وەکهەڤی یا جێندەری و ئەخلاق
مرۆڤ د جڤاکیدا گەشە دکەت و ب پەروەردەیەکا دەستنیشانکرى یا چوارچۆڤەیێ جڤاکى دهێتە پەروەردەکرن. مرۆڤ هەردەم دبن کارتێکرنا عورف و عەدەت و بها یێن جڤاکیدا دهێتە کونترۆلکرن، جار ژى ب ئاییردە یێن ئایینیڤە دهێتە گرێدان و ڤێ پێگیرى یا ئایینى دکەتە مەستەرە ژبۆ هەموو کریار و رەفتارێن جوان قەبوولکرى دناڤ جڤاکیدا. مشە جاران ئاییردە یێن ئایینى و عورف و عەدەتێن جڤاکى هەڤ دگرن و تێکرەس دبن. ئەڤجا ئاییردە یێن ئایینى ب ئەخلاقێ جڤاکیڤە دهێتە گرێدان و ئەخلاق ژى دبیتە پێگرییەکا ئایینى. د ڤێ تێکرەسى یا عورف و بەها یێن جڤاکى و ئاییردە یێن ئایینیدا، خەلکێ هەچکوهەیى ب ئاوایەکێ رەهایى سەرەدەریێ دگەل بابەتێن جڤاکى و ئایینى دکەن. ئوو چونکو ئایینێ ئیسلامێ خوە ل هەموو پرسێن هەڤبەند ب ژیانا خەلکیڤە دکەتە خودان و بەرسڤێن هەموو پرسیاران هەیە، ئەڤچا پرسگرێکێن هەڤبەند ب رۆڵ و مافێن ئافرەتێڤە ژى، سەمتەکا ئایینى ب خۆڤە گرتییە و خەلک ب شێوەیەکێ رەهایى پێگیریێ ب رۆڵێن جێندەرى یێن هەییڤە دکەت، هەتا گەهشتییە وى راددەى کو سێکس و جێندەر هەمان رامانێ د تێگەهێ خەلکێ هەچکوهەییدا بدەن. ئەڤ تێکهەلکرنا رۆڵێن سێکسى و جێندەرى، بیاڤەکێ بەرفرەھ ل بەر هەموو پێشێلکرنێن دى یێن مافێ ئافرەتێ ڤەدکەت و خەلک ب ناڤێ پێگیرى یا ئایینى یان پابەند بوون ب عورف و عەدەت و بەهایێن جڤاکى، مافێن ئافرەتێ پێشێل دکەن و هێز و شیان و خەونێن وێ یێن رەوا تەپەسەر دکەن.
سێكس و جێندەر
دهەمی جڤاكێن جیهانێدا كریارا ئاڤەدانكرنێ و پێشڤەبرنا جڤاكی، ئەگەر ب پلان و ڤیان نەهێتە كرن ژی، وەكو پێدڤییەكا حەتمی یا وەرار و پێشڤەچوونا دیرۆكێ دهێتە كرن. دڤێ كریارێدا، جڤاك پێدڤی هەر شیان و تێنەكا هەیی دبیت كو پرۆسا گوهورین و پێشڤەبرنێ بلەزتر و موكمتر لێ بکەت. بێگومانە كو ئافرەت یان ژن دكاریت رۆلەكێ كاریگەر دڤێ كریارێدا ببینیت. لێ دپڕانى یا جاراندا، رۆلێ ئافرەتێ رۆلەكێ پەراوێزی و نە سەرەكەیە. هەلبەت ئەڤ چەندە بۆ كێم شیانێن ئافرەتێ نا زڤریت، چونكو هەمی لێكۆلین و رووپیڤێن زانستی خویاكرییە كو ئافرەت دكاریت رۆلێن كاریگەر (وەكو زەلامی) دهەمی بیاڤێن ژیانێدا ببینیت، گەلەك نموونە یێن گیاندار ژی هەنە كو ئافرەت دكاریت ببیتە حاكم، وەزیر، ئەفسەرا پۆلیسان، ئەنداما سەركردایەتى یا حزبەكێ، سەرۆكا حزبێ و سەرۆكا حكۆمەتەكێ ژی. راستە ددەمێ شەراندا، زەلامان ژبەر هێزا ماسۆلكەیی رۆلەكێ مەزن هەیە، لێ قوربانی یێن شەران ژی پتر ژێ ژن و زارۆكن. ئەڤ پەراوێزكرنا ئافرەتێ، نە پلانەكا هەنۆكەیی یا هندەك كەسێن پاشكەفتییە كو ب بریارەكا پێشكەفتی رۆلێ وێ بۆ ڤەگەرینین و مافێن وێ ب كاملانی بۆ دابینكەین.
دپڕانى یا جاراندا، تێكهەلییەك دناڤبەرا رۆلێن سێكسی و جێندەریدا دهێتە كرن. ئەڤ تێكهەلكرنە ژی ب هزرا مە، نە كریارەكا ب زانیبوون و شارەزایانە یا زەلامییە، بەلكو نەزانینەكا ئاشكرا یا زەلامییە، نەمازە ب دیتنێن کەسێن دیندار و ئۆلپەرستێن هشكباوەر. هەروەكو ل دەسپێكا ڤێ گۆتارێ مە دایە خویا كرن كو گەلەك ژ ئاییردەیێن ئایینی دگەل تێگەھ و باوەری یێن جڤاكی تێكرەس دبن و دئەنجامدا تێگەهێن جڤاكی مینا ئاییردەیێن ئایینی لێ دهێن و خەلك ب كوورەیانە پێگیریێ پێ دكەت. ئایینی رۆلەكێ گرنگ و كاریگەر و بەرچاڤ دلڤاندنا هەمی جڤاكاندا هەیە. ئەڤجا دەمێ ئەڤ تێكهەلكرنە ژلایێ دیندار و ئۆلپەرستانڤە بهێت، پێگیریا خەلكی دێ مەزنتر و موكمتر بیت. ئەو ب خوە ئایینی دگەوهەرێ خوەدا ئەڤ تێكرەسییە پەیدا نەكرییە، چونكو ئایین پتر سەرەدەریێ دگەل رۆلێن سێكسی دكەت. لێ دگەل جڤاكیبوونا ئایینی رۆلێن جێندەری ژی دگەل تێكهەلبووینە.
مەرەم ب رۆلێ جێندەری ئەو ژێوەر و ساخلەتن یێن جڤاك ژبۆ زەلام یان ژنێ (نێر و مێ) دەسنیشان دكەت. ئەڤ رۆلە ل گورەی عورف و عەدەت و ترادیسیۆنێن جڤاكی و رامیاری و ئابۆری هاتینە دانان و خەلك ب شێوەیەكێ رۆژانە سەرەدەریێ دگەل دكەن هەتاكو دبنە پشكەك ژ كەساتی یا جڤاكی یا مرۆڤی. جڤاك دلەحزەیێن دیرۆكی یێن خوەدا، ل سەر ڤان رۆلێن جێندەری پێك دهێن و رڤێشت ژ رڤێشتەكێ دی وەردگرن و ب هەردوو شێوە یێن ئاسۆیی و شاقۆلی دناڤ جڤاكیدا بەلاڤ دبن. شەنگستەیێن بایولۆژی چ رۆلێن بەرچاڤ دڤان چوارچۆڤەكرن و دەسنیشانكرناندا نینن. دشیاندایە كو شەنگستەیێ بایولۆژی ژبۆ ئاراستەكرنا رۆلەكێ دەسنیشانكری ببیتە پالدەر و رێ نیشاندەر، لێ چونكو نە سەدەمێ سەرەكیێ جهگیربوونا رۆلێ دەسنیشانكریێ جڤاكی و جێندەرییە، ئەڤجا نە دوورە كو ئەڤ رۆلێن جێندەری ل گورەی جوداهی یا عورف و عەدەت و تێگەهێن جڤاكان، دجودا بن و ب ڤێ چەندێ بۆ مە خویا دبیت كو رۆلێ جێندەری نە رۆلەكێ بەردەوام و جهگیرە و ژجڤاكەكی بۆ ئێكێ دی دهێتە گوهورین. گەلەك جاران دشیاندایە كو زەلام هندەك ژ رۆلێن جێندەری یێن ژنێ وەرگریت؛ مینا زەلامەك خوارنێ چێكەت یان مالێ پاقژكەت. بەروڤاژی وێ ژی ژن دكاریت جهێ هندەك رۆلێن جێندەری یێن زەلامی وەرگریت؛ مینا پشكداریكرنا دشەراندا، کشتوكالیێ و ب رێڤەبرنا مالێ.....هتد.
لێ رۆلێ سێكسی كۆمەكا ساخلەت و ژێوەرێن بایولۆژینە، ل گورەی شەنگستەكێ بایولۆژی رۆلێن نێر و مێیان دژیانێدا دهێتە دەسنیشانكرن. ئەڤ رۆلە هەر ژ ئەزەلدا و هەتا ب ئەبەد بەردەوامن و ل هەمی جھ و سەردەماندا وەكو خوەنە؛ مینا دووجانبوونێ، زانێ، شیردانا ژ سینگێ ژنێ .....هتد. ئەڤ رۆلە وان جوداهی یێن بایولۆژی یێن سێكسی یێن دناڤبەرا ژن و مێراندا ب خۆڤە دگرن و جڤاكی چ رۆلێن كاریگەر و بەرچاڤ ددەسنیشانكرنا واندا نینە. ئوو دشیاندا نینە كو چ جاران ئەڤ رۆلێن سێكسی دناڤبەرا ژن و مێریدا بهێنە گوهورین یان ئالوگۆركرن. ئانكو چ جاران زەلام نەشێن دووجان ببن یان شیرێ ڤەخوارنا زارۆكان ژ سینگێ وان بهێت. هەروەسا تنێ زەلام دكاریت ژنێ ب حال بێخیت، چ جاران چ ژنان كریارا ب حال ئێخستنا ژنەكا دی ب جھ نە ئینایە. رۆلێ سێكسی سروشتییە و دگەل زارۆبوونێ، ب شێوەیەكێ سروشتی دهێتە دەسنیشانكرن و پشتی جووتبوونا تۆڤێ زەلامی و هێكێن ژنێ و چێبوونا زارۆكی و پاشی بوونا وی، جڤاكی و مرۆڤان چ دەستەلات ل سەر ئاراستەكرنا نێركرنێ یان مێكرنێ نینە.
ب كورتی ئەم دكارین بێژین كو رۆلێن سێكسی و جێندەری چەند جوداهی یێن سەرەكە هەنە وەكو؛
١. رۆلێ سێكسی شەنگستەیەكێ بایولۆژی هەیە، لێ رۆلێ جێندەرى ل سەر شەنگستێ ئاراستەكرن و دەسنیشانكرنا عورف و عەدەت و بهایێن جڤاكی دهێتە دروستكرن.
٢. رۆلێ سێكسی گەلەنپەری و جیهانییە، ل هەمی جڤاكان و ل هەمی جھ و سەردەمان هەیە، لێ رۆلێ جێندەری تایبەت و دەڤەرۆكییە، مرۆڤ ژ جڤاكێ خوە فێر دبیتێ و ب جڤاكێڤە گرێدایە.
٣. رۆلێ سێكسی دهەمی جڤاكێن مرۆڤانتیێدا وەكهەڤە، لێ رۆلێ جێندەری ل گورەی جوداهی یێن جڤاك و شەهرستانییان جوداجودانە.
٤. تەخێن جڤاكی چ كارتێكرنێ د رۆلێن سێكسیدا ناكەن، لێ جێندەر ب تەخێن جڤاكی ئاكامدار دبیت.
تێكهەلكرن و تێكرەسی یا ڤان هەردوو تێگەهان، نەمازە ژلایێ ئۆلدار و سیاسەتمەدار و لیدەرێن جڤاكیڤە، بوویە ئاستەنگەكا بەرچاڤ و ب زەحمەت ژبۆ دابینكرنا مافێن ئافرەتان و پاراستنا وان ژ توندوتیژیێ. پڕانى یا رەوشەنبیر و ئالا هلگرێن جڤاكا مەدەنی و نووخوازیێ ژلایێ تیۆریڤە باوەرییەكا موكم ب هەمی مافێن ئافرەتان و ئێكسانی یا جێندەری دهینن، لێ دەمێ دهێنە دوارێ پراكتیكێدا نەشێن باوەری و گۆتنێن خوە ب جهبینن. چونكو ئەو ژی پشكەكن ژ جڤاكی و كەساتی یا وان یا جڤاكی مینا هەمی ئەندامێن دی یێن جڤاكی ژ زارۆكینیێ بۆ پەیدا بوویە و ب سەرەدەریا رۆژانە دگەل جڤاكی وەراركرییە. هەر ژدەمێ بوونێ، دەمێ ناڤێ زارۆكان ب ناڤێن نێر و یێن مێ ددانن و كڕینا یاریۆكێن تایبەت ب نێرانڤە یان مێیانڤە و هەتا دگەهتە ئاراستە یا خواندنا ئەكادیمی و دەسنیشانكرنا ئەرك و رۆلێن وان دناڤ جڤاكی و مالێدا، پرۆسەیا ڤێ جوداهى یا جێندەرى دهێتە دۆماندن و دبیتە پشکەک ژ عورف و عەدەت و بها یێن جڤاکى. گەلەك ژ زەلامان باوەری ب ژن و كچ و خویشكێن هەنە و حەز دكەن وی مافێ بدەنێ كو ب تنێ سەفەرێن ژ دەرڤەی جهێ جهواریێ بكەن یان ب تنێ بچنە بازاری یان سەیرانان و پاركێن گشتی، لێ ژبەر چاڤێن جڤاكی و ئاخفتنێن خەلكی نەكارن ڤی مافی ب ئاشكرایی بدەنە ئافرەتێ یان ژی ب لایێ كێمڤە دێ بۆ وان خۆشتر بیت ئەگەر ب تنێ نەبن.
هەلبەت ئەڤ كریارە، نە دووكەربوونا كەساتیێیە یان دوورووتی یا زەلامییە، بەلكو ل بەر چاڤگرتنا بها یێن جڤاكییە، خۆ ئەگەر ئەڤ تێگەهێن جڤاكی شاش بن ژی. كەساتی یا مرۆڤی دچاڤێن یێ بەرانبەردا دهێتە دانان و ئاراستەكرن. هەتا كو مرۆڤ دكاریت دناڤ جڤاكێ خوەدا كاریگەر و قەبوولكری بیت، فەرە عورف و عەدەت و بها یێن جڤاكی ل بەر چاڤ وەرگریت. ئەڤجا بۆ هەیە كەسەك پرسیار بكەت، پا دێ چەوا گوهورین هێتە كرن و خرخالا پێشڤەچوونێ دێ بەردەوام بیت؟
بابەتێن گوهارتنا تێگەهێن جڤاكی و رەفتارێن مرۆڤی دناڤ جڤاكیدا ژ سەردەمێ زارۆكینیێ دەست پێ دكەت و دناڤ خێزانێدا وەرار و گەشە دكەن. فەرە هەر ئێكێ ژ مە (ئەوێن باوەری ب ڤێ پرسێ هەیی) ژمالا خوە دەست پێ بكەت و ئێكسانی یا جێندەری دمالدا بچەسپینیت، هەر كۆمەكا خێزانان جڤاكەكێ بچووك پێك دهینن و ب ڤێ چەندێ ژی، دێ ستایلەكێ پێشكەفتی دناڤ جڤاكیدا پەیدا بیت و ب رێكا چاڤلێكرنێ ئەڤ ستایلە دێ بەلاڤ بیت. نەمازە خەلكێ دەستەلاتدار و ئۆلدار و لیدەرێن جڤاكی كو نموونەیێن باشن ژبۆ چاڤلێكرنێ. كا چەوا خەلك چاڤ ل گەندەلی و درەوینیێ (ئەوا هندەك دبێژنێ سیاسەت) و جلك و مۆدێلان دكەت، هەروەسا دێ چاڤلێكرنا رەفتارێن ئێکسانی یا جێندەری یا ئافرەتێ ژی كەن. ئەڤ چاڤلێکرنە و بەرپابوونا هندەک بها یێن جڤاکى یێن پێشکەفتى، رۆژ بۆ رۆژێ بەرهەست و بەرچاڤ دبن د ناڤ ژیانا رۆژانەیا خەلکیدا. ئوو هەروەکو عەلى وەردى گۆتى کو کریارا گوهۆرینا جڤاکى، کریارەکا حەتمییە و دێ هەر قەومیت، لێ دەمەكێ نە كورت و بێنفرەهی پێ دڤێت. ئانکو لەزاتى یا ڤان گوهۆرینان ل سەر چالاکى و کاریگەرى یا بزاڤێن شەهرستانى و سەرکردە یێن جڤاکى رادوەستیت. چەند چالاکتر بن و پتر ب ژیانا خەلکى و بەرژەوەندێن وانڤە هەڤبەند بن، دێ گوهۆرین بلەزتر و موکمتر بن. هەمی گوهورینێن جڤاكی و ئەوێن ل سەر ئاستێ کەسان ژی هۆسا پەیدا دبن.
ئەخلاق
دپڕانى یا جڤاكێن جیهانێدا، ئەخلاقی جهەكێ مەزن و رۆلەكێ كاریگەر د رێڤەچوونا جڤاكیدا هەیە و وەسا دهێتە نیاسین كو ئەخلاق هەمی مال و مولكێ مرۆڤییە. گەلەك جاران دەمێ جڤاكەكی یان خێزانەكێ یان كەسەكی چ نەمینیت، خوە ب ئەخلاقیڤە دگریت كو ژهەمی مال و مولكێ دونیایێ مەزنتر و باشترە. شاعرەكێ عەرەب بەحسی ئەخلاقی دكەت كو هەمی پێكهاتەیا جڤاك و نەتەوەیان ڤەدگریت و دبێژیت: "نەتەوە ب ئەخلاقێ خوە دهێنە دیتن، ئەگەر ئەخلاق نەما، نەتەوە ژی نامینیتن..."
لێ چونكو ئەخلاق تێرمەكێ گەلەنپەرییە و هەمی بیاڤێن جڤاكی و ژیانێ ڤەدگریت و گەلەك خەلك هەنە ب پیرۆزی هێڤ دكەنێ، فەرە ئەم بزانین ئەخلاق چییە و پێناسەكا ئێكگرتی بۆ بدانین. ل گورەی گەلەك زانا و بسپۆرێن دەروونی و جڤاكی، وەسا ددەنە خویاكرن كو ئەخلاق كۆما وان ساخلەت و رەفتار و هزر و دلینی و هەلچوونێن لەحزەیی و تێگەھ و بها و شێوازێن سەرەدەریێ و سەربۆرێن مومارەسەركرنا ژیانا رۆژانەنە كو ژلایێ جڤاكیڤە قەبوولكری بن و خەلك ب حەز و زەروورە مومارەسە دكەن. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەخلاق دناڤ قالب و چوارچۆڤەیێ جڤاكی و كلتۆرێ هەییدا دهێتە جهگیركرن و گەشە دكەت. لێ چونكو جڤاك ل گورەی تایبەتمەندی یێن خوە یێن كلتۆری و ئابۆری و سیاسی و جیۆگرافی دهێنە گوهارتن، بێگومانە كو ئەخلاق ژی ل گورەی جڤاكان دهێتە گوهورین. ب ڤێ چەندێ ژی، بۆ مە خویا دبیت كو ئەخلاق نە پرۆسەیەكا جهگیر و پیرۆزە، بەلكو گوهورەكێ گرنگ و كاریگەرە ل دویف سیستەم و تێگەهێن جڤاكان دهێتە گوهورین. ئەڤجا نە دوورە مومارەسەیەك ل جڤاكەكی مومارەسەیەكا بالبەرا ئەخلاقی بیت، لێ هەمان مومارەسە ل جڤاكەكێ دی بێ ئەخلاقی بیت. هەروەسا ژلایێ شاقۆلیڤە ژی ئەخلاق دگەل پێشكەفتن و وەرارا جڤاكی دهێتە گوهورین و وەرارێ دكەت.
لێ تشتێ سەرنجڕاكێش و نە بالبەر دپرسا ئەخلاقیدا ئەوە كو ل هندەك جڤاكان (نەمازە جڤاكێن ئیسلامی و هندەك جڤاكێن دی یێن هشكباوەر)، وەسا ددەنە خویاكرن كو ئەخلاق ب كۆشا زەلامی و ژنێڤە هەڤبەندە. دەمێ بەحسی بێ ئەخلاقی یا كەسەكی دهێتە كرن ئێكسەر هزرا مرۆڤی بەر ب بابەتێن سێكسی و سەربەردایی یا هەڤبەندی یێن سێكسیڤە دچیت. ڤێ هزرێ دناڤ جڤاكێ كوردیدا جهەكێ بەرفرەھ و بالكێش هەیە، مشە جاران سەرا بابەتێن ئەخلاقی كو ب ناڤێ نامووس و شەرەفێ دهێتە بەحسكرن، كوشتنا ئافرەتێ و شەرێن مەزن دناڤبەرا بنەمالاندا چێبووینە.
جارەكێ هەڤالەكی بەحس كر كو كەسەكێ كورد ل وەلاتەكێ ئورۆپی جهوار دبیت، دەروجیران دهێنە نك وی و ئاگەهداری یا وی دكەن كو جیرانەكا وان بێ ئەخلاقە. لێ پشتی دەمەكێ درێژ پێڤە دچیت، ئەوێ كورد دبێژتە جیرانێن خوە كو هەتا نهۆ وی چ تشتێ بێ ئەخلاقی ژ وێ حورمەتێ نە دیتییە، چما ژێرا دبێژن كو بێ ئەخلاقە، ئەوان ژی ب كەنیڤە گۆتێ ما بێ ئەخلاقی ل دەف وە چییە، وی ژی سیمینارەكا درێژ ل سەر پابەندبوونا ژنێ ب مال و مێریڤە بۆ گۆت و كا چەوا ژنا ب ئەخلاق ئەوە یا پاراستنا نامووس و شەرەفا خوە و یا بنەمالا خوە دكەت. وان ژی لێ ڤەگەراند كو ئەڤە رەفتارەكا كەسۆكییە و مە چ ژێ نینە، لێ بێ ئەخلاقی یا وێ ئەوە كو زووتر ژ كاری ڤەدگەریت و بەرهەمێ وێ یێ كاری كێمترە ژ مۆچەیێ وەردگریت.....؟!
ئەڤ نموونەیا ل سەلال بۆ مە خویا دكەت كا چەوا تێگەهێ ئەخلاقی ژ جڤاكەكی بۆ ئێكێ جودایە. ل دەف مە ئەگەر كەسەك نیڤا وەلاتی وێرانكەت ب گەندەلی و دزی و نە ئەختوباریێ، تنێ ئەگەر چ موغامەرەیێن سێكسی نەبن، ب كەسەكێ ب ئەخلاق و باش دهێتە نیاسین. ئوو تشتێ جهێ سەرنج و سەرسۆرمانێ ئەوە كو دانانا پۆستێن حكومی ژی ل سەر ڤی تێگەهی دهێنە دانان؛ گەلەك جاران دێ مە گوھ لێ بیت كو فلان كەس یان فلان ژن گەلەك باش و شەهرەزا و پرۆفیشینالە د کار و پیشەیێ خوەدا، لێ دگەنجاتی یا خوەدا هەڤبەندییەكا سێكسی هەبوو بوو، یان ژى ژنەکا دناڤ خێزانا وێ/ ویدا هەى کو ئاخفتنێن بێ سومعەتیێ ل سەر هاتینە کرن. ئەڤجا دێ ژ بەربژاری یا وی پۆستی هێتە دوورئێخستن.
ئەو ب خوە دهەمی وەلاتێن جیهانێدا ژیانناما كەسۆكی تشتەكێ گرنگ و بالكێشە بۆ دانانا پۆستان، هەروەسا هەڤبەندی یێن سێكسی ژی ل بەر چاڤ دهێنە وەرگرتن (مینا ئابروچوونا بیل كلینتۆن دگەل مونیكا لوینیسكی و گەلەك نموونە یێن دی ژی)، لێ ئەڤ نموونەیە هەڤبەندن ب بەرژەوەندا گشتی یا وەلاتێ وانڤە. هەروەسا ئافرەت و ئیدمان هەردوو دهەمی وەلاتاندا بابەتێن رێخۆشكەرێن سەرداچوونێنە، لەوا گرنگی پێ دهێتە دان، لێ دشیاندایە کو ئەڤ هەڤبەندییە بهێنە گوهۆرین و مەرج نینە کو وەکو فهێتى و (عار) ب ئەنیا خودانیڤە بمینن و بۆ هەتا هەتایێ هەر یێ وولكری و نە قەبوولكری بیت.
ل داویێ دبێژین كو نهۆ بابەتێ ئەخلاقی ژی ژ وێ گەلەنپەری یا خوە دەركەفتییە و ل گورەی پۆلێنێن تایبەتمەند دهێتە بەحسكرن؛ بو نموونە ئەخلاقێ پیشەیی، سیاسی، ئیداری، جڤاكی، زانستی و ئەكادیمی ...هتد. هەلبەت مەرەم پێ ئەوە كو ل دویف هەر بیاڤەكێ دیاركری بنەما و مومارەسەیێن ئەخلاقی یێن ئاشكرا هەنە و كارمەندێن هەر بیاڤەكی پێگیریێ پێ دكەن و دەرچوون ژبنەمایێن دەسنیشانكری ب بێ ئەخلاقی یا تایبەتمەند دهێتە نیاسكرن.
كوشتنا ئافرەتێ (تاوانێن شەرەفێ)
ئامار ددەنە خویاكرن كو هژمارەكا زۆر ژ ئافرەتان ب رێكێن جوداجودا ژلایێ كەسێن پلە ئێك (باب، برا، مێر یان كور) دهێنە كوشتن. هەلبەت ل گورەی عورفێ عەشیرەتی و گونداتیێ، ئەڤ جۆرێ كوشتنێ ب ناڤێ پاراستنا شەرەفا بنەمالێ و ئەوا دبێژنێ (غسل العار) دهێتە كرن. دجڤاكێ كوردەواریێدا وەسا دهێتە هزركرن كو شەرەف و نامۆسا هەر بنەمالەكێ دكۆشا مێ یێن وێ بنەمالێدایە و ب ڤێ چەندێ ژی، هەردەمێ ئەڤ مێیا هە كارەكێ سێكسی یێ نەرەوا بكەت، سزایێ وێ كوشتنە. لێ دگەل وەختی ئەڤ كریارە هشكتر و نازكتر لێ هات، كو هەر ئافرەتەكا ئەڤینیێ بكەت یان دگەل زەلامەكێ بیانی باخڤیت، دهێتە كوشتن. هندەك جاران ژی ژبەر كو زەلامی چەوتییەكا مەزن كرییە و ئافرەت وێ شاشیێ قەبوول ناكەت، ب ساناهیترین رێكا لالكرن و تەپەسەركرنا وێ، گونەهباركرنا وێیە ب بابەتێ لێدانا شەرەفا بنەمالێ. ب ڤێ چەندێ ژی، كۆمەكا مەزن ژ ژن و كچێن ڤی وەلاتی هاتنە كوشتن و بێ سەروشوین كرن. ب دەهان نموونە هەنە كو تنێ سەرا گومانكرنێ یان بەلبەلەكرنا هندەك ناحەزان ئافرەت هاتینە كوشتن.
هەلبەت ئەڤ كوشتنە نە دیاردەیەكا نوویە و ژمێژە هەبوویە، لێ پشتی دەزگەهێن هەمەجۆرێن مێدیایێ ب شێوەیەكێ بەرچاڤ و ئازرێنەر ئەڤ پرسا بالكێش و جڤاكی پێشكێش كری، ئەنجامێن ئاماری یێن سەرسۆرمانهێنەر پەیدا بوون و بۆ ئەگەرێ وێ چەندێ كو سەرۆكێ حكومەتێ و پەرلەمانێ هەرێما كوردستانێ ب فەرمی، ڤی جۆرێ كوشتنێ وەكو تاوان بنیاسیت و ئەوێ ب كریارا كوشتنێ رادبیت، وەكو تاوانبار دهێتە حسابكرن. لێ هەروەكو مە ل دەسپێكا ڤێ گۆتارێ خویاكری كو گوهورینێن عورف و عەدەتێن جڤاكی، كارەكێ نەهێسانە و دەمەكێ درێژێ مشت كاركرن و رەوشەنبیركرن پێ دڤێت هەتا دكەڤیتە سەر سككەیێ خوە یێ راست و دروست. دەمێ ئەڤ بریارا قەدەغەكرنا كوشتنا ئافرەتێ دەركەفتی؛ (بەرپرسێ رێكخراوەكا حزبی بۆ ئەندامێن خوە شرۆڤەكر و ژێ خواست كو هەمی كەس پێگیریێ پێ بكەن و خەلکى هان بدەن کو ئێدی كەس ژن و خویشك و كچێن خوە ژبەر پرسێن نامووسێ نەكوژیت. لێ ددەمێ دانوستاندنێدا ئەندامان پرسیار ژ بەرپرسێ خوە كرن، كو ئەگەر خودێ نەكەت ب سەرێ وی ب خوە هات، دێ چ كەت؛ بێ دوودلی گۆت كو دێ سیھ گوللەیان ل سینگی دەت. پشتی دەمەكێ هزركرنێ ل ئەندامێن خوە ڤەگەرا و گۆتێ: ب راستى ئەڤە پرسەكا ب زەحمەتە و ب جهئینانا وێ هێشتا ب زەحمەتترە، لێ خودێ كەسێ تۆش نەكەت). ئەڤە نموونەكا گیاندارە ژ جڤاكێ مە و ژ دەف كەسەكێ خواندەڤا (ئەگەر نە بێژم رەوشەنبیر) دەركەفتییە، پا كەسێن نەخوێندەوار و نەزان دێ چ بەرسڤدەن و دێ چەوا سەرەدەریێ دگەل ڤێ بریارێ كەن.
هەلبەت هەبوونا یاسایەكا فەرمی زەمینە خۆشكرنەكا باشە ژبۆ گوهارتنێ و نەهێلانا ڤێ دیاردا نەجڤاكی. ئوو ب راستی ژی ڤێ بریارێ تا راددەكێ زۆر كاریگەرییەكا باش هەبوویە. هەرچەندە گەلەك رۆژنامەڤان وەسا هزر دكەن كو هژمارا ژنێن كوشتی سال بۆ سالێ زێدەتر لێ دهێن، لێ ب هزرا مە نە وەسانە، چونكو نهۆ پتر گرنگی ب بەلاڤكرن و بەحسكرنا ڤی بابەتی دهێتە دان و بەری نۆكە هەمی كریارێن كوشتنێ ژ چوارچۆڤێ بنەمالێ یان گوندی نە دەردكەفت، لەوا هزر دهێتە كرن كو پا پتر لێ هاتی. ئەو ب خوە كێمتر لێ هاتییە لێ گرنگی پێدانا بابەتی پتر و كاریگەرترە.
لێ ژبۆ بنبڕكرنا ڤی عەدەتێ نەشەهرستانی و تاوان هەلگر، فەرە ئەم ل رەهوریشالێن عەدەتی بگەریێین و هەولدەین فاكتەرێن رێخۆشكەرێن ڤێ كریارێ دەسنیشانكەین و پاشی ب هێزا قانوونێ و دەستێوەردانێن زانستییانە یێن بها یێن جڤاكی، بەرهەلستی و دژاتى یا ڤێ دیاردێ بكەین. ئەو ب خوە چەندین فاكتەرێن جڤاكی هەنە كو هاندانا كوشتنا ئافرەتێ دكەن، مینا:
١. سروشتێ نێرسالاری یا بەربەلاڤ دجڤاكیدا كو ب چاڤێ سێكسی و ئامانێ هلگرتنا دووندەها پاشەرۆژێ ب تنێ هێڤ دكەتە ژنێ. ب ڤێ چەندێ ژی وەكو شتۆمەكەكێ كڕین و فرۆتنێ لێ هاتییە و ژبۆ چارەسەركرنا كێشێن عەشیری و خێلەكاتیێ موساوەمە ل سەر دهێتە كرن. هەرچەندە ئالاهلگرێن عەشیرەتێ ددەنە خویاكرن كو پرسا خزمانیێ تا راددەكێ زۆر هەمی ئارێشین هەڤڕكیێ چارەسەر دكەن، لێ شێوازێ ئەنجامدانێ نە دادپەروەرییەك تێدا هەیە و ژن وەكو هەرتشتەكێ دی یێ ماددی، بازرگانی پێ دهێتە كرن و ژبۆ بەدەلا خوینێ دهێتە بكار ئینان.
٢. رۆلێ سیاسەت و حكومەتێن كو ب شێوەیەكێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ پشتەڤانی یا ڤان جۆرە كریاران دكەن یان ب كێمی چاڤێ خوە لێ دنقینن. ئەڤە ژی ب رێكا نەبوونا سزایێن موكم و مجد بۆ تاوانبارێن كۆشتنێ دهێتە كرن. هەلبەت ئەڤ كریارە ب زانیبوون و بەرنامە ناهێتە كرن، نە دوورە ژلایێ تیۆریڤە دەستەلاتدار و بەرپرسێن حكومی ب توندی دژاتی یا ڤێ كریارێ بكەن؛ لێ چونكو ئەو ژی پشكەكن ژ جڤاكی و پاشخانەكا هزری یا هەمان جڤاك هەنە، نەچارن كو ئەو ژی وەكو جڤاكی رەفتارێ بكەن داكو ژلایێ جڤاكیڤە قەبوولكری بن.
٣. ب هێزكەفتنا بزاڤ و چالاكی یێن ئیسلاما سیاسی یا شۆپپارێز و نە تێگەهشتنەكا هووربینانە یا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ، پالپشتی یا ڤێ كریارێ ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ هاتییە كرن. هەبوونا تێگەهێ كو ئافرەت كێمدین و ئاقلكێمن، بەسە كو زەلام هەڤسارێ ب رێڤەبرنا ئافرەتێ بكەتە ددەستێ خوەدا و ل گورەی حەزێن خوە یێن كەسۆكی بازرگانیێ پێ بكەت.
٤. نەبوونا هشیارییەكا جڤاكی یا مەدەنی و پێشكەفتنخواز ل سەر ئاستێ جڤاكی و رەفتارێن كەسێ تاك و تێگەهشتنەكا شەهرستانییانە یا ئایینی هەرسێیان. تێكهەلبوونا گوندی و باژێرییان و زالبوونا تێگەهێن گوندیاتی و عەشیرەتیێ ل سەر رێكخستۆكا باژێری، هندەك عەدەتێن دی یێن نیڤ نیڤە دناڤبەرا نووخوازی و گوندیاتیێدا پەیدا كرییە و دەرزەكا بەرچاڤ كەفتییە دهەڤسەنگی یا شێواز و ناڤەرۆكا تێگەھ و كۆم و كەسێن جڤاكیدا.
٥. نەزانینا رۆلێ گرنگێ ئافرەتێ دخێزانێ و جڤاكیدا، كو ب هەبوونا هندەك عورف و عەدەتێن جڤاكی یێن پاشكەفتی و تۆزگرتی دهێتە پشتەڤانیكرن. ئەڤە ژی ژبەر هندێیە كو زەلام سەمیانێ مالێ و ژێدەرێ سەرەكە یێ پەیداكرنا ژیارا مالێیە. فەرە نەهێتە ژبیركرن ژی كو هێزا زەڤلەكان دجڤاكێ کشتوكالیێدا رۆلەكێ كاریگەر و سەرەكە دبینیت.
٦. پڕانى یا ئۆلدار و دیندارێن ئایینی، ئالاهلگرێن پاراستنا ئەخلاقینە و ژبۆ ڤێ مەرەمێ ژی هندەك بریار و گۆتارێن گەرمێن تەییسۆك ل دژی ئازادی یا ئافرەتێ ددەن. ڤێ چەندێ ژی شرۆڤەكرنەكا دەروونی یا هەڤبەند ب پاشخانا هزری و دەروونێ مرۆڤیڤە هەیە (ئەڤ گۆتارە نە جهێ ڤێ شرۆڤەكرنێیە).
٧. دهندەك جڤاكێن ئیسلامی و رۆژهەلاتا ناڤیندا، هندەك قانوونێن مەدەنی و شەریعەتی هەنە كو سزایێ ڤان جۆرە تاوانان كێمترە ژ تاوانەكا دی، چونكو ڤێ كریارێ دئێخنە دجغزا پاراستنا ئەخلاقێ باش و پایەبەرزێ جڤاكیدا! لەوا مشە جاران ژن سەرا مال و مولکەتى یان ژبەر هەر سەدەمەکێ دى یێ تاوانکرنێ دهێتە کوشتن و ل دادگەهێ ب کوشتنا (غسل العار) ددەنە نیاسین کو سزایێ وان یێ قانوونى کێمتر لێ بهێت.
هەژى گۆتنە كو شەرەف و نامووسا مرۆڤی نە تنێ ب ژنێڤە هەڤبەندە، زەلامان ژی شەرەف و نامووس هەیە و مەرج نینە هەردەم شەرەف ب كۆشێن مرۆڤانڤە هەڤبەند بیت، لێ گەلەك تشت و تێگەهێن دی هەنە پێناسەیا شەرەفا مرۆڤی دكەن. جارەكێ نۆژدارەكێ دەروونیێ ئەمێریكی ژ هەڤالەكێ مە یێ كورد پرسی: "ئەرێ هێشتا شەرەف ل دەف وە ئەو هەفت سەنتیمەترەنە (مەرەم پێ دەزگەهێ سێكسیێ ژن و زەلامییە)، هەلبەت ئەوێ كورد گۆتێ بەلێ و هەمان پرسیار ژ یێ ئەمێریكی كر پا شەرەف ل دەف وە چەندە؟ گرنژی و گۆت: شەرەفا مە هەمی توخیبێ ئەمێریكایە.
ب هزرا من جوداهی یا دناڤبەرا هەفت سەنتیمەتران و توخیبێ ئەمێریكا گەلەكە. راستە ئەم نە شێین ب شەڤ و رۆژەكا وەكو جڤاكێن پێشكەفتی لێ بهێین، لێ ب كێمی دكارین توخیبێ هەرێما خوە یا بچووك بكەینە شەرەفا خوە و بنەمالا خوە. هەردەمێ توخیبێ وەلاتی شەرەف بیت، هینگی دێ ئینتما یا مە ژبۆ نەتەوێ كورد و وەلاتێ كوردستانێ موكمتر بیت و بەرەڤانی یا مە ژبۆ پاراستنا توخیبێن شەرەفێ (وەلاتی) دێ ب هێزتر بیت
*
هەولێر/ ٢٠٠٩