پێشێلبوونێن هزر و دلینی و ره‌فتاران دنه‌ساخییا شیزۆفرینیادا
هەرچەندە پڕانییا پسپۆر و نۆشدارێن ده‌روونی ل سه‌ر نیشانێن هه‌ردوو جه‌مسه‌رێن ئه‌رێنی و نه‌رێنی پێك هاتینه و د هه‌موو كتێب و گۆتار و لێكۆلیناندا ئاماژه پێ دكه‌ن، لێ ئەگەر ئەم نەساخیێ بزڤریننەڤە سه‌ر هەرسێ شەنگستێن سەرەكی یێن كەسایه‌تییا مرۆڤی (هزر، دلینی، رەفتار)، دێ بینین كو زێده‌باری هه‌بوونا هه‌لوه‌سه و وه‌همان، هه‌موو نیشانێن دی د چوارچۆڤێ ڤان هه‌ر سێ چوكلێن سه‌ره‌كی یێن د كه‌سایه‌تییا مرۆڤیدا خرڤه دبن. ئەڤجا ژبۆ ڤاڤارتن و رێكوپێككرنا نیشانێن نەساخیێ، دێ ڤان ئەلەمێنتان ئێك ئێكە ب ئاوایەكێ پوخت و گوگراندی شرۆڤە كەین كو خویندەڤان ژێ بێزار نەبیت.
پێشێلبوونێن هزركرنێ
ده‌مێ ئه‌م به‌حسێ پێشێلبوونێن هزركرنێ دكه‌ین، بێگومانه كو دێ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل سێ یه‌كه‌یێن پێكڤه‌گرێدایی و هه‌ڤته‌مامكه‌ر كه‌ین: هزركرن و زمان و تێگه‌هشتن. پرۆسه‌یا هزركرنێ كو ئێكگرتنا هزران، ناڤه‌رۆك و روخسارا وان، شێوازێ ده‌ربرنێ و بكارئینانا كه‌نالێن په‌یوه‌ندیكرنێ ب خۆڤه دگریت. زمان كو ئه‌و ئامانه یێ هزر تێدا دكه‌لن و پێ دهێنه خویاكرن. تێگه‌هشتن ژی كارلێككرنه‌كا ده‌ماغییا گرچنه ژبۆ كارڤه‌دانا وان ئازرێنه‌رێن ده‌رڤه‌یی یێن دهێنه دناڤ ده‌ماغیدا كو ل گوره‌ی سه‌ربۆرێن پێشینێن هه‌مان پرۆسه، سه‌ره‌ده‌رییه‌كا جڤاكی دگه‌ل دكه‌ت. ئه‌ڤجا پێشێلبوونێن هزركرنێ ل ده‌ف نه‌ساخێ شیزۆفرینی ب هه‌مه‌جۆری و جوداجودا و تێڤه‌ل دیار دبن. هزركرن یا نه‌دیار و مژداره، نه‌ساخ نه‌شێت ب ئاوایه‌كێ خه‌ست و كوور هزرا خوه د بابه‌تاندا بكه‌ت، چونكو چ هه‌ڤبه‌ندی و هه‌ماهه‌نگی دناڤبه‌را هزرێن هه‌مه‌جۆر و وه‌زیفه‌یێن هه‌مه‌جۆرێن ده‌ماغیدا نینه، ئه‌ڤجا ئێكگرتوویی یا بابه‌تێ هزركرنێ ل به‌ر نه‌ساخی به‌رزه دبیت و هنده‌ك ئاخفتنێن نه‌لێكدایی و په‌رش و به‌لاڤ ژێ ده‌ردكه‌ڤن، دێ ژ بۆیه‌ره‌كی چیته سه‌ر ئێكێ دی و ئه‌ڤ كۆما بۆیه‌رێن نه‌پێكڤه گرێدایی یێن ده‌ربراندی، دبنه ئه‌گه‌رێ دووركه‌فتنا وی ژ بابه‌تێ سه‌ره‌كی. لێ ئه‌ڤه رامانا وێ ئه‌و نینه كو چ جاران كه‌سێن شیزۆفرینی نه‌شێن به‌رسڤێن دروست بۆ هنده‌ك پرسیارێن ئازرێنه‌ر بده‌ن، هنده‌ك ڤه‌كۆله‌ران دایه خویاكرن كو نه‌ساخ د كارن هنده‌ك پێكڤه‌گرێدانێن سه‌ره‌كی ژبۆ هنده‌ك ئازرێنه‌رێن دیاركری دروست بكه‌ن و به‌رسڤێن لۆژیكی بده‌ن. لێ داكه‌فتنا وان د چێكرنا هه‌ڤبه‌ندی یێن لاوه‌كیدایه كو ئاخفتن ب په‌رش و به‌لاڤی و نه‌ئێكگرتی ژێ ده‌ردكه‌ڤیت[1].
هه‌ژاری یا ناڤه‌رۆكا هزرێن ده‌ربراندی، ئارێشه‌یه‌كا دی یا نه‌ساخانه. خۆ ئه‌گه‌ر بشێت كۆمه‌كا په‌یڤ و هه‌ڤۆكان ده‌رببریت یان بنڤیسیت ژی (نه‌دووره ڕێنڤیس ژی یا دروست و رێكوپێك بیت)، لێ ناڤه‌رۆكا هزرییا هه‌ڤۆكان یا هه‌ژاره. دبیت نه‌ساخه‌ك بۆ ماوه‌یێ یه‌ك ده‌مژمێر ل سه‌رێك بۆ ته باخڤیت و ل داویێ چه‌ند په‌یڤ یان چه‌ند هه‌ڤۆك ژ ئاخفتنا وی بهێنه بشافتن. ئوو ئه‌ڤ هه‌ژارییا ناڤه‌رۆكێیه دبیته ئه‌گه‌رێ تێ نه‌گه‌هشتنا یێ به‌رانبه‌ر. د پڕانییا جاراندا، كۆمه‌كا په‌یڤێن ژێكجودا و هه‌ڤۆكێن ژێكڤه‌قه‌تیایی دناڤ ئاخفتنا ویدا دهێن كو چ رامانێن دیاركری بۆ نینن، ئه‌ڤ ئاخفتنه ب زمانه‌كێ په‌رتوبه‌لاڤ و بێ هه‌بوونا هیچ هه‌ڤبه‌ندییه‌كێ دناڤبه‌را په‌یڤاندا دهێته ده‌ربراندن كو مینا پێكهاته‌یێن زه‌لاتێ لێ دهێن، له‌وا دبێژنێ ئاخفتنا زەلاتە(Word Salad) ، ژبەركو هەر پەیڤەك جودا ژ هەڤالا خوه دهێته دناڤ ئاخفتنێدا. د ڤێ شه‌پرزه‌یی یا په‌یڤێن تێڤه‌ل و نه‌لێكدایی و هنده‌ك جاران هه‌ڤدژ، دوور نینە هندەك پەیڤێن نوی دارێژیت كو كەسەك تێ نەگەهیت و ئەو ب خوە ژی تێ نەگەهیت، ئانكو هنده‌ك په‌یڤان بكار دئینیت كو د چ فه‌رهه‌نگێن زمانیدا نینن، له‌وا دبێژنێ زمانه‌كێ نوو (Neologism). جارنا ژی دێ كۆمه‌كا په‌یڤێن ئێك سه‌لیقه و هه‌مان ده‌نگ ل دویف ئێك یان ب هه‌ڤرا بێژیت بێی كو لۆژیكییا گۆتن و ب لێڤكرنێ ل به‌ر چاڤ وه‌رگریت. ئوو ژبه‌ركو مینا ده‌نگێ وه‌رده‌ك و هنده‌ك باڵنده‌یان ده‌ردكه‌ڤیت دبێژنێ ده‌نگێ زه‌نگێ (Clanging). ئه‌گه‌ر پێكڤه‌گرێدانه‌كا ساكار دناڤبه‌را په‌یڤێن زمانێ نوودا هه‌بن ژی، د حاله‌تێ كلانگینگدا تنێ ل سه‌رێك بازدانا په‌یڤانه، چ هه‌ڤبه‌ندی پێكڤه نینن ژبلی سه‌روا و سه‌لیقێ و ده‌نگێن وه‌كهه‌ڤ، بۆ نموونه: "من گۆته مریشكێ كا نیڤشكێ ل به‌ر دویپشكێ سه‌ر هشكێ كرییه مه‌شكێ پاشی كشكێ ئه‌وێ كچكا مه‌ژی ره‌شكێ...هتد". ئوو ل ده‌مێ ئاخفتنێ ژی، مشه جاران بله‌ز و بێی راوه‌ستیان دئاخڤیت، پاشی ژنشكه‌كێڤه بۆ ماوه‌یه‌كێ كورت یان درێژ رادوه‌ستیت كو ئاماژه‌یا بلۆكبوونا مه‌ژێ وییه.
ئه‌له‌مێنتێ سیێ د ڤی بابه‌تیدا، پێشێلبوونا تێگه‌هشتنێیه. هه‌رچه‌نده ژ ئه‌گه‌رێ وه‌هم و هه‌لوه‌سه‌یان تێگه‌هشتنا وی بۆ هه‌موو بابه‌ت و ده‌وروبه‌ران و جیهانێ یا جودایه (ئه‌گه‌ر نه‌بێژین یا سه‌یر و سه‌مه‌ره‌یه). بۆ ماوه‌یه‌كێ درێژ دشێن به‌حسی تێگه‌هشتنا خوه یا نه‌شاز و سه‌یر بكه‌ن، دبیت تێگه‌هشتنه‌كا ڤالیكی و ساویكه بیت، دبیت ژی به‌حسی هنده‌ك بابه‌تێن زانستی یێن نه‌پێكڤه‌گرێدایی بكه‌ت. ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، نه‌شێن ته‌ركیزێ بكه‌نه سه‌ر بابه‌تان، نه‌شێن ب ساناهی خه‌لكی بنیاسن و مه‌ره‌م و ئاخفتنێن وان ده‌ستنیشان بكه‌ن كو دبیته ئه‌گه‌رێ نه‌تێگه‌هشتنا وان بۆ هه‌ر ئاخفتنكه‌ره‌كێ دگه‌ل باخڤیت. نه‌شێن قه‌باره‌یێ تشتان ب دروستی ده‌ستنیشان بكه‌ن، نه‌شێن وه‌ختی ژێكڤاڤێرن و شیانێن ده‌ستنیشانكرنا ئاراسته یێن جهان نینن. هنده‌ك ڤه‌كۆله‌ران خویا كرییه كو ئه‌ڤ بێهێزییا تێگه‌هشتنێ ل ده‌ف نه‌ساخان بۆ هنده‌ك سه‌ده‌مێن سه‌ره‌كی دزڤریت: ژده‌ستدانا ئاگه‌هبوونا هه‌لبژارده‌یی و هه‌لوه‌سه‌یان. مه‌ره‌م ب ئاگه‌هبوونا هه‌لبژارده‌یی ئه‌وه كو مرۆڤ بێی هزركرن موماره‌سه‌یا ئاگه‌هبوونا هه‌لبژارده‌یی دكه‌ت، ده‌مێ دكه‌ڤیته هه‌مبه‌ر بابه‌ته‌كی یان بۆیه‌ره‌كێ دیاركری، ئێكسه‌ر بڕیارێ دده‌ت كا دێ ته‌ركیزێ ل سه‌ر چ كه‌ت، ئه‌ڤجا دێ هه‌موو ته‌ركیزا خوه به‌ر ب وی بابه‌تێ هه‌لبژارتیڤه ئاراسته كه‌ت و هه‌موو تشتێن دی یێن لاوه‌كی دێ پشتگوھ هاڤێت یان پویته پێ ناكه‌ت. بۆ نموونه: ده‌مێ كه‌سه‌ك پرسیاره‌كا دیاركری ژێ دكه‌ت، دێ ته‌ركیزێ ئێخته سه‌ر به‌رسڤدانه‌كا لۆژیكی، لێ چ پویته‌ی ناده‌ته ده‌نگێ سشوارا ل مال، یان رۆناهییا دژوارا ژوورێ، یان ره‌نگێ وی كراسێ دبه‌ر پرسیاركه‌ری... هتد. لێ د حاله‌تێ كه‌سانێن شیزۆفرینیدا، پویته ب هه‌موو تشتێن سه‌ره‌كی و لاوه‌كی دده‌ن، ئه‌ڤجا دێ كۆمه‌كا پێزانینێن پێدڤی و نه‌پێدڤی چنه دناڤ مه‌ژێ واندا و نه‌شێن ب شێوه‌یه‌كێ ژیواركی و دروست ژێكڤاڤێرن. له‌وا دێ جیهانه‌كا دی یا جودا ژ وان پێزانینان دروست كه‌ن و دێ ب ئاخفتنه‌كا نه‌شاز و ساویلكه ده‌ربرینێ ژ وان پێزانینێن نه‌ئێكگرتی كه‌ن. جارنا نه‌ساخ هه‌ست ب ڤێ چه‌نداتییا مه‌زنا پێزانینان دكه‌ت و دبێژیت كو مه‌ژێ وی یێ تژی هزره و ئه‌ڤ تژیبوونه‌یه دبیته سه‌ده‌مێ پێشێلبوونا هزرێن وی و په‌یدا بوونا هزرێن نه‌رائێك و ئاژاوه‌یی. لێ د راستیدا، نه‌شێت ب شێوه‌یه‌كێ كاریگه‌ر د ئاخفتنێن رۆژانه یێن سه‌ره‌ده‌ریكرنێ بگه‌هیت و نه‌شێت رامانه‌كێ بده‌ته په‌یڤ و هه‌ڤۆكێن مه‌جازی، بۆ نموونه: ئه‌گه‌ر بێژنه كه‌سه‌كێ شیزۆفرینی "ڕه‌شۆ ب ده‌ستێن خوه ئه‌گه‌ر دێ ئاڤ ته‌به‌ت"! نه‌ساخ تێ ناگه‌هیت كا مه‌ره‌م پێ چییه و دێ هزر كه‌ت كو مه‌ژێ وی یێ ڤالایه و هێزا وه‌رگرتن و تێگه‌هشتنێ نه‌مایه. ئه‌ڤ لاوازی و مژدارییا د هزركرن و تێگه‌هشتنا نه‌ساخیدا دبیته ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ كو نه‌شێت د خواندن و كار و پشكدارییا جڤاكیدا ب سه‌ركه‌ڤیت. هه‌روه‌سا نه‌مانا پاڵێنه‌ر و ئازرێنه‌رێن ژیانێ[2] دبیته ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ كو نه‌شێت پێداویستی یێن ژیانا خوه یا رۆژانه ژی ئه‌نجام بده‌ت، وه‌كو سه‌رشووشتنێ و جلك گوهۆرینێ و به‌رهه‌ڤكرنا خوارنێ و خوه پاقژكرنێ... هتد.
پێشێلبوونێن دلینی و وژدانێ
نه‌ساخێ شیزۆفرینی (هه‌روه‌ك مه ل گه‌له‌ك جهان خویاكری) دلینییه‌كا هه‌لوه‌شیایی و مژدار هه‌یه. خه‌لكێ هه‌چكوهه‌یی؛ هه‌رده‌م هه‌ست ب گه‌رمی و هه‌ڤسه‌نگییا نافخۆیی و هه‌ڤگونجانا دگه‌ل جیهانا ده‌ردۆر هه‌یه، گه‌له‌ك هێسانه مرۆڤ بزانیت كا كه‌نگی دلخۆشه و كه‌نگی خه‌مگینه. لێ ژ ئه‌گه‌رێ نه‌هه‌ڤسه‌نگی یا نافخۆیی و نه‌هه‌ڤگونجانا هزر و هه‌ست و ره‌فتارێن وی دگه‌ل ده‌ردۆران، گه‌له‌ك زه‌حمه‌ته مرۆڤ بكاریت ده‌ربرینێن هه‌ست و دلینییا كه‌سێن شیزۆفرینی بخوینیت. هه‌رده‌م یێ به‌هتی و هشكه، ده‌مێ دبێژیت: ئه‌ز یێ كه‌یفخۆشم، چ نیشانێن كه‌یفخۆشیێ ل دێم و ره‌فتارێن وی دیار ناكه‌ت. كارڤه‌دانێن وی ژبۆ ئازرێنه‌ر و ئاگه‌هێن ده‌رڤه‌یی و نافخۆیی نه‌هه‌ڤسه‌نگ و نه‌گونجایینه، چونكو هه‌رده‌م هه‌لچوونێن خوه ب هنده‌ك شێوه‌یێن نه‌گونجایی ده‌ردبریت و دبیته ئه‌گه‌رێ نیشاندانا دلینییه‌كا ڤالیكی و بێ ڕامان (Flat affect). ل دەسپێكا پێشێلبوونا دلینیێ، نەساخ یێ ئالۆز و خەمۆكی و شەپرزەیە. هندەك گوهۆرینێن وەك بله‌ز داخباربوون و ئازریان، خەمساری و پویتەنەدانا ب ده‌ردۆران ل ده‌ف نەساخی پەیدا دبن. هه‌ستدارییه‌كا زێده و ئالۆزییه‌كا به‌رده‌وام هه‌یه، مشه جاران ژی هه‌ستداری و ئالۆزی ل په‌ی هه‌ڤ دهێن. دوور نینە ژی، دوو هەستێن هەڤدژ د ئێكده‌مدا بۆ نەساخی پەیدا ببن، وەك نەساخ مرۆڤەكی بئەڤینیت و هەر د هه‌مان وەختدا كەربێن وی ژێ ڤەببن. ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، نه‌ساخێ شیزۆفرینیا هه‌مبه‌ری دوو پێشێلبوونێن دلینیێ دبیت:
- دلینی یا ساویلكه و ڤالیكی، كو نه‌ساخی خه‌مسارییه‌كا بێقام هه‌یه و پویتە ب چ نادەت، بۆ نموونە: ژوورا خوە دسۆژیت و ب ئارامی جگارا خوە دكێشیت و هێڤ دكەتێ، ئەگەر كەسەك ژێ بپرسیت ئەڤە چییە؟ ب هەمان ئارامی و گەلەك ب ساناهی و ساری، دێ بێژیت؛ ئەڤە ژوورا منە و من یا سۆتی، هەروەكی دبێژیت ئەڤە خولییا جگارێیە ئەز یێ دهاڤێژم. ئەڤ خەمساری و هشكییا هه‌لچوونان دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ كو نەساخ هەڤالێن خوە بهێلیت و تێكهەلییا كەسێ نەكەت و گرنگیێ ب چ تشت و بۆیه‌ران نه‌ده‌ت.
- كارڤه‌دانێن هه‌لچوویی یێن نه‌گونجایی: كارڤه‌دانێن نه‌ساخی ژبۆ هه‌لویست و بۆیه‌رێن ده‌ردۆری، نه‌دگونجایینه دگه‌ل سروشت و جۆرێ بۆیه‌رێ ئازراندی، بۆ نموونه: ل تازیێ خه‌لك هه‌موو خه‌مگین و ب گرینه، نه‌ساخ دلخۆشه و دكه‌ته كه‌نی. دبیت ل شه‌هیانه‌كێ ژی، هه‌لچوونا وی به‌رۆڤاژی یا خه‌لكی بیت، ل وی ده‌مێ كو هه‌موو دلخۆش و ده‌واتینه، ئه‌و دكه‌ته گری.
ئوو ده‌مێ دگه‌ل خوه ب تنێ ژی دمینیت، هه‌لچوونێن وی دگه‌ل خوه‌ییێ وی ژی مژدار و نه‌گونجایینه. ژنشكەكێڤە دكەنیت یان ژی ژنشكەكێڤە و بێ ئه‌گه‌ر دكەتە گری. هنده‌ك جاران ژی حەز و ڤینێن وی تێك دچن و نزانیت كا حەز ژ چ (یان كێ) دكەت و كه‌ربێن وی ژ چ ڤه‌دبن. ئه‌ڤ تێكچوونا حه‌ز و ڤینێن نه‌ساخی، ژ وەستیان و خەمساریێ دەست پێ دكەت، هه‌تا دگه‌هته ئالۆزیێ و نه‌هه‌ڤسه‌نگیێ. نەساخ هەردەم یێ دوودلە و سەرێن رێكا ل بەر بەرزە دبن. شیانێن بڕیاردانێ ل ده‌ف نامینن، ئه‌گه‌ر بڕیاره‌كێ بده‌ت ژی، زوو لێڤه دبیت یان بله‌ز دگوهۆریت. بۆ نموونه: دبیت بڕیارێ بدەت كو كارێ ئاسنگەریێ بكەت، پاشی دێ لێ ڤەبیت و دێ بێژیت دێ خواندنا خوە تەڤاڤكەم، چەندەك پێ ناچیت دێ بڕیارەكا دی دەت...هتد. جارنا د رازێت و هێڤ دكەتە ئەسمانا بێی كو هیچ حەز یان ڤینەك د هزرێدا هه‌بیت. ئوو ژ ئه‌نجامێ هه‌لوه‌سه و پێحه‌سیانێن هه‌پاره‌یی یان وه‌همان، هه‌ست دكه‌ت كو هه‌ر تشته‌كێ كری یان دكه‌ت، نە ب دلێ وییە. بەلكو هێزەكا دەرڤەیی ل سەر د سەپینیت و ل سەر مەژێ وی زال دبیت. ئوو پێڤاژۆیا ژیانا وی، ب ڤێ هێزا مژدارا دەرڤەییڤه ب رێڤە دچیت.
پێشێلبوونێن رەفتاران
د شیزوفرینیایێدا نیشانێن پێشێلبوونا رەفتاران بەری هەموو نیشانێن دی دەردكەڤن. رەفتارا نەساخی، ژنشكەكێڤە یان ژی بەرەبەرە دهێتە گوهۆرین. د ڤێ ره‌وشا گوهۆرینێدا، دوور نینە كارێ خوە بهێلیت یان ژی ژ مال دەردكەڤیت و نەزڤریت، یان ژی دەست ژ خواندنا خوە بەردەت. ئوو ئەگەر خواندنێ نەهێلیت ژی، چ پویتە ب ئەركێن خواندنێ نادەت. هه‌رده‌م به‌هانه‌یێن خۆنه‌ساخكرنێ بۆ ڤان ره‌فتارێن خوه یێن نه‌جڤاكی دئینیت. پڕانییا نەساخان گوهـ نادەنە جلك و پاقژی و نڤستن و خوارن و ڤەخوارنا خوە. هه‌ژی گۆتنه كو د دەسپێكا ژیانا خوەدا، پڕانییا نەساخان ئۆلدار و باوه‌ردار و ژ خودێ ترسن، هەموو هەولدانێن وان ئه‌ون كو خه‌لكه‌كێ دی بكێشنه دناڤ بازنه‌یێ ئایینداری و ئۆلپه‌روه‌ریێدا.
لێ هه‌كو ئه‌م به‌حسی پێشێلبوونێن ره‌فتاران دكه‌ین، ژبلی هنده‌ك ره‌فتارێن هه‌ڤبه‌ند ب هه‌لوه‌سه و وه‌همانڤه، یان ره‌فتارێن ژ ئه‌نجامێ پێشێلبوونێن هزرێ و دلینیێ په‌یدا دبن، دێ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل دوو ره‌فتارێن گرنگ و به‌ربه‌لاڤ كه‌ین: پێشێلبوونێن لڤینان و پێشلبوونا خۆڤه‌كێشانا ژ جڤاكی.
مه‌ره‌م ب پێشێلبوونا لڤینان ئه‌وه كو نه‌ساخ هنده‌ك لڤینێن سه‌یر دكه‌ت:
- ره‌فتارا دووباره‌كرنا لڤینان (Stereotype): نه‌ساخ ب هنده‌ك كریارێن بێ رامانێن لڤینا ئه‌ندامه‌كێ جه‌سته‌یێ خوه‌ڤه دهێته گرێدان و ب به‌رده‌وامی ئه‌نجامدده‌ت. بۆ نموونه: بۆ ماوه‌یێ چه‌ندین كاتژمێران دێ سه‌رێ خوه هژینیت، یان دێ ب به‌رده‌وامی نافته‌نگا خوه داله‌قینیت، یان دێ ده‌ستێن خوه لێك زڤرینیت، یان ژی دێ ملێن خوه باده‌ت. ئه‌ڤ ره‌فتاره ب به‌رده‌وامی دهێنه ئه‌نجامدان هه‌تاكو دبنه پشكه‌ك ژ ره‌فتارێن كه‌سایه‌تییا وی و د پڕانییا جاراندا خه‌لك ل سه‌ر رادهێن.
- ره‌فتارا شه‌ماكرنا جومگه و ماسۆلكه‌یان (Waxy flexibility): ئه‌ڤه ره‌فتاره‌كا سه‌یره، نه‌ساخ دێ هنده‌ك ماسۆلكه و جومگه‌یێن خوه ب نه‌رمی لڤینیت هه‌روه‌كو ئه‌و ماسۆلكه‌یه شه‌مانه (نه‌خوین و گوشته)، ده‌مێ نه‌ساخ له‌شێ خوه مینا شه‌مایێ ل قالب دده‌ت، خه‌لك ب سه‌یری لێ دنێریت.
- ره‌فتارا ده‌پاندنێ (Catatonia): دژوارترین ره‌فتاره، كو نه‌ساخ بۆ ماوه‌یێ چه‌ندین كاتژمێران یان رۆژه‌كا كاملان وه‌كو ده‌په‌كێ هشك ل سه‌ر پییه‌كی یان د ره‌وشه‌كا دیاركریدا دمینیت، بێی كو بلڤیت یان یه‌ك په‌یڤ ژ ده‌ڤی ده‌ربكه‌ڤیت.
- ره‌فتارا ئازراندن و تۆڕه‌بوونێ (Excitement): د حاله‌تێن تۆڕه‌بوونێدا یان ژ ئه‌گه‌رێ هه‌ر ئازرادنه‌كا دی یا ژبه‌ر هه‌ر هۆكاره‌كێ هه‌بیت، لڤینێن نه‌ساخی زێده‌تر لێ دهێن و ده‌ست ب قیژاندن و گه‌فكرنێ دكه‌ت، دبیت تۆڕه‌بوونا وی بگه‌هته رادده‌یه‌كی كو تشتێن نافماڵێ بشكێنیت و هێرشێ بكه‌ته سه‌ر خه‌لكی و ته‌عداییێ لێ بكه‌ت. هنده‌ك جاران ژی، تاوانێن راسته‌قینه ل هه‌مبه‌ر ده‌ردۆران ئه‌نجامدده‌ت.
ب نسبه‌ت خۆڤه‌كێشانا جڤاكی ژی، نه‌ساخ هه‌رده‌م یێ ڤه‌ده‌ره ژ جڤاكی و سه‌ره‌ده‌رییه‌كا كاریگه‌ر دگه‌ل ده‌ردۆرێن خوه ناكه‌ت. ل ده‌ستپێكا تۆشبوونێ یان د سه‌رده‌مێ هه‌بوونا نیشانێن پێشوه‌خته‌دا، نه‌ساخی ئاگه‌ھ ژ جیهانا ده‌رڤه‌یی نامینیت و به‌ره‌به‌ره خوه ژ ده‌ردۆران و مایتێكرن و گرنگیپێدانا ژینگه‌هێ ڤه‌دكێشیت. ل ده‌ستپێكێ ژی، خوه ژ خه‌لكی دوور دكه‌ت. ئه‌م د كارین بێژینێ خۆجوداكرن یان خۆڤه‌كێشانا هه‌لچوویی. د ڤێ قۆناغێدا، نه‌ساخ ب كێمی تێكهه‌لییا خه‌لكێ دی دكه‌ت و چ سه‌ره‌ده‌ری و كارلێككرنا جڤاكی دگه‌ل كه‌سێن دی یێن هه‌مان جڤاك نامینیت. وه‌سا ره‌فتار دكه‌ت هه‌روه‌كو كه‌سه‌كێ دی (ژبلی وی) ل سه‌ر ڤی عه‌ردی ناژیت، ئانكو چ گرنگیێ ب هه‌بوونا كه‌سێن دی ناده‌ت. لێ د حاله‌تێن كه‌ڤنار (دۆمدرێژ)دا، نه‌ساخ وه حه‌ز دكه‌ن كو ژ خه‌لكی د دوور بن و ژ خه‌لكێ هه‌چكوهه‌یی كێمتر سه‌رنجێ دده‌نه سه‌ر به‌رێخوه‌دانا كه‌سانێن دی، ئه‌ڤ ره‌فتاره ژی ب ڤه‌ده‌ری یا جڤاكی دهێته نیاسین. هنده‌ك ڤه‌كۆله‌ر وه‌سا ددانن كو نه‌ساخێن شیزۆفرینی خوه ژ به‌رێخوه‌دان و ماوه‌ركرنێن خه‌لكێ دده‌نه پاش. هه‌روه‌سا دبێژن كو ئه‌ڤ خۆدانه‌پاشه، نه تنێ ژ ئازرێنه‌رێن ده‌ردۆره، به‌لكو ژ خوه‌ییێ كه‌سانه ژی. هه‌رچه‌نده مه د پێشێلبوونێن هزركرنێدا دا بوو خویا كرن كو كه‌سێن شیزۆفرینی ئارێشه د ئاگه‌هبوونا هه‌لبژارده‌ییدا هه‌یه، لێ ئه‌و ب سه‌ربۆر و فیتره‌یا خوه دزانن كو كه‌سێن ده‌ردۆر پێكۆلا تێگه‌هشتنا وان دكه‌ن، له‌وا ئه‌و خوه ژ به‌رێخوه‌دانا كه‌سان دده‌نه پاش و ب دلخۆشی سه‌ح دكه‌نه تێله‌فزیۆنێ. لێ ئه‌ڤ خۆڤه‌كێشان و ڤه‌ده‌رییا ژ جڤاكی، ڕێ ل وێ چه‌ندێ ناگریت كو د هنده‌ك ره‌فتارێن دیاركریدا چاڤ ل ده‌ردۆران بكه‌ن. مشه جاران ئاخفتنێن خه‌لكی وه‌كو به‌به‌غای جاری دكه‌ن و دووباره دكه‌نه‌ڤه كو دبێژنێ ده‌نگڤه‌دانا ئاخفتنێ (Echolalia). لێ ئه‌گه‌ر چاڤلێكرنا ره‌فتار و كریارێن خه‌لكی بكه‌ن و ب به‌رده‌وامی ئه‌نجام بده‌ن، دبێژنێ ده‌نگڤه‌دانا كریاران (Echopraxia).
ئەگەر ئەم ڤان هه‌موو نیشانان كۆمكەینەڤە و ژێكڤاڤێرین كو ڤەرێژ و ئەنجامێ ڤەكولینێن دختۆر و دەروونزانێن پسپۆرە. ب كورتی و پوختی، دێ ئه‌ڤ نیشانێن ل خوارێ بۆ مه په‌یدا بن:
- گوتنێن پەرش و بەلاڤ و ژێكڤەقەتیای دكه‌ت.
- دلینییەك كێم یان زێدە، لێ پڕانییا جاران دلینی یا كێمە و نەساخ د سەروچاڤ سارن، وەك كورد دبێژن دبەهیمەنە.
- هزرێن هەواركی، هەروەكو هزرێن وی د دپەیڤن و ب دەڤێ ئێكێ دی بۆ دهێنە گوتن.
- نەساخ هزر دكەت كو ئەندامەكێ لەشێ وی یێ رزی یان یێ مری.
- ئاخفتنێن نەساخی گەلەك درەو تێدا هەنە.
- چ پویتە ب پاشەرۆژا خوە نادەت و گوھ نادەتە جلك و سەروبەرێ خوە. بەرسڤا گەلەك پرسیاران نادەت، یان ژی هندەك بەرسڤا ددەت كو چ هەڤبەندی ب پرسیارێڤە نینە.
- هەست دكەت هندەك كه‌س یێ گەفان لێ دكەن و گونەهبار دكەن. هه‌ست دكه‌ت هندەك بهێن یێ دهێنێ یان یێ د هه‌لنگڤیت، لێ د راستیدا چ تشتێ وەسا نینه و نەبوویە.
- هزر دكەت كو مرۆڤەكێ هەلبژارتییە و خودێ یێ هنارتییه ناڤ خه‌لكی، دا ل شوینا پێغەمبەران پەیاما راستیێ بگەهینیت. هه‌روه‌سا هەست ب هه‌بوونا هێزه‌كا مه‌زن دكه‌ت. وه تێ دگه‌هیت كو گه‌له‌ك یێ ناڤداره و خەلك ب مه‌نده‌هۆشی بەحسێ وی و كارێن وی یێن پیرۆز دكەن. ئوو وه‌سا دده‌ته خویاكرن كو د حالەتێن پێدڤیدا خودێ دگەل د ئاخڤیت.
- راوەستیان و لڤینێن سەیر دكەت، هەتا روینشتنا وی ژی نە یا سروشتییە.
- گوهدانا وی بۆ دختۆری یا كێمە و چ پویتەی ب شیرەتێن دختۆرێ ده‌روونی نادەت.
هه‌ژی گۆتنه كو نه‌ساخێن شیزۆفرینیێ چ نیشانێن توندوتیژیێ ب ئاشكرایی ل ده‌ف نینن، ژبلی زێده‌بوونه‌كا كێم د ره‌فتارا توندوتیژدا، لێ گه‌فلێكرن ب توندوتیژیێ و هنده‌ك نۆبه‌تێن دژمنكارییا ساكار ل ده‌ف هنده‌ك نه‌ساخان دهێنه دیتن. ئه‌وێن توندوتیژیێ ل دژی رێڤه‌به‌رێن خوه یان هه‌ر كه‌سایه‌تییه‌كا دی یا ناڤدار ئه‌نجامدده‌ن، ئه‌وێن خه‌مۆكییه‌كا دژوار هه‌ین، یان ئه‌وێن جۆرێ پارانۆیا هه‌ین و بۆ ماوه‌یه‌كێ درێژ د ڤه‌ده‌ربوویی، ئه‌ڤجا ژ ئه‌گه‌رێ هه‌لوه‌سه و وه‌همێن چه‌وساندنه‌وه‌ییێ هێڕش دكه‌نه سه‌ر خه‌لكی، چونكو ل وێ باوه‌رێنه كو ئه‌ون سه‌ده‌مێ هه‌موو كۆژان و پێشێلبوونێن وان یێن به‌رده‌وام[3]. به‌رۆڤاژی ڤێ چه‌ندێ، رێكخراوا ساخله‌می یا جیهانێ دده‌ته خویاكرن كو د پڕانییا جاراندا، جوداكاری و پێشێلكرنێن مافێن مرۆڤی ل دژی نه‌ساخێن شیزۆفرینیا دهێته كرن، چ دناڤ ده‌زگه‌هێن چاره‌سه‌ركرنا ده‌روونی یێن حكومه‌تێدا بن یان دناڤ كۆمه‌لگه‌هێدا بیت. ئوو چه‌ند كۆژان و نیشانێن وان دژوارتر بن، پتر دهێنه جوداكرن و كێمتر دگه‌هنه خزمه‌تگوزاری یێن چاره‌سه‌ركرنا ده‌روونی[4].
ل داویێ ژی، ئه‌م د كارین بێژین كو نیشانێن نه‌ساخیێ ل سنێله‌یان هه‌روه‌كو یێن كه‌سانێن گه‌نج و پێگه‌هشتینه، لێ حاله‌ت ب زه‌حمه‌تتره ژبۆ نیاسین و ده‌ستنیشانكرنێ. سه‌ده‌مێ سه‌ره‌كیێ ڤێ چه‌ندێ ژی، نیشانێن پێشوه‌خته‌نه كو مینا نیشانێن گه‌له‌ك نه‌ساخی یێن دی یێن پێڤاژۆیا وه‌رارا مرۆڤینه، یان وه‌كو نیشانێن وه‌رگرتنا مادده‌یێن بێهۆشكه‌ر و ده‌رمانێن هێزبه‌خشن: خۆڤه‌كێشان و ڤه‌ده‌ربوون ژ هه‌ڤال و خێزانێ، خۆڤه‌دزین ژ خواندنگه‌هێ، هه‌بوونا ئارێشه‌یێن نڤستنێ، تۆڕه‌بوون، هه‌بوونا گێوله‌كێ دامایی و خه‌مگین، نه‌مانا حه‌ز و ئازرێنه‌رێن ژیانێ، ئه‌ڤه هه‌می نیشانن كو ژ ئه‌گه‌رێن هه‌مه‌جۆرێن ژیانا كه‌تواری په‌یدا دبن. ئه‌گه‌ر نیشانێن سنێله‌یان دگه‌ل نیشانێن پێگه‌هشتییان هه‌ڤبه‌ر بكه‌ین، دێ بینین كو كێمتر وه‌هم هه‌نه و پتر هه‌لوه‌سه‌یێن دیتنێ هه‌نه[5].
[1] د. قاسم حسین صالح (2015). الاضطرابات النفسیةوالعقلیة: نظریاتها، أسبابها، طرائق علاجها. دار دجلة للنشر والتوزیع. ط1، عمان.
[2] أمیرة عبدالرازق (2019). الفصام مرض الهلاوس والاوهام. مقالة من موقع: (www.elconsolto.com).
[3] د. شۆلز، س. چارلز (2017). انفصام الشخصیة. كلیة الطب في جامعة منیسوتا. مقالة من موقع: (www.msdmanuals.com).
[4] سه‌حكه مالپه‌رێ رێكخراوا ناڤبری (2019). ژ سایتێ (www.who.int).
[5]www.myoclinic.org (Jan. 07. 2020).