پێناسه‌یه‌ك بۆ ئێشا شیزۆفرینیایێ
شیزۆفرینیا نه‌خۆشییه‌كا ده‌روونییا دۆمدرێژ و دژواره، ژ ئه‌نجامێ كۆمه‌كا سه‌ده‌مان په‌یدا دبیت و كار دكه‌ته سه‌ر هزركرنێ- تێگه‌هشتنێ، دلینیێ، جڤاكیبوونێ و ره‌فتارێن مرۆڤی، ئوو د ئه‌نجامدا به‌ر ب پێشێلبوونه‌كا جڤاكی و وه‌زیفیڤه دچیت. ل گوره‌ی پێناسه‌یا رێكخراوا جیهانییا ساخله‌میێ؛ "شیزۆفرینیا حاله‌ته‌كێ ده‌روونیێ دۆمدرێژ و دژواره، ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ، تۆشی بیست ملیۆن كه‌سان بوویه. ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، كار دكه‌ته سه‌ر تێكدانا شێوازێ سروشتیێ هزركرنێ و تێگه‌هشتنێ، دروست بكارئینانا زمانی و ره‌فتاركرنا نۆرمال د جڤاكیدا، هه‌ست و دلینیێ و پێحه‌سیانا خوه‌ییێ كه‌سایه‌تیێ، كو دبیته ئه‌گه‌رێ قرۆمبوون و داكه‌فتنا كه‌سێ نه‌ساخ د بیاڤێن فێركاری و پیشه‌ییدا. هه‌روه‌سا یه‌ك ژ نیشانێن وێ یێن به‌ربه‌لاڤ بهیستنا ده‌نگان و هه‌بوونا وه‌همانه. ئوو ژبه‌ر ڤان پێشێلبوونێن هزری، تێگه‌هشتن، دلینی و ره‌فتارێ، دبیته ئه‌گه‌رێ شه‌رمه‌زاری و جوداكاری و پێشێلكرنا مافێن مرۆڤی"[1]. هه‌روه‌سا ڤه‌كۆلین دده‌نه خویاكرن كو ئه‌ڤ حاله‌ته ب كێمی تۆشی زارۆكان دبیت و ب پتری تۆشی گه‌نجان و كه‌سانێن پێگه‌هشتی دبیت، ئه‌وێن ژ ئه‌گه‌رێ ڤێ نه‌ساخیێ دمرن ب رێژه‌یا (2-3) جاران زووتر ژ خه‌لكێ دی دمرن. سه‌ده‌مێ ڤێ مرنا زوو ژی ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بۆ تۆشبوونێن سه‌ربار ب هنده‌ك نه‌ساخی یێن له‌شی یێن مینا دل و ده‌ماران و هه‌ودانێن هه‌مه‌جۆر[2].
لێ ژبەركو سەده‌م و نیشان و پێڤاژۆك و ئەنجامێن ڤی حالەتی د مژدارن، لەوا هەر زانایەكی ل دویڤ هزر و بۆچوونێن خوه ئەڤ حالەتە شرۆڤە كرییە و جوداهییەكا بەرچاڤ د ڤان هزر و بۆچووناندا هەیە كو ب زه‌حمەت خالەكا هەڤبەندیێ بۆ هەبیت، هندەك ژ ڤان هزروبیران وەك:
· شیزۆفرینیا نەساخییەكە وەكو هەر نەساخییەكا دی، هندەك نیشانێن هەڤتەریب دگەل پێشێلبوونا كارێ دەماغی هەیە.
· شیزۆفرینیا رۆلەكێ تەڤاییە، پێدڤییە هەر كەسەك ڤی رۆلی د ژیانا جڤاكییا روژانەدا ئەنجام بدەت، دا هەڤسەنگی و بەردەوامییا ژیانێ نەهێتە تێكدان و د ئەنجامدا پاراستنا هەبوونێیە.
· شیزۆفرینیا ب تنێ دەربرینەكا كەسۆكییە كو مرۆڤ هوی دبیتێ، داكو ل بەرانبەری كاودان و ژیارا خوە یا رۆژانەدا دگەل بژیت.
· شیزۆفرینیا رەفتارا مرۆڤییە د قۆناغێن وەراركرنێدا.
· شیزۆفرینیا حالەتەكە مرۆڤ مەرجێن كەساتیێ ب ئاوایەكێ هشكباوەری (متطرف) د هەلگریت و ل هەمبەر خەلكێ دی نەسروشتی دهێته دیتن.
ئوو گه‌له‌ك پێناسه یێن دی ژی هه‌نه، لێ هه‌موو پێناسه و بۆچوون ل سه‌ر هندێ پێك دهێن كو پێشێلبوونه‌كا ده‌روونییه دبیته ئه‌گه‌رێ ره‌فتاره‌كا نه‌سروشتی یا جڤاكی و نه‌ساخ نه‌شێت ب شێوه‌یه‌كێ نورمال د ژیوارێ جڤاكی بگه‌هیت و ژێكڤاڤێریت. ئەڤجا ل سەر ڤان هزر و بۆچوونان، ئه‌م د كارین بێژین كو هەتا نهۆ ژی مژدارییه‌كا زانستی ل سه‌ر ڤی حاله‌تی هه‌یه، چونكو پڕانییا پێناسه‌یان شرۆڤەكرنا نیشانێن حالەتییە كو د قۆناغێن خوە یێن جوداجودا دا دهێنە گوهۆرین. هه‌تا نهۆ ژی هنده‌ك كه‌س هه‌نه شیزۆفرینیایێ ب هنگافتنا ئه‌جنه‌یان و چاڤینكرنێ و هه‌ر باوه‌رییه‌كا دی یا میتافیزیكیڤه گرێدده‌ن. هنده‌ك جاران نه‌ساخ ژی وه هزر دكه‌ت كو ژ لایێ هنده‌ك بونه‌وه‌رێن ئاسمانیڤه هاتییه ره‌ڤاندن و ئێدی نه‌ما ئه‌و ب خوه خودانێ كه‌سایه‌تی و هه‌ستێن خوه بیت[3]. ئه‌ڤ تێهزرینا گه‌لێری، نه تنێ ل سه‌ر شیزۆفرینیایێ هه‌یه، به‌لكو ده‌رباره‌ی هه‌موو نه‌ساخی یێن ده‌روونی هه‌یه و پڕانییا خه‌لكی (ئه‌گه‌ر باوه‌رییه‌كا ره‌ها پێ نه‌كه‌ن ژی) سه‌ره‌ده‌رییه‌كا رۆژانه دگه‌ل دكه‌ن.
زێده‌باری ڤێ چه‌ندێ ژی، گەلەك زانایێن دەروونی هەنە شیزۆفرینیایێ وەك نەساخی ل قەلەم نادەن، چونكو هەر نەساخییەكێ توخیبێن خوە یێن دیاركری هەنە كو سەده‌م و نیشان و چارەسەری و ئەنجامە. لێ ئەڤ توخیبه د شیزۆفرینیایێدا (د هه‌مان ده‌مدا) مژدارن و خویانە ژی. ئوو هەر وەك مە دایە خویاكرن، هەموو پێناسە یێن ڤی حاله‌تی، شرۆڤەكرنا نیشانانە وەك پێشێلبوونا هزركرنێ و ئالۆزییا هەڤبەندی یێن هزركرنەكا بێی تێگەهشتن و پەیڤ و گۆتنان، نەپێگەهشتن و نەدووربینی د هزركرنێدا، هایدار نه‌بوونا ب ده‌ردۆران، پویته‌نه‌دانا ب خه‌لكی و ژیانا دناڤ ئاشۆپێدا... ئه‌ڤه هه‌می نیشانێن ره‌فتارا نەساخێ شیزۆفرینییه (هه‌روه‌كو زانایان و لێكۆله‌ران داینه خویاكرن). هەلبەت ئەڤ نیشانە دگەل ساخلەمی و پێحەسیان و بیركرنەكا دروست ژی پەیدا دبن، لەورا زانا گەهشتینە وێ چەندێ كو ببێژن: شیزۆفرینیا حاله‌ته‌كه دبیته ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا هنده‌ك گوهۆرینێن چوارچوڤەكری د هزركرنێ و دلینیێ و د هەڤبەندییا دگەل دەوروبەراندا، ئوو ئەڤ گوهۆرینە د چ حالەتێن دیدا پەیدا نابن. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، ئه‌م د كارین بێژین كو شیزۆفرینیا كۆمه‌كا كارلێككرنێن زۆهانینه، نه‌ساخ پێ ژ ژیواری ڤه‌ده‌ر دبیت و كه‌سایه‌تییا وی پێ تێكدچیت، دگه‌ل هه‌بوونا پێشێلبوونه‌كا دژوار د بیاڤێن هزركرنێ و وژدانێ و تێگه‌هشتنێ و ڤین و ره‌فتاراندا. چ پێناسه یێن ئێكگرتی نینن كو ب یه‌ك شێواز ل سه‌ر هه‌موو نه‌ساخان بچه‌سپیت، له‌وا وه‌كو نه‌ساخییه‌كا لێكدراو (تێكهه‌له) دیار دبیت. لێ تشتێ ئاشكرا د ڤێ نه‌ساخیێدا ئه‌وه كو مرۆڤ نه‌شێت كار و دیارده یێن ژیواركی و نه‌ژیواركی ژ هه‌ڤ جودا بكه‌ت[4]. ئه‌ڤ ته‌ڤلیهه‌ڤبوونا هزر و ره‌فتارێن ژیواركی و نه‌ژیواركی/ سروشتی و نه‌سروشتی، یان ژێك نه‌جوداكرنا وان، نیشانێن زوهانێنه. زوهان ب خوه ژی، نه‌ساخییه‌كا ده‌روونی/ مه‌ژییه كو مرۆڤ بابه‌تێن ژیواركی و ئاشۆپی ژ هه‌ڤ جودا ناكه‌ت. كه‌سێ زوهانیی ژ كه‌توارێ راسته‌قینه ڤه‌دقه‌تیێت و ژیوار وه‌كو تێكهه‌له‌یه‌كێ مژدار و مشت هزر و ده‌نگ و ئاشۆپێن جیاواز دهێته پێش چاڤان. ره‌فتارا وان گه‌له‌ك سه‌یر دبیت و هنده‌ك جاران دگه‌هته ئاستێ ڤه‌جنقاندنێ (Shock). ده‌مێ گوهۆرینه‌كا ژنشكاڤه د كه‌سایه‌تییا نه‌ساخیدا په‌یدا دبیت و هه‌موو پێڤه گرێدانێن خوه یێن ب ژیواریڤه ژده‌ست دده‌ت، دبێژنێ نۆبه‌ته‌كا زوهانیی[5]. نۆبه‌تێن زوهانێ هه‌روه‌كو ژ ناڤێ خوه دیار به‌روه‌ختن (نه به‌رده‌وامن). د ماوه‌یێ هه‌بوونا هه‌ر نۆبه‌ته‌كێدا، نه‌ساخ نزانیت كو یێ نه‌ساخه و یێ تۆشی حاله‌ته‌كێ پێشێلبوونا ده‌روونی بوویی. ئه‌ڤ نۆبه‌ته ل ده‌ف نه‌ساخێن شیزۆفرینیا جوداجودانه، دبیت كه‌سه‌ك بۆ یه‌ك جار تۆشی نۆبه‌ته‌كا زوهانی ببیت و هنده‌ك كه‌سێن دی تۆشی پتر ژ نۆبه‌ته‌كێ ببن. لێ دناڤبه‌را هه‌ر نۆبه‌ته‌كێ و ئێكا دیدا، نه‌ساخ هه‌ست ب باشی و چاكبوونێ دكه‌ت[6].
ئه‌گه‌ر ل دیرۆك و پێڤاژۆیا ڤێ نه‌ساخیێ بگه‌ریێین، دێ كه‌ڤینه به‌رانبه‌ر دیرۆكه‌كا گرچن و مژدار كو نه‌هێسانه ب شێوه‌یه‌كێ سنسله‌یی بهێته ڤه‌گێران. تۆمارێن نۆشداری یێن به‌ری سه‌دێ نۆزدێ، چ پێزانینێن گومانبڕ ناده‌نه مه ل سه‌ر حاله‌تێن زوهان و شیزۆفرینیایێ، هه‌رچه‌نده كۆمه‌كا راپۆرتێن تۆماركری ل سه‌ر ره‌فتارێن نه‌عه‌قلانی و نه‌رێكوپێكییا كه‌سایه‌تیێ هه‌بووینه، لێ وه‌كو تێرم و ناڤ نه‌هاتینه ده‌ستنیشانكرن كا چ جۆره نه‌ساخییه یان كیژان جۆرێ پێشێلبوونێیه. د ئه‌ده‌بیاتێن نۆشداری و ده‌روونیێدا، دبیت راپۆرتێن (جیمس تیلی ماتیۆس- 1797) و راپۆرتێن (فیلیپ بینیل- 1809) وه‌كو ده‌ستپێكا ڤی حاله‌تی بهێنه هه‌ژمارتن. لێ بۆ جارا ئێكێ نۆشدارێ ئه‌لمانی هینرێخ شۆل (Heinrich Schule) ل سالا 1886ێ، تێرمێ خه‌رفتنا پێشوه‌خته (Dementia Praecox) دانا سه‌ر ڤی حاله‌تی، وه‌سا هزر دكر كو ئه‌ڤ حاله‌ته نیشانێن خه‌رفتنه‌كا نه‌پێگه‌هشتینه. پاشی ئارنولد پیك (Arnold Pick) ل سالا 1891ێ، هه‌مان تێرم دانا سه‌ر هنده‌ك حاله‌تێن زوهانێ. ئوو ل سالا 1893ێ، ده‌روونزانێ ئه‌لمانی ئه‌مییل كریپلێن (Emil Kraeplin) ئه‌ڤ تێرمه ژ (شۆل) و (پیك) وه‌رگرت و ژبۆ ژێكڤاڤارتنا دوو حاله‌تێن زوهانێ بكار ئینا: خه‌رفتنا پێشوه‌خته و پێشێلبوونا گێولی (مانیا)، كو نهۆ دبێژنێ خه‌مۆكییا زوهانی یا دوو جه‌مسه‌ر. كریپلین ل وێ باوه‌رێ بوو كو خه‌رفتنا پێشوه‌خته نه‌ساخییه‌كا ده‌ماغییه و ل سه‌رده‌مێ پاش پێگه‌هشتنێ په‌یدا دبیت. ئانكو وه‌سا هزر دكر ئەڤ حالەتە ب تنێ تۆشی گەنجان دبیت و پاشی دگەل ژیێ مرۆڤی و ل دانعەمریێ مرۆڤ د هەلوەشیێت و د خەرفیت. ئه‌ڤجا داكو ژ هه‌ر جۆره‌كێ دی یێ خه‌رفتنێ جودا بكه‌ت، ناڤێ پێشوه‌خته دانا سه‌ر. پاشی ل سالا 1908ێ، زانایێ دەروونی یوجین بلولێر (Eugen Bleuler) بۆ جارا ئێكه‌م زاراڤێ شیزۆفرینیا ل شوینا خەرفتنا پێشوه‌خته بكارهێنا و هه‌تا نهۆ ژی ل كاره[7].
ره‌هوریشالێن ڤی زاراڤی (Schizophrenia) بۆ تێرمه‌كێ لێكداییێ یونانی دزڤریت، كو ژ دوو په‌یڤان پێك دهێت؛ شیزۆ (Skhizein) ب رامانا دووكه‌رتبوون (Split)، ئوو په‌یڤا فرێنیا (Phren) رامانا مه‌ژ (Mind) دده‌ت. ب ڤێ چه‌ندێ ژی، رامانا حه‌رفییا شیزۆفرینیا دبیته دووكه‌رتبوونا مه‌ژی. هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ زاراڤه وێ چه‌ندێ دگه‌هینیت كو كه‌سایه‌تی یان مه‌ژێ مرۆڤی دووكه‌رت دبیت و دبیته دوو پشك. لێ د راستیدا، شرۆڤه‌كرنه‌كا چه‌وته ژبۆ تێگه‌هشتنا رامانا دروست یا زاراڤی، چونكو نه كه‌سایه‌تییا مرۆڤییه دبیته دوو پشك، به‌لكو كه‌سێ نه‌ساخ هه‌ست ب دوو ژیوارێن جیاواز دكه‌ت؛ ژیوارێ راسته‌قینه، ئه‌وێ هه‌موو كه‌سێن ساخ هه‌ست پێ دكه‌ن و تێدا د ژین. ژیوارێ دووێ ژی، ئه‌وه یێ نه‌ساخ هه‌ست پێ دكه‌ت كو ژ هنده‌ك سه‌ربۆر و ئینتباعاتێن تایبه‌ت پێك دهێت (ژبلی نه‌ساخی كه‌سه‌كێ دی تێ ناگه‌هیت)[8]. د ڤێ ره‌وشا ڤه‌ده‌ربوون و ڤاڕێبوونا نه‌ساخی ژ جڤاكێ ده‌ردۆر، كۆمه‌كا هزر و دیتن و باوه‌ری یێن شاش ل سه‌ر شیزۆفرینیایێ ژی هاتنه دروستكرن. پسپۆرێن دویفچوونا ڤێ نه‌ساخیێ، هنده‌ك باوه‌ری یێن شاش دیار دكه‌ن كو هه‌تا نهۆ ژی كۆمه‌كا خه‌لكێ هه‌چكوهه‌یی ب وان شاشییان لێ دنێڕن[9]:
1. شیزۆفرینیا ئانكو دووكه‌رتبوونا كه‌سایه‌تییا مرۆڤی: پێشێلبوونا دووكه‌رتبوون یان فڕه‌كه‌سایه‌تیێ جۆره‌كێ دی یێ پێشێلبوونێن ده‌روونییه و ژ شیزۆفرینیایێ جودایه، كێمتر روو دده‌ت. د شیزۆفرینیایێدا كه‌سایه‌تی نابیته دوو كه‌رت، لێ هه‌ست ب دوو ژیوارێن جیاواز دكه‌ت.
2. شیزۆفرینیا نه‌ساخییه‌كا ده‌گمه‌نه: شیزۆفرینیا نه‌ساخییه‌كا دۆمدرێژا به‌ربه‌لاڤه، ب درێژاهییا ژیێ مرۆڤی دبیت ب رێژه‌یا 1% تۆش ببیتێ.
3. كه‌سێن شیزۆفرینیا هه‌یی ب مه‌ترسینه: هه‌رچه‌نده دبیت هه‌پاره و هه‌لوه‌سه‌یێن نه‌ساخی، ببنه ئه‌گه‌رێ هنده‌ك ره‌فتارێن توندوتیژ. لێ نه‌ساخ ب خوه، نه توندوتیژن و نه مه‌ترسیدارن ل سه‌ر ده‌ردۆرا خوه.
4. كه‌سه‌ك نه‌شێت هاریكاری یا نه‌ساخێن شیزۆفرینیا بكه‌ت: دبیت پرۆسه‌یا چاره‌سه‌ریێ پیچه‌ك یا درێژ بیت. لێ ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌رییه‌كا دروست وه‌رگریت، بیاڤێ چاكبوونێ گه‌له‌كه. هه‌روه‌سا پڕانییا نه‌ساخان دشێن به‌رهه‌مدار بن و ژیانا خوه یا رۆژانه ب ڕێڤه ببه‌ن.
هه‌رچه‌وا بیت، شیزۆفرینیا ئێكه ژ ئارێشێن سه‌ره‌كی یێن ساخله‌میێ ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ، چونكو تۆشی وان گه‌نجان دبیت یێن د ده‌ستپێكا نژاندنا كه‌سایه‌تی و سه‌ربه‌خۆیی یا خوه‌دا. نه‌دووره ببیته سه‌ده‌مێ كه‌مئه‌ندامییه‌كا دۆمدرێژ و خاڵه‌كا ره‌ش یا شه‌رمه‌زاریێ بیت (ب نه‌ساخی و خێزانا ویڤه). هنده‌ك پسپۆر وه هزر دكه‌ن كو شیزۆفرینیا خراپترین نه‌ساخییه تۆشی جڤاكێن مرۆڤایه‌تیێ دبیت، 5-6% ژ نه‌ساخێن شیزۆفرینیی كریارا خۆكوشتنێ ئه‌نجامدده‌ن و نێزیكی 20% هه‌ولدانا خۆكوشتنێ دكه‌ن، سه‌ده‌مێ سه‌ره‌كیێ مرنا زوو و كێمكرنا ژیێ گریمانكیێ مرۆڤییه ب رادده‌یێ (10) سالان. هه‌ژی گۆتنه كو خه‌رجی یێن وێ ب تنێ، نێزیكی 2-3% ژ هه‌موو خه‌رجی یێن چاڤدێرییا ساخله‌میێیه ل ئه‌مێریكا[10]. ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژی، پسپۆر و زانا یێن ڤی بیاڤی، د لێگه‌ریانه‌كا به‌رده‌وامدانه ژبۆ ده‌ستنیشانكرنا هۆكارێن سه‌ره‌كی و دیتنا رێكێن چاره‌سه‌ریێ. پڕانییا زانا یێن ده‌سپێكا به‌ربه‌لاڤبوونا ڤێ نه‌ساخیێ ل سه‌ر وێ چه‌ندێ پێك دهاتن كو نەساخییەكا دەماغییە و چ شیزۆفرینیا بێی پێشێلبوونا هنده‌ك ئه‌رك و وه‌زیفه‌یێن دەماغی نینن. لێ ئەڤ هزرە مە ناگەهینیتە وێ چەندێ كو بێژین شیزۆفرینیا نەساخییەكا ئورگانی یا جهگیره و وەكو هەر نەساخییەكا دی یا دەماغییه، كو نه‌ساخ د هەمی قوناغێن ژیانا خودا ب هه‌مان نیشان و كۆژاناندا دبۆریت. لەوا پسپۆرێن دیڤچوونا ڤێ نەساخیێ بووینە دوو جوین؛ جوینێ ئیكێ: نەساخیێ ل سەر شەنگستێ پێشێلبوونا كارێ دەماغی شرۆڤە دكه‌ن و دبێژن كو ژكاركه‌فتنه‌ك د كارێ دەماغیدا هەیە، كار دكەتە سەر وه‌زیفه‌یا دەماغی. لێ ئەڤ هزرە گەلەك كەڤنە و هەمی زانایێن ئەڤ هزرە هاژۆتی، نەشیان بگەهنە چ ئەنجامێن نەگوهۆر، چونكو ل گوره‌ی ڤێ بۆچوونێ هه‌موو ئه‌له‌مێنتێن (ماددی، میتابولیزمی، كیمیاوی و هورمۆنی) د هەموو حالەتاندا وەك هەڤن. جوینێ دووێ: ل هەمبەری هزرا ماددی یا ڤی حالەتی، هزرا دەروونییا مرۆڤی كرن و دگۆتن كو ئەڤ نەساخییە حالەتەكێ نەساخی یێن دەروونییە و ل سەر دوو شەنگستا دهێتە شرۆڤەكرن؛ یا ئێكێ: سەرنەكەفتنا دیتنا سەده‌مەكێ ماددی بۆ نەساخیێ. یا دووێ ژی: پسپۆر وەسا هزر دكەن كو ئەڤ نەساخییە ناهێتە دەستنیشانكرن ئەگەر نیشانێن دەروونی نەبن.
ل دویڤ ڤان خالێن دوماهیێ، بۆ مە خویا دبیت كو شیزۆفرینیا مه‌ژێ مرۆڤی ناكه‌ته دوو كه‌رت، لێ پەرش و بەلاڤ دكەت و دزڤرینتەڤە شەنگستێن سەرەكی (هزر، دلینی، رەفتار). لەوا ئەم د كارین بێژن كو شرۆڤه‌كرنا حاله‌تی ل سه‌ر دوو شه‌نگسته‌یان رادوه‌ستێت:
· ئێكه‌م: پێشێلبوونا هزر و دلینی و ره‌فتارێ كو دگه‌ل هه‌ڤ ناگونجن.
· دووه‌م: نەمانا هەڤسەنگییا دەروونییا مرۆڤی.
ئانكو ئەڤ حالەتە ژێدەرێن ژیانا ده‌روونییا مرۆڤی پێشێل دكەت و هەڤبەندییا هەرسێ شەنگستێن سەرەكی (هزر و دلینی و رەفتار) لاواز دكەت. رەفتارا نەساخی دگەل هزرا وی ناگونجیت و هزر دگەل دلینیێ و دلوڤانیێ ناگونجیت، دلینی و ره‌فتار ژی نه‌هه‌ڤسه‌نگن. ئه‌ڤجا ژ ئه‌گه‌رێ ڤان پێشێلبوونێن ژێگۆتی، هه‌موو حاله‌تێن شیزۆفرینیایی نه‌شێن جڤاكێ راسته‌قینه و یێ ئاشۆپی ژ هه‌ڤجودا بكه‌ن. لێ د سەر ڤێ چەندێ را، فەرە نەهێتە ژبیركرن كو هەبوونا نیشانەكێ یان دووان، نەساخیێ پەیدا ناكەت. لێ كۆمەلە نیشانێن كو دهێنە گوهۆرین و د چەند قۆناغاندا دبۆرن، دبنە ئەگەرێ په‌یداكرنا نەساخیێ. هەروەسا مەرج نینە هەر نەساخەكێ شیزۆفرینیا لێ بیت، هەمی نیشانێن ڤێ ئێشێ لێ دیار ببن. ئوو نه‌ساخی ب خوه ژی، د پێڤاژۆیا خوه یا هه‌بوون و نه‌بوونا نیشاناندا، د سێ قۆناغێن جوداجودا دا دبۆریت: قۆناغا سه‌ره‌تایی؛ كو ده‌ستپێكا په‌یدا بوونا هنده‌ك نیشانێن سڤكه، قۆناغا كاریگه‌ر؛ كو نیشان ب توندی ل نه‌ساخی ده‌ردكه‌ڤن. پاشی قۆناغا مایی؛ كو نیشان لێ نامینن، لێ ره‌هوریشالێن نه‌ساخیێ هه‌ر دمینن و دبیت جاره‌كا دی ده‌ربكه‌ڤنه‌ڤه. دختۆر و زانایێ سویسری یوجین بلولێر (دانەرێ زاراڤێ شیزۆفرینیایێ)، نیشانێن نەساخیێ دكەتە چوار پشك:
1. شەپرزەیی یا هەڤبەندیاتیێ (اضطراب الترابط)؛ كو هزركرن پەرش بەلاڤ دبیت و هزرێن دووره بابەت و سەیر د مێشكێ نەساخیدا پەیدا دبن.
2. شەپرزەیی یا دلینیێ (اضطراب العاطفة)؛ كو هزر دگەل دلینیێ ناگونجیت و د هندەك حالەتاندا دلینی(العاطفة) هەر نینە، هەروەسا د هندەك حالەتێن دیدا، دلینییەكا زێدە هەیە كو پێدڤی ناكەت.
3. نیشانێن خوەییتیێ (Autism): د ڤێ پشكا نیشاناندا نەساخێ شیزۆفرینیا تێك دچیت و تێكهەلیێ دگەل جڤاكی و دەوروبەران ناكەت، هه‌رده‌م دگەل ئاشوپێدا دژیت، ئانكو مرۆڤەكێ فانتازیایییە و شانازیێ ب رەفتار و كەسایه‌تییا خوە دبەت.
4. دووبەندی (الثنائیة): ل ڤێرە نەساخی هەڤڕكییەكا دەروونی دناڤبەرا دوو هزرێن هەڤدژێن د ئێكدەم و ئێك بابەتدا هه‌یه.
ئوو ل ده‌ستپێكا سه‌دێ بیستێ، نۆشدارێ ده‌روونی كورت شنایده‌ر (Kurt Schneider) لیسته‌كا نیشانێن زوهانێ پێشكێشكرن كو شیزۆفرینیایێ ژ نه‌ساخی یێن دی جودا بكه‌ت، دگۆتێ نیشانێن ئاستێ ئێكێ (First– Rank Symptom) یان نیشانێن شنایده‌ر كو ل سه‌ر دوو جه‌مسه‌ران دابه‌ش دكه‌ت و ب ڤی شێوه‌یێ ل خوارێ پێشكێش دكه‌ت[11]:
جەمسەرێ ئێكێ:
1. نەساخی گوھ ل هزرێن خوە دبیت، هەروەكو ئێك د گوهێ ویدا دبێژیت، یان ئه‌و هزرن یێن ئێك دكەتە د مێشكێ ویدا، یان هزرێن كەسەكێ دی نە ئەو هزر دكەت.
2. نەساخی گوھ ل هندەك ده‌نگان دبیت وەكو پرسیار و بەرسڤان (هه‌لوه‌سه‌یێن ده‌نگی)، هزر دكەت ئەڤ دانوستاندنە بەحسێ وییە. هەروەسا گوھ ل هندەك تێبینی و پێكەنینان دبیت، هزر دكەت بەحسێ وییە و خەلكەك یێ تڕانا پێ دكەت. یان ژی وه هزر دكه‌ت كو ئه‌ڤ تێبینییه ل سه‌ر هزرێن وی دهێنه دان و كاریگه‌رییه‌كێ دكەنە سەر بزاڤ و چالاكی یێن وی.
3. نەساخ هەست پێ دكەت كو كەسەك دێ زەرگەهان گەهینیتێ یان دێ دربەكی لێ دەت، یان ژی پێ د حەسیێت كو دێ كەڤیت (هەلوەسەیێن لەشی). دیسا دەمێ دبینیت دەستێن وی دلەرزن یان ئەندامەكێ لەشێ وی دلڤیتن، هزر دكەت كو كه‌سه‌كه وە لێ دكەت.
4. هزرا وی پەرش و بەلاڤ دبیت و گەلەك هزران دكه‌ته دناڤ ئاخفتنێن ئێك بابەتدا كو چ هەڤبەندی پێگڤە نینە. چ هەڤبەندی ب بابەتێ سەرەكیڤه ژی نینە و هزرا سەرەكی ژبیر دكەت.
5. هەر هزرەكا نەساخ بكەت، هەولددەت كو ل ناڤ خەلكی بەلاڤ بكەت.
6. نەساخ هەست ب هنده‌ك وەهمان دكەت. مشە خەونرۆژكان دبینیت، ئانكو یێ هشیار و چاڤ ڤەكرییە، لێ هەردەم وەكو وێ چه‌ندێیه كو یێ د خەونەكێدا دژیت.
7. هەر تشتەكێ ب سەرێ نەساخی بهێت، هزر دكەت ئێكی یا وە لێ كری یان پیلانەك یا بۆ دهێتە دانان كو تێ ببەن.
جەمسەرێ دووێ:
ژبلی هەلوەسەیێن جەمسەرێ ئێكێ، هندەك هەلوەسەیێن دی ژی بۆ پەیدا دبن و نەساخ هەردەم یێ خەمگین و شەپرزەیە، گومان د خوه و هەرتشتەكی دیدا هەیه. وه هەست پێ دكەت كو چ دلینی(عاطفة) ل ده‌ف نینە و ده‌ردۆرا وی ژی، چ دلینیێ بۆ پێشكێش ناكه‌ت.
هه‌ژی گۆتنه كو ئه‌ڤ نیشانێن شنایده‌ر پێشكێشكرین، پێنگاڤه‌كا فڕه‌ھ و بازدانه‌كا مه‌زن بوو د خویاكرنا نهێنی یێن ڤێ نه‌ساخیێدا، لێ هێشتا گه‌له‌ك نهێنی یێن دی ب مژداری ماینه. پسپۆرێن ده‌روونزانیێ و ئێشێن ده‌روونی، د ره‌نج و خه‌باته‌كا به‌رده‌وامدانه ژبۆ هه‌لێڤرتنا راستی یێن مایی و رۆژ بۆ رۆژێ پێزانین و دیتنێن نوو یێن زانستی ل سه‌ر شیزۆفرینیایێ دهێنه پێشكێشكرن.
هەروەسا ل دەسپێكا نەساخیێ یان د ده‌مێ نەساخییا ڤەشارتیدا، گەلەك نیشانێن هەڤپشك هەنە كو ل مرۆڤەك سروشتی ژی دەردكەڤن وەكو خەونرۆژك یان ئاشۆپێن هشیاریێ، یان ژی هزركرنا خوزیكری (Wishful Thinking). د ئاشۆپكرنێ و خه‌ونرۆژكاندا، مرۆڤ د هندەك سەربۆرێن دوور ژ راستی و نه‌ژیواركیێدا دبۆریت و هنده‌ك میناكێن وه‌كو هه‌لوه‌سه‌یان بۆ مرۆڤی په‌یدا دبن. ئەگەر ئەڤ حالەتە ب شیزۆفرینیا بهێتە هژمارتن، كەواتە مە هەمییان د وەختەكێ دیاركریدا شیزۆفرینیا هه‌بوویه یان هەیە (ل دەمێ نڤستنێ و دیتنا خەونان، خه‌ونرۆژك، ئاشۆپكرن و هزركرنا خوزیكی). لێ جوداهییا مرۆڤێ سروشتی و یێ شیزۆفرینی ئەوە كو ئەڤ نیشانێن شەپرزەییێ (د حالەتێ شیزۆفرینیایێدا) نە ب تنێ دگەل خەون و خەونرۆژكا دهێن، بەلكو ب ئاوایەكێ بەردەوامی دگەل مرۆڤێ نەساخدا دژین، یان ژی ل گوره‌ی نۆبه‌تێن زوهانیێ ئاشكراتر لێ دهێن.
ل داویێ ژی، فه‌ره ئاماژه ب هنده‌ك پێزانینێن ئاماری بده‌م كو میناكێ به‌ربه‌لاڤبوونا نه‌ساخیێ پیشان دده‌ن. پڕانییا ژێده‌ران ل سه‌ر وێ چه‌ندێ پێك دهێن كو نێزیكی (0.3- 0.7%) ژ خه‌لكی د قۆناغه‌كا ژیانا خوه‌دا تۆش دبن. ل گوره‌ی ئامارێن سالا 2013ێ، نێزیكی (24) ملیۆن كه‌س تۆشبووینه و شازده هزار كه‌س پێ مرینه. ئوو نێزیكی 20% ژ هه‌موو كه‌سێن تۆشبوویی به‌ر ب چاكبوونێڤه دچن و رێژه‌یه‌كا كێمتر ژێ، ب ته‌واوی چاك دبنه‌ڤه. هه‌رچه‌نده رێژا تۆشبوونێ ژ جڤاكه‌كی بۆ ئێكێ دی جودایه، لێ هه‌ر ساڵ نه‌ساخێن شیزۆفرینیی ب رێژه‌یا (1%) تۆشی قرۆمی و په‌ككه‌فتنێ دبن. هەروەسا یا هاتییە زانین كو هەر كەسێ بگەهیتە ژیێ پازدە سالیێ، ب ریژا (45%) تۆشی ڤی حالەتی دبیت، هەلبەت ژ بلی وان كه‌سێن نیشانێن سڤك هه‌ین و پێشێلبوونێن كه‌سایه‌تیێ و هزركرنێ، ب ئاشكه‌رایی لێ دیار نه‌بووین. دوور نینە ئەڤ رێژەیە ب درێژاهی یا ژیانا هه‌ر كه‌سه‌كی بۆ (19%) زێده ببیت. ب ڤێ چەندێ ژی، بۆ مە خویا دبیت كو ل بەرانبەری هەر كەسەكێ نه‌ساخ (3-4) كەسێن دی یێن ساخ بەرئاتاڤی ڤێ نەساخیێ دبن. ل ئه‌مێریكا نێزیكی (1.1%) ژ كه‌سێن پێگه‌هشتی تۆشی شیزۆفرینیایێ دبن و خه‌رجی یێن چاره‌سه‌ركرنا شیزۆفرینیایێ ب تنێ، سالانه دگه‌هته سه‌د ملیار دولاران[12]. د پڕانییا جاراندا، دناڤبه‌را ژیێ 15- 35 سالیێ په‌یدا دبیت و (50%) ژ حاله‌تان به‌ری ژیێ 25 سالیێ په‌یدا دبیت. به‌ری ژیێ ده‌ھ سالیێ (زارۆكینی) یان پشتی ژیێ چل سالیێ گه‌له‌كا كێمه. نێر و مێ هه‌ردوو تۆش دبن، لێ نێر ب رێژه‌یا (1.4) جاران پتر ژ مێیان تۆش دبن. هه‌روه‌سا گه‌نجێن نێر زووتر ژ مێیان تۆش دبن، كوپیتكا ژیێ تۆشبوونێ ل ده‌ف گه‌نجێن نێر 25 سالییه و ل ده‌ف مێیان 27 سالییه[13].
[1] سه‌حكه مالپه‌رێ رێكخراوا ناڤبری (2019). ژ سایتێ (www.who.int).
[2] Laura TM, Nordentoft M, Mortensen PB (2014). Excessive early mortality in Schizophrenia. Annual Review of Clinical Psychology: No. 10, an article from (www.who.int).
[3]www.aljazeera.net/ 2014.
[4] سه‌حكه: (التقریر الشامل عن مرض انفصام الشخصیة). مقالة من موقع: (www.kutubpdfbook.com).
[5] Smitha Bhandari, MD (2020). Schizophrenia: An Overview. An Article from (www.webmd.com).
[6] هایل الجازي (2020). الشیزوفرینیا أو انفصام الشخصیة. مراجعة: د. معن العبكي. مقالة من موقع: (www.mawdoo3.com).
[7] En.wikipedia.org/wiki/schizophrenia
[8] جوزیف بویمل (2008). الذهان من مظاهر الفصام: دلیل للمرضی والاقارب. دار النشر (Springer Verlag). ط2، هایدلبرج. كتاب من موقع: (www.lundbeck.com).
[9] Melinda Smith, M.A., Lawrence Robinson, and Jeanne Segal, Ph.D. (2020). Schizophrenia and Coping Tips. An article from (www.helpguid.org).
[10] د. شۆلز، س. چارلز (2017). انفصام الشخصیة. جامعة منیسوتا. مقالة من موقع: (www.msdmanuals.com).
[11] Crow Hurst B., Coles E. Michael (1989). Kurt Schneider Concepts of Psychopathology and Schizophrenia: A Review of English Literature. Canadian Journal of Psychiatry. Vol. 34, No. 3 (April) &
- Kurt Schneider (1959). Clinical Psychopathology. Translated by Hamilton M.W. New York: Grune and Stratton. a book from (www.researchgate.net).
[12] Ar.wikipedia.org/wiki/انفصام الشخصية
[13] www.fac.ksu.edu.sa