ژی ناپلیۆنه‌. هه‌روه‌سا دبیت هزر بكه‌ت كو ملیۆنێره‌ یان مەلیكە و د كاریت هزرێن خەلكی ژێ وەرگریت و خەلكی بێ هزر بهێلیت. به‌ربه‌لاڤترین هزرا هه‌پاره‌یی د ڤان جۆره‌ وه‌هماندا ئه‌وه‌ كو نه‌ساخ هزر دكه‌ت داهێنانه‌كا مه‌زن و كاریگه‌ر یا كری و فه‌ره‌ خه‌لك سوپاسدار و منه‌تبارێن وی بیت، وه‌كو داهێنانا تیۆره‌كا زانستی یا نوو یان به‌لیكرنا راستییه‌كێ كو هه‌موو جیهان نه‌شیایه‌ وێ راستیێ ببینیت.

6. وه‌همێن هه‌ستا ب چننه‌بوونێ (أوهام العدمیة- Delusions of nihilism)

ته‌وه‌رێ سه‌ره‌كیێ ڤێ وه‌همێ ئه‌وه‌ كو نه‌ساخ هه‌ست ب چننه‌یی و نه‌بوونا خوه‌ دكه‌ت، ئانكو كه‌سه‌كێ كێم و بێ مفایه‌ د جڤاكیدا. وه‌سا دبینیت كو ئه‌ندامه‌كێ له‌شێ وی یێ كێمه‌ یان چ خه‌لك ل ده‌ردۆرێن وی نینه‌. وه‌ هزر دكه‌ت كو ئه‌و و خه‌لكێ دی و هه‌موو جیهان د راوه‌ستاینه‌ و چ هه‌بوون نینن. یان هه‌ست دكه‌ت كو رۆژا قیامه‌تێ یا نێزیكه‌ و ئه‌ڤ جیهانه‌ دێ فه‌نا بیت. دبیت ژی بێژیت كو ئه‌و گیانه‌كه‌ یێ ژ مرنێ زڤڕی.

7. وه‌همێن نه‌ساخیێ (أوهام العلل البدنیة‌- Hypochondriac Delusion)

هنده‌ك دبێژنێ وه‌همێن له‌شی، چونكو ب وه‌زیفه‌ و هه‌سته‌ورێن له‌شی و روخسارێ ده‌رڤه‌ییڤه‌ گرێداینه‌. د پڕانییا جاراندا، نه‌ساخ هزر دكه‌ت كو نه‌ساخییه‌كا لێ یان هنده‌ك ئه‌ندامێن جه‌سته‌یێ وی هاتینه‌ گوهۆرین و نه‌د‌سروشتینه‌. ئه‌ڤ وه‌همه‌ ژ وه‌سواسییا نه‌ساخیێ د جیاوازن‌، نه‌ ژبه‌ر هندێ كو ئاماژه‌ ب چ ئێشێن دیاركری و راسته‌قینه‌ ناده‌ت، لێ ئه‌و ئێشێن ئه‌و ژێ خه‌به‌ر دده‌ت د سه‌یر و نه‌به‌رهۆزن ژی. بۆ نموونه‌: ئه‌گه‌ر كه‌سێ وه‌سواس هزركه‌ت كو په‌نجه‌شێر یا ل مێلاكا وی یان وه‌رمتنه‌كا كه‌فتییه‌ سه‌ر ده‌ماغێ وی، نه‌ساخێ شیزۆفرینی دێ بێژیت كو مێلاكا وی یا پرت پرت بوویی و یا ژ له‌شێ وی ده‌ركه‌فتی، یان ده‌ماغێ وی یێ مشتی ئاخه‌. دبیت ژی هزر بكه‌ت كو ده‌ماغێ وی یێ ڕزی و یێ پڕی ئاڤ بوویی، یان ماره‌كێ د زكێ ویدا دژیت و دلڤلڤیت، یان رویڤیكێن وی د كونكون و پێكڤه‌ گرێداینه‌. هنده‌ك جاران ژی، وه‌ هه‌ست دكه‌ت كو له‌شێ وی ژ لایێ هنده‌ك گیاندارێن هوورێن وه‌ك كرمێن مشه‌خۆر و به‌كتریا و مێری و سپه‌ھ و ته‌ڤنپیركانڤه‌ دهێته‌ داگیركرن و ئه‌ڤ گیانه‌وه‌ره‌ له‌قا ل جه‌سته‌یێ وی دده‌ن. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ هزر و هه‌ستێن چه‌وت ب وه‌همێن له‌شیڤه‌ دگرێداینه‌، لێ هنده‌ك لێكۆله‌ر و پسپۆرێن بیاڤێ وه‌همان، ب وه‌همێن مشه‌خۆران (Delusions of parasites) دده‌نه‌ نیاسین.

8. وه‌همێن گوهنێلیێ (الأوهام الجنسیة- Sexual Delusion)

نه‌ساخ هزر دكەت كو كۆئەندامێ وی یێ گوهنێلیێ گه‌له‌ك بچووكه‌ یان هه‌ر پێڤە نینە، ئەگەر نەساخ ژن بیت دێ هزر كەت یا رویسە و ئەو زەلامێن دەوروبەرێن وێ، دێ خوە تێوەركەن و دێ سێكسی دگەل كەن. هەروەسا هندەك نەساخێن كور هزر دكەن كو كچن و هندەكێن كچ ژی هزر دكەن كو كورن. ژ لایەكێ دیڤە، ئەوێن زگورد هزر دكەن ب ژن و زارۆكن و ئەوێن ب ژن، هزر دكەن كو هێشتا زگوردن. ئوو ده‌مێ نه‌ساخ دكه‌ڤته‌ داڤێن عه‌شقا كه‌سه‌كی یان كه‌سه‌كا ناڤدارا مینا ستێرێن سینه‌مایی یان هه‌ر هونه‌رمه‌نده‌كێ دی یێ/ یا ناڤدار، دێ هه‌موو یاسایێن دانایی و جڤاكی پێشێلكه‌ت هه‌تاكو دگه‌هتێ. د پڕانییا جاراندا، ئه‌ڤ وه‌همه‌ ب سێكسیڤه‌ دگرێداینه‌، له‌وا دبێژنێ هه‌پاره‌یێن شه‌به‌قیی. هه‌ر د ڤی بیاڤیدا، هنده‌ك لێكۆله‌ر جۆره‌كێ دی یێ وه‌همان ب ناڤێ وه‌همێن هه‌وه‌سا عه‌شقێ ل سه‌ر زێده‌ دكه‌ن. ل ڤێره‌ نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو كه‌سه‌كێ دی یێ لێ عاشق بوویی و هه‌رده‌م ب رێكا نامه‌یان و ئاماژه‌یان و هنده‌ك لڤینێن تایبه‌ت په‌یوه‌ندیێ پێ دكه‌ت. هه‌روه‌سا هه‌رده‌م وه‌سا دده‌نه‌ خویاكرن كو لایه‌نێ دی ده‌ستپێشخه‌ر بوویه‌ و داخوازا عه‌شق و ئه‌ڤینیێ ژێ كرییه‌. وه‌همه‌كا دی ژی هه‌یه‌ دبێژنێ وه‌هما خیانه‌تكرنێ، كو نه‌ساخ هزر دكه‌ت هه‌ڤژینا وی یان وێ خیانه‌تێ لێ دكه‌ت و هه‌موو پێكۆلێن وی/ وێ دێ ئه‌و بن كو گرۆڤێن ڤێ خیانه‌تێ كۆم بكه‌ت و ل ناڤچاڤێن لایێ به‌رانبه‌ر بده‌ت. ئه‌ڤ حاله‌ته‌ ژ گومان و گڕداریێ (غیرة) جودایه‌، چونكو ل ڤێره‌ نه‌ساخ ب ئینانا گرۆڤێن نه‌خیانه‌تكرنێ قاییل نابیت و یێ رژده‌ ل سه‌ر وێ وه‌هما د سه‌رێ ویدا چێبوویی.

دبیت گه‌له‌ك جۆرێن دی یێن وه‌همان هه‌بن، ئوو هێشتا لێكۆله‌رێن پێشێلبوونا وه‌همان ب سه‌ر هه‌لنه‌بووینه‌. لێ ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، ئه‌م د كارین بێژین كو جۆرێ نه‌ده‌ستنیشانكری وان وه‌همان ب خۆڤه‌ دگریت ئه‌وێن چ نیشانێن ئاشكرا نه‌بن و نه‌كه‌ڤنه‌ دبن چ پۆلێنێن ده‌ستنیشانكریڤه‌. لێ جۆرێ تێكهه‌له‌، وان وه‌همان ب خۆڤه‌ دگریت ئه‌وێن پتر ژ نیشانه‌كا دیاركری هه‌بن، بێی كو نیشانێن هیچ جۆره‌كی ل سه‌ر یێ دی یا زال بیت[6].

هه‌لوه‌سه‌

هەلوەسە ئانكو هەستپێكرنا مرۆڤییە ب هندەك تشتان كو د راستیدا چ پالدەرێن دەرڤەیی بۆ نینن. لێ نەساخ هەست پێ دكەت و یێ رژدە ل سەر هەبوونا ڤان جۆرە به‌رهه‌ستان. ساكارترین پێناسه‌یا هه‌لوه‌سێ: ئێقینا هه‌ستپێكرنێیه‌ ب هه‌بوونا تشته‌كێ به‌رهه‌ست كو كه‌سێن نه‌ساخ د حاله‌تێ هشیاریێدا هه‌ست پێ دكه‌ن و كه‌سێن سروشتی هه‌ست پێ ناكه‌ن[7]. لێ ئه‌و هه‌لوه‌سه‌یێن دێ د ڤێ نه‌ساخیێدا به‌حسكه‌ین، جودانه‌ ژ هنده‌ك حاله‌تێن دی كو وه‌كو هه‌لوه‌سه‌یانه‌، لێ ئه‌و ب خوه‌ نه‌هه‌لوه‌سه‌نه‌. خه‌ون ب هندێ دهێته‌ جوداكرن كو د حاله‌تێ نه‌هشیاریێدا دهێت. خه‌ون ئێكه‌ ژ وان بۆیه‌ر و دیارده‌یێن دبنه‌ ئه‌گه‌رێ چێبوونا هنده‌ك بیروباوه‌رێن شاش و نه‌به‌رهۆز، ده‌مێ خه‌ونبینه‌ر هشیار دبیت، وه‌ هزر دكه‌ت كو پێشبینییه‌كا ژیواره‌كێ راسته‌قینه‌ یا هاتییه‌ كرن، وه‌كو ل ده‌ف وان كه‌سێن بانگه‌وازییا پێغه‌مبه‌راتیێ دكه‌ن[8]. خه‌ون ژی ژ ئاشۆپكرنێ جودایه‌. ئاشۆپكرن دده‌مێ هۆش و هشیاریێدا دهێت و ره‌فتاره‌كه‌ ب هنده‌ك میناكێن به‌رهه‌ستێن ژیواركیڤه‌ گرێدایه‌، مرۆڤ ب ڤین و زانینبوونا خوه‌ یا ژیواركی ئه‌نجامدده‌ت. ڕه‌شه یان هه‌پاره‌‌ (Illusions) هه‌سته‌كا پێشێلبوویی و شرۆڤه‌كرنه‌كا چه‌وته‌ ژبۆ تشته‌كێ هه‌ییێ گوهارتیی (ئانكو تشته‌كێ هه‌ییه‌ مرۆڤ ب ته‌رزه‌كێ دی یێ نه‌راسته‌قینه‌ دبینیت یان رامانه‌كا زێده‌تر دده‌تێ). پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی هه‌ستپێكرنه‌كا دروست و ساخله‌مه‌ ب هنده‌ك تشتێن به‌رهه‌ستێن ژیواركیی، لێ رامان و مه‌ره‌مێن زێده‌بارێن سه‌یر دده‌تێ، دبیت تشته‌كێ هه‌ییێ بچووك بیت، لێ نه‌ساخ دێ ب مه‌زن بینیت. جوداهییا دناڤبه‌را ئاشۆپكرنێ و پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌ییدا ئه‌وه‌ كو ئه‌ڤا داویێ ب خۆنه‌ویستی په‌یدا دبیت[9]. پڕانییا ڤان هه‌لوه‌سه‌یان‌ ژ ئه‌نجامێ كۆمه‌كا نه‌ساخی و پێشێلبوونێن ده‌ماری- ده‌ماغی په‌یدا دبن. ئوو هنده‌ك جاران، هه‌لوه‌سه‌یێن ژ دره‌و ژی هه‌نه‌ (Pseudo hallucination)، كو مرۆڤ تێدا سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل به‌رهه‌ستێن ژیواركی ناكه‌ت و بێی ڤین و حه‌زا مرۆڤی په‌یدا دبن. د راپۆرته‌كا سایتێ (الیوم السابع)دا هاتییه‌ كو ئه‌ڤ جۆرێ هه‌لوه‌سه‌یان میناكه‌كێ پێشێلبوونێن نڤستنێیه‌ كو كه‌سێ نڤستی به‌ری بكه‌ڤیته‌ دناڤ كووراتییا نڤستنێدا یان ئێكسه‌ر پشتی هشیار دبیت، هنده‌ك تشتان دبینیت یان دبهیسیت، هه‌رچه‌نده‌ مرۆڤ داكۆكیێ ل سه‌ر دیتن و بهیستنا وان دكه‌ت، لێ د راستیدا چ ژبۆ نینه‌ و تنێ هنده‌ك هه‌لوه‌سه‌یێن ژ دره‌ون، د كه‌سێن ساخ و سروشتیدا ژی روو دده‌ن[10]. هه‌ر ژ كه‌ڤندا، ئه‌ڤ هه‌لوه‌سه‌ هه‌بووینه‌ و ل گوره‌ی تێهزرین و باوه‌ری یێن هه‌ر سه‌رده‌مه‌كی هاتینه‌ شرۆڤه‌ كرن. رۆمان و گریكان تۆماره‌كا تێروته‌سه‌ل ب هنده‌ك جۆرێن هه‌لوه‌سه‌یان هه‌یه‌، راڤه‌كرنا وان بۆ هه‌لوه‌سه‌یێن دیتن و بهیستنێ ئه‌وه‌ كو نامه‌یێن خوداوه‌ندانه‌ ژبۆ مرۆڤێن فانی دهێنه‌ هنارتن یان شێوازه‌كێ سزایێ خوداوه‌ندانه‌ ژبۆ شاشی و گونه‌هێن مرۆڤان[11].

ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، هه‌لوه‌سه‌ ته‌صه‌ورا هنده‌ك بۆیه‌ر و بونه‌وه‌رێن به‌رهه‌ست و ژیواركییه‌، لێ كه‌سێ هه‌لوه‌سه‌دار د جھ و ده‌مه‌كێ وه‌سادا دبینیت یان دبهیسیت كو ئه‌و بۆیه‌ر و بونه‌وه‌ر لێ نینن، هه‌روه‌كو كه‌سه‌ك پشیكه‌كێ د ژوورا خوه‌ڤه‌ ببینیت و چ پشیك لێ نه‌بن، یان كه‌سه‌كی گوھ ل ده‌نگێ په‌قینه‌كێ ببیت و چ په‌قین نه‌قه‌ومی بن. ئامارێن كه‌ڤن وه‌سا دده‌نه‌ دیاركرن كو پتر ژ 10% ژ خه‌لكی تۆشی هه‌لوه‌سه‌یان دبن، لێ د هنده‌ك رووپیڤێن دناڤبه‌را (1996- 1999)دا كو پتر ژ سێزده‌ هه‌زار كه‌سان ب خۆڤه‌ گرتبوو، وه‌سا هاتبوو خویا كرن كو 39% سه‌ربۆرێن هه‌لوه‌سه‌یی هه‌بوون و 27% ژ وان كه‌سێن هه‌لوه‌سه‌دار، د ده‌مێ رۆژێدا بوون. به‌ربه‌لاڤترین هه‌لوه‌سه‌یێن نه‌ساخییا شیزوفرینیایێ، هه‌لوه‌سه‌یێن بهیستنێ و پاشی یێن دیتنێنه‌. هه‌لوه‌سه‌ ل گوره‌ی هژمارا هه‌سته‌وه‌رێن مرۆڤی دهێنه‌ پۆلێنكرن (بینین، بهیستن، بهێنكرن، تامكرن، دەستكرن- هه‌ستكرن). ئه‌ڤێن ل خوارێ گرنگترین هه‌لوه‌سه‌نه‌ كو ب ئاست و رادده‌یێن جوداجودا د شیزۆفرینیایێدا ده‌ردكه‌ڤن:

1. هەلوەسەیێن بهیستنێ (Auditory Hallucination)    

ئەڤ جۆرە هەلوەسەیە به‌ربه‌لاڤترین و گرنگترین هه‌لوه‌سه‌یێن شیزۆفرینیایێنه‌، وەك دەنگێن كز یان خشخشا تشتەكی دهێنە بەر گوهێ نەساخی و هندەك جاران ژی نەساخی گوھ ل ده‌نگه‌كی یان كۆمه‌كا ده‌نگان دبیت، كو هنده‌ك په‌یڤێن په‌سنداریێ یان كێمكرنێ و تڕانەپێكرنێ دبهیسیت، یان ژی ئەڤ پەیڤە ب شێوەیێ دانوستاندنەكا گەرم دهێنە گوهی. دبیت گۆتارا ئاخفتنێ یا پێكڤه‌گرێدایی بیت و دبیت ژی یا ژێكڤه‌قه‌تیایی بیت، چه‌ند دانوستاندن یا كاملان و رێكوپێك بیت، ئه‌گه‌رێ ئاشۆپكرنێ پتره‌ ژ تێگه‌هشتن و ته‌صه‌وركرنێ. نه‌دووره‌ ژی ئه‌و ده‌نگێن بهیستی ڤه‌ده‌ر بن ژ ژیواری و سیسته‌مێ پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی و نیشانێن دی، سه‌ره‌ده‌ریكرنا دگه‌ل سروشتێ ناڤه‌رۆكا وێ ئاخفتنا دگه‌هته‌ نه‌ساخی، دبیت ده‌رگه‌هێن ب سه‌رهه‌لبوونا نه‌ساخیێ ل به‌ر مه‌ ڤه‌كه‌ن، ئانكو دبیت بگه‌هینه‌ نیشانده‌رێ هه‌لوه‌سێ یان نه‌ساخیێ ب خوه‌، چونكو هنده‌ك جاران نیشانده‌رێن هه‌لوه‌سێ رێنیشانده‌رن بۆ گه‌هشتنا ده‌ستنیشانكرنێ، وه‌كو ده‌نگێن فه‌رمانده‌ر (Ordering) ئاماژه‌یه‌ ژبۆ نێگه‌تیڤیزمێ و ده‌نگێن تێبینیده‌ر (Commenting) ئاماژه‌یا زوهانێن چالاكن و دكه‌ڤنه‌ د چوارچۆڤێ نیشانێن شنایده‌ردا. نه‌دووره‌ ژی هه‌لوه‌سه‌یێن بهیستنێ ب رێكا هنده‌ك ناڤه‌ندێن راگه‌هاندنێ بهێن كو ده‌نگێن هه‌لوه‌سه‌یی دگه‌ل به‌رنامه‌یه‌كێ تێله‌فزیۆنێ تێكهه‌ل دبن (كو د پڕانییا جاراندا هه‌والن). جارنا بۆیاغه‌كا گیانی یان ئایینی و سۆفی ب ڤان هه‌لوه‌سه‌یانڤه‌ هه‌یه‌، وه‌كو وێ چه‌ندێ كو گوھ ل ده‌نگێ شێخێ خوه‌ ببیت یان گوھ ل ده‌نگێ خودێ ببیت كو یێ هنده‌ك په‌یامێن دیاركری بۆ فڕێ دكه‌ت، یان ژی دگه‌ل خودێ دئاخڤیت بێی كو چ په‌یام ژی هه‌بن.

مشه‌ جاران هه‌لوه‌سه‌ و پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی و ده‌نگێن ناخێ مرۆڤی، ته‌ڤلیهه‌ڤ دبن و فه‌ره‌ ژێك بهێنه‌ جوداكرن. ئه‌گه‌ر نه‌ساخه‌ك بێژیت: "من بهیست دوو كه‌سان سوحبه‌ت ل سه‌ر بابه‌تێ من دكر، ئێكی دگۆت: ئه‌ڤه‌ ساویلكه‌یه‌ و نزانیت سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل ژنكا بكه‌ت. یێ دی دگۆتێ: ما تو چ دزانی؟ پا وی پێنج زارۆك ژ كیڤه‌ ئینان؟!". ئه‌گه‌ر وی ل قه‌هوه‌خانێ ب گوهێن خوه‌ بهیست بن یان هه‌رده‌مێ ل وێ قه‌هوه‌خانێ دروینیت ببهیسیت، ئه‌و هه‌لوه‌سه‌یه‌. ئوو ئه‌گه‌ر ئه‌ڤه‌ ده‌نگه‌ك بیت د سه‌رێ ویدا و نه‌ تنێ هزر و وه‌سوه‌سه‌ بن، هینگی ده‌نگێ ناخێ وییه (Inner voice)‌. لێ ئه‌گه‌ر ب گوهێن خوه‌ نه‌بهیست بیت و تنێ د ده‌مێ چوونا وی یا قه‌هوه‌خانێدا تێ ئینابیته‌ده‌ر، ئه‌و دێ چیته‌ دچوارچۆڤه‌یێ پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌ییدا[12]. ئه‌ڤ ته‌ڤلیهه‌ڤبوونا هه‌لوه‌سه‌ و وه‌همان، وه‌ كرییه‌ كو هنده‌ك بێژنه‌ هه‌ردوویان پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی، ئه‌گه‌ر هه‌پاره‌یێن مه‌ژی بوون، دێ بنه‌ وه‌هم (Delusion) و ئه‌گه‌ر هه‌پاره‌یێن له‌شی بوون، دێ بنه‌ هه‌لوه‌سه‌ (Hallucination).  ‌

2. هەلوەسەیێن بینینێ (Visual Hallucination)    

ئەڤ هەلوەسەیە وەك پێژنێن ئاژەلان یان مرۆڤێن نەسروشتی یان ژی هندەك میناكێن سەیر یان رۆناهی یێن مژدار دهێنە پێش چاڤێن مرۆڤی و وه‌سا هزر دكه‌ت كو ئه‌ڤه‌ دیتنه‌كا راسته‌قینه‌یه‌، لێ ئه‌وێن ده‌وروبه‌ران چ تشتێن دیتی نابینن. ئەڤ جۆرە هەلوەسە د شیزۆفرینیایێدا دكێمن، ب تایبه‌تی د قۆناغێن ده‌ستپێكی یێن شیزۆفرینیایه‌كا دژواردا. مشه‌ جاران ئه‌ڤ جۆره‌ هه‌لوه‌سه‌یه‌ دگه‌ل دیتنا ڕه‌شه‌یان و پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی تێكهه‌ل دبن، ئه‌گه‌ر دیتن یا كاملان بیت و دوو ره‌هه‌ند هه‌بن و نه‌ساخی گوھ ل هه‌موو ده‌نگ و بۆیه‌ران ببیت، ئه‌ڤه‌ دێ پتر نێزیكی ڕه‌شه‌ و پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی بیت ژ هه‌لوه‌سێ. هنده‌ك جاران ژی، هه‌لوه‌سه‌یێن بینینێ ژ ئه‌گه‌رێ خه‌وزڕانێ و كێم نڤستنێ په‌یدا دبیت، ئه‌و هه‌لوه‌سه‌یێن دقۆناغا ڤه‌گوهاستنا دناڤبه‌را نڤستنێ و هشیاریێ (Hypnagogic hallucination) و ئه‌وێن د قۆناغا ڤه‌گوهاستنا دناڤبه‌را هشیاریێ و نڤستنێدا په‌یدا دبن (Hypnopompic hallucination)، دیارده‌یێن سروشتینه‌ و ناچنه‌ دناڤ پۆلێنێن هه‌لوه‌سه‌یێن نه‌ساخییاندا. هه‌روه‌سا هه‌لوه‌سه‌یه‌كا دی یا دیتنێ ل ده‌ف كه‌سێن كووره‌ هه‌یه‌ دبێژنێ حاله‌تێ چارلز بۆنێت (Charles Bonnet Syndrome)، یان هه‌لوه‌سه‌یێن كووره‌یان، كو پشتی كووره‌بوونێ ب چه‌ندین رۆژان یان ب چه‌ند هه‌یڤه‌كا، نه‌ساخ دێ هنده‌ك میناكان بینیت كو ژ چێكرنا عه‌قلینه‌ و ژبۆ پڕكرنا وان ڤالاهییانن ئه‌وێن ژ ئه‌نجامێ كووره‌بوونێ په‌یدا بووین. ئه‌ڤه‌ نه‌ حاله‌ته‌كێ نه‌ساخیێیه‌، به‌لكو ئێكه‌ ژ نیشانێن به‌ربه‌لاڤێن كووره‌بوونێ. ئه‌ڤ جۆره‌ هه‌لوه‌سه‌یه‌ ل سالا 1760ێ، ژ لایێ فه‌یله‌سۆف و زانایێ سویسری (چارلس بۆنێ)ڤه‌ هاتینه‌ دیتن كو داپیرا وی (پشتی نه‌شته‌رگه‌ریه‌كا چاڤی و ژده‌ستدانا هه‌سته‌وه‌رێ بینینێ) هنده‌ك میناكێن نه‌سروشتی و تشابه‌ت ددیتن، پاشی زانستێ نۆشداریێ ب سیندرۆم دا نیاسین[13].

3. هەلوەسەیێن بێهنكرنێ (Olfactory Hallucination)   

ئانكو بێهنێن جوراوجۆر دهێنە نەساخی كو د راستیدا ئەڤ بێهنە نینن، لێ نەساخ هەست ب هەبوونا ڤان بێهنا دكەت. ڤان جۆره‌ هه‌لوه‌سه‌یان هه‌ڤبه‌ندییه‌كا موكم ب هه‌لچوونێن سه‌ره‌تایی و غه‌ریزه‌یا سێكسیڤه‌ هه‌یه‌، هه‌سته‌وه‌رێ بێهنكرنێ كه‌ڤنترین هه‌سته‌وه‌ره‌ ژ لایێ وه‌رارا هه‌سته‌وه‌رانڤه‌ و هه‌ڤبه‌ندییه‌كا موكم ب بنگه‌هێن هه‌لچوونێڤه‌ هه‌یه‌ (د ده‌ماغیدا)، كو ل داویێ دێ ب دلینی یێن سه‌ره‌تایی و هه‌ست ب تاوانكرنێڤه‌ ژی هه‌ڤبه‌ند بن. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، دێ بینین كو نه‌ساخه‌كێ پارانۆیا یان مانیا هه‌ست دكه‌ت بێهنه‌كا نه‌خۆش ژێ دهێت و ئه‌و بێهن ب راستی دهێتێ (هه‌رچه‌نده‌ ئه‌و بێهنا نه‌خۆش ناچیته‌ كه‌سه‌كێ دی یێ ده‌ردۆرا وی). یان كه‌سه‌كێ شیزۆفرینی دێ هه‌ستپێكه‌ت كو بێهنه‌كا نه‌خۆش ژ هه‌ڤژینا وی دهێت، یان ژی گه‌نجه‌ك هه‌ست ب بێهنه‌كا نه‌خۆش دكه‌ت كو ژ پانییا ده‌ستێ وی دهێت، ل وێ باوه‌ریێیه‌ كو ژبه‌ر خوه‌ڤه‌ڕساندنێ ئه‌و بێهنه‌ ژ ده‌ستێ وی دهێت (دبیت پێڤه‌گرێدانه‌ك ب هه‌ستا تاوانكرنێڤه‌ هه‌بیت!). هه‌موو هه‌لوه‌سه‌ دگه‌ل وه‌هم و هه‌پاره‌یان ته‌ڤلیهه‌ڤ دبن، ئه‌گه‌ر فه‌رمانگه‌هه‌كا گه‌نده‌ل ب شێوه‌یه‌كێ مه‌جازی وه‌سف بكه‌ین و ببێژین؛ بێهنا گه‌نیبوونێ یا ژ فلان فه‌رمانگه‌هێ دفڕیت، نه‌ساخێ زوهانێ هه‌ست ب وێ بێهنا گه‌نی دكه‌ت و ژبه‌ر وێ بێهنا نه‌چیته‌ چ كه‌سێن دی، ئه‌و نه‌شێت بچیته‌ ژوورا رێڤه‌به‌ری. ئوو نه‌تنێ بێهنێن نه‌خۆش دهێنێ، جارنا دبیت هه‌ست ب هنده‌ك بێهنێن خۆش ژی بكه‌ت. لێ د هه‌موو حاله‌تاندا، نه‌ساخ ب تنێ هه‌ست ب وێ بێهنێ دكه‌ت (كو دراستیدا نینه‌). 

4. هەلوەسەیێن تامكرنێ (Gustatory Hallucination)   

د پڕانییا جاراندا، ئه‌ڤ جۆرێ هه‌لوه‌سێ هه‌ڤده‌مه‌ دگه‌ل هه‌لوه‌سه‌یا بێهنكرنێ. د ڤی جۆریدا نەساخ هەست دكەت كو تامێن جوداجودا (شرین، ترش، تەحل، مز...) دناڤ دەڤێ ویدا هەنە، یان ژی وه‌ هزر دكه‌ت كو چ تام د خوارنێدا نینه‌. ئه‌ڤ جۆره‌ ژی دگه‌ل پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی و وه‌همان تێكهه‌لی هه‌ڤ دبن و هنده‌ك جاران ئه‌و تاما سه‌یرا بۆ نه‌ساخی په‌یدا دبیت ب وه‌همه‌كێڤه‌ دهێته‌ گرێدان كو كه‌سه‌كی ژه‌هر یا بۆ كرییه‌ دناڤ خوارنێدا.

5. هەلوەسەیێن دەستكرنێ/ هه‌ستپێكرنێ (Tactile Hallucination)    

د ڤی جۆرێ هه‌لوه‌سه‌یاندا، نه‌ساخ هه‌ست ب ده‌ستكرنێ و لڤینێن له‌شی دكه‌ت. وه‌ هەست پێ دكەت كو دەرزیك یێ دلەشێ وی دچن، یان هزر دكەت كو كرم یان مێری یێ ل سەر لەشێ وی ب رێڤە دچن، یان ئه‌ندامێن له‌شێ وی یێن دلڤلڤن، یان ژی وه‌ هه‌ست دكه‌ت كو كه‌سه‌ك یێ ده‌ستێ خوه‌ دكه‌ته‌ هنده‌ك ئه‌ندامێن له‌شێ وی. مشه‌ جاران دێ بینین نه‌ساخ یێ ل دۆر خوه‌ دزڤریت، یا ژ ویڤه‌ كه‌سه‌كی ده‌ستێ خوه‌ دانایه‌ سه‌ر ملێ وی[14]. هنده‌ك جاران ژی نه‌ساخ وه‌ هه‌ست پێ دكه‌ت كو پرتەك ژ لەشێ وی یا فالنجبوویی، كو زه‌حمه‌ته‌ ژ حاله‌تێن فالنجبوونا ئورگانی (Paresthesia) بهێته‌ جوداكرن، چونكو هه‌ست د تێكره‌س و گرچنن، هنده‌ك ڤه‌كۆله‌ر دبێژنێ هه‌ستێن لێكدایی یێن ده‌ستكرنێ كو نه‌ساخ هه‌ست دكه‌ت كه‌سه‌ك یێ گونێن وی دگڤێشیت یان هنده‌ك مێری یێن د بن پیستێ ویڤه‌ و یێ فالنجكری. د. یحیی الرخاوی، هه‌مان تێرمێ ئینگلیزی ژبۆ ڤان هه‌لوه‌سه‌یێن لێكدایی بكار دئینیت (هه‌لوه‌سه‌یێن هاپتیك)، چونكو هه‌م ئه‌ڤ وه‌رگێرانه‌ جهێ تێرمێ ئینگلیزی (Haptic hallucination) ناگریت و هه‌م كورتتره‌ ژی[15]. هنده‌ك ڤه‌كۆله‌ر ڤان هه‌لوه‌سه‌یێن ده‌ستكرنێ ب هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌ستپێكرنێ دده‌نه‌ نیاسین و كۆمه‌كا هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌ڤبه‌ند ب ده‌ستكرنێ و هاپتیكڤه‌، وه‌كو هه‌لوه‌سه‌یێن خوه‌سه‌ر دده‌نه‌ نیاسین، وه‌كو هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌ستپێكرنا گشتی: كو ب هه‌ستپێكرنێن گشتی یێن له‌شیڤه‌ گرێداینه‌ (د پڕانییا جاراندا سه‌ر و مه‌ژه‌)، نه‌ساخ وه‌ هزر دكه‌ت كو خوین ژ رادده‌یێ خوه‌ پتر دچیته‌ سه‌رێ وی، یان هه‌ست ب سوهتنا مه‌ژێ خوه‌ دكه‌ت، یان ژی ده‌زگه‌هێ سوورا خوینێ یا راوه‌ستایی و رویڤیكێن وی یێن پرت پرت بووین. هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌ستپێكرنا كوورتر: كو هنده‌ك هه‌ستپێكرنێن هه‌لوه‌سه‌یینه‌ ب ماسۆلكه‌یێن كوورترێن له‌شی و فالنجبوونا وانڤه‌ هه‌ڤبه‌ندن (دناڤ هناڤێن مرۆڤیدا). هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌ستپێكرنێ/ لڤینێ: كو ب لڤینێ و گوهارتنا جهیڤه‌ دگرێداینه‌، بۆ نموونه‌: هه‌ستێن فڕینێ یان بنئاڤبوونێ كو نه‌ تنێ هه‌ستپێكرنێن كوورن، لێ دگه‌ل پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی ژی ته‌ڤلیهه‌ڤ دبن. ده‌مێ نه‌ساخ دبێژیت: "ئه‌ز یێ هه‌ست دكه‌م له‌شێ من یێ سڤك دفڕیت، یان له‌شێ من ب ساناهی ژ من دفڕیت..."، نیشانا وێ چه‌ندێیه‌ كو هه‌لوه‌سه‌یا فڕینێ و پێحه‌سیانا هه‌پاره‌یی ب وێ فڕینێ ل ده‌ف نه‌ساخی یا تێكهه‌لكێش بوویی. 

هه‌روه‌سا دوو هه‌لوه‌سه‌یێن دی ژی هه‌نه‌ ب ڤی جۆریڤه‌ هه‌ڤبه‌ندن یان دكه‌ڤنه‌ دچوارچۆڤێ هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌ستپێكرنێدا: هه‌لوه‌سه‌یێن هه‌ناڤكی (Visceral Hallucination) كو نه‌ساخ هه‌ست دكه‌ت تشته‌كێ وه‌كو ماره‌كی یێ د هناڤێن ویدا دلڤلڤیت. دبێژن كو سه‌ده‌مێ خۆكوشتنا ئه‌حمه‌دێ ناڵبه‌ند ژی، ئه‌و بوو كو هزر دكر شه‌یتان یێ چوویه‌ دناڤ هناڤێن ویدا و به‌لا خوه‌ ژێڤه‌ ناكه‌ت. هه‌لوه‌سه‌یێن سێكسی (Sexual hallucination) جۆره‌كێ دییه‌ كو گرچنتره‌ ژ ده‌ستكرنێ یان هه‌ستپێكرنێ. ئه‌ڤ جۆرێ هه‌لوه‌سه‌یان تێكهه‌له‌یه‌كه‌ ژ هه‌لوه‌سێ و ئاشۆپكرنێ و پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی و وه‌همان كو هنده‌ك جاران دگه‌هته‌ رادده‌یێ ئه‌نجامدانه‌كا كاملان بۆ كریارا سێكسی. ژبه‌ر ته‌ڤلیهه‌ڤبوونا هه‌پاره‌ و هه‌ست و وه‌همان دگه‌ل ڤی جۆرێ هه‌لوه‌سێ، نه‌دووره‌ وه‌كو وه‌همێن هه‌وه‌سا عه‌شقێ ب رابه‌ره‌كێ قه‌هره‌مان یان هونه‌رمه‌نده‌كێ ناڤدار دهێته‌ دیتن.