پەهلەوانێ رەڤێ
د رۆمانا (شۆپێن رۆندكان)دا
د. عارف حیتۆ
شۆپێن روندکان
كریارا ئەنفالان رەشترین و هۆڤترین كریارە ل دژی مللەتێ كورد (ل كوردستانا عیراقێ) هاتییە كرن. دەرئەنجامێ ڤێ كریارێ وێرانكرنا پتر ژ پێنج هزار گوندێن تەنا و بێگونەھ بوو، هەروەسا ب هزاران قوربانی و ئاوارە و دیل و ترۆمادارێن دەروونی ل دویف خوە هێلاینە. ئەوێن مایی ژی، بەر ب توخیبێن تورك و ئیرانێڤە رەڤین. ئوو كا چەوا هەلبەستڤان و حیكایەتبێژ داستانێن پەهلەوانیتی یا هێرشكەر و شەرڤانان تۆمار دكەن، هەروەسا دشیاندایە لەهەنگی و قەهرەمانی یا رەڤینێ ژی بهێـتە تۆماركرن. نەمازە ئەگەر رەڤین ژبۆ قۆرتالبوون و ڤەگەرێ بیت.
كەكێ هەلبەستڤان هزرڤان عبدالله، یێ هەولدایی كو ڤێ كریارێ دچوارچۆڤێ دەقەكێ هونەریدا ب ناڤێ رۆمان تۆماركەت و مینا دوكیۆمێنتەكێ بهێلتە ل سەر رفاتكێن تۆزگرتی یێن دیرۆكێ.
ب كارئینانا بۆیەرێن دیرۆكی وەكو هێڤێنێ نڤیسینا رۆمانێ، كریارەكا نۆرمالە و گەلەك رۆماننڤیسێن كورد و یێن بیانی ژی بكار ئینایە. هەروەسا هندەك ڤەكۆلەر ب رۆمانا دیرۆكی ل قەلەم ددەن. د ڤی جۆرێ رۆمانێدا، مەرج نینە بۆیەرێن رویتێن دیرۆكێ بهێنە ڤەگێران، لێ بكارئینانا هندەك بۆیەرێن دیرۆكینە كو ببیتە هێڤێنەكێ زەمینەخۆشكەر ژبۆ نڤیسینا دەقەكێ هۆنەری، كو بۆیەرێن كەتواری تێدا ببنە بابەتێن ئاشۆپی و ئاشۆپا نڤیسەری د كەتواریدا بەرهەست و بەرجەستە ببیت. ئانكو ل ڤێرە ئەركێ سەرەكیێ نڤیسەری ئەوە كو ئاشۆپێ بەرهەست بكەت و كریارێن كەتواری، ل بن سیبەرا ئاشۆپەكا باركری ب هەلچوون و دلینیێ و هزرێن حەزاندی ڤەگێریت. لەوا ئەم دكارین بێژین، كو مەرج نینە هەمی بۆیەرێن دیرۆكی یێن رۆمانا دیرۆكی راستەقینە بن و دشیاندایە كو بۆیەرێن راستەقینە ژی، كراسەكێ ئاشۆپی و سنووربڕ بۆ بهێتە كەركرن. ب ڤی چەندێ ژی، خواندەڤان نەشێت ناڤەرۆكا رۆمانێ مینا دوكیۆمێنتەكا دیرۆكی وەرگریت. لێ دشیاندایە كو بابەتێ دیرۆكیێ رۆمانێ ببیتە پالدەرەك ژبۆ خواندەڤانان كو ل كتێبێن دیرۆكی ڤەگەرن و راستی یا بۆیەرێ دیرۆكی تێدا ببینن. هەژی گۆتنە كو دپڕانی یا جاراندا، مەرەما سەرەكی یا بكارئینانا روودانێن دیرۆكی د ناڤەرۆك و پێڤاژۆیا بۆیەرێن رۆمانەكێدا، رەسمكرنا رەوشا سیاسی و رەوشەنبیری و جڤاكی یا سەردەم و چاخێن بۆیەرانە كو ڤەكۆلەرێن جڤاكی و مرۆڤزانیێ، مفایەكێ زانستی ژبۆ ڤەكۆلینێن خوە ژێ وەرگرن. ئوو ب هزرا من، ئەڤ لایەنێ رۆمانا دیرۆكییە جۆرج لۆكاش پالدای كو ببێژیت (فەرە رۆماننڤیس دگەل دیرۆكێ ئەمین بیت).
كورتی یا بابەتێ رۆمانا شۆپێن رۆندكان*، سەرهاتی یا خێزانەكا كوردە ل سەردەمێ كریارێن ئەنفالا رەش بەر ب توخیبێن توركیێڤە درەڤن. ئانكو بابەتێ سەرەكیێ رۆمانێ رەڤە و رەسمكرنا قەهرەمانی یا پەهلەوانانە دكریارا رەڤینێدا. ئەڤ خێزانە ل گوندەكێ كوردستانێ ب ناڤێ گوندێ سەبرێ دژیت، پیرەدایكەك ب ناڤێ بەدری و هەفت كورن، چوار ژ وان ل باژێری دژین (ل بن دەستەلاتا رژێمێ) و سێ ژ وان پێشمەرگەنە و ل گوندی دژین. پشتی نەمانا بابێ (دیار نینە كا كەنگی و چەوا مرییە)، برایێ مەزن ب ناڤێ ئەیۆب دبیتە سەمیان و سەركێشێ ڤێ بنەمالێ. زێدەباری سەركێشی یا بنەمالا خوە، هەروەسا وەكو رووسپی و ماقویلەكێ گوندی ژی دهێـتە هژمارتن و هەستكرنا ب بەرپرسیاری یا گوندی، رۆلێ سەركێشێ گوندی (ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ) پێ وەردگریت.
پشتی كیمیابارانكرنا گوندێ سەبرێ، پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانێ، سەركێشی یا بنەمالا خوە و ئەو كەسێن باوەری پێ هەیی (کو دناڤبەرا پێنج هەتا شەش هزار كەساندانن)، كارێ رەڤینێ دكەن و دكۆمەكا سەربۆر و سەرپێهاتی یێن مشت زەحمەت و برس و ترسێدا دبۆرن، هەتا دگەهنە توخیبێ توركیێ و پاشی ژ سەر توخیبی بۆ كۆمەلگەھ و كەمپێن تایبەت ب پەناهندەیانڤە د هێنە ڤەگوهاستن. دناڤ ڤێ گەرمەگەرما رەڤێ و ترسێدا، برایێن پەهلەوانی (ئەوێن ل باژێری دژین، ب نەمازەیی برایێ بچووك)، دكەڤنە دبن بارێ ترسەكا مەزنتر و ئالۆزییەكا دژوارتردا. ژلایەكیڤە دلێ وان یێ ب مرۆڤێن وانڤە و چ ژێ نزانن، ژ لایەكێ دیڤە ژی یێ ل بن دەستەلاتداری یا رژێما هۆڤ و دڕندە، كو نەدوورە دهەر دەمەكیدا بەرئاتاڤی ئارێشە یێن سیاسی و سەرگێژی یێن بێ دوماهی ببن. ئوو د ڤێ پیڤاژۆیا دوور و درێژدا نڤیسەری كراسێ پەهلەوانەكێ ئەفسانەیی كرییە بەر پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانا خوە و مینا پەهلەوانێ چیڤانۆك و حیكایەتێن فولكلۆری سەرەدەریێ دگەل دكەت، كو هەمی تشتان دزانیت و هەردەم پێشبینی و خەون و خەیالێن وی راست و دروست دەردكەڤن. لێ ئەڤ پەهلەوانی یا چیڤانۆكی، نە درەوشەكا هێرشكرن و بەرەڤانیكرنێدایە، بەلكو دكریارا رەڤێدایە. لەوا ئەم دكارین ب پەهلەوانێ رەڤێ ب ناڤكەین.
جهێ قەومینا بۆیەرێن رۆمانێ گوندێ سەبرێ و كۆمەكا گوندێن دەردۆرە ل باشۆرێ كوردستانێ (ژ لایێ توخیبێ توركیێڤە)، كو بەر ب هێرشێن ئەنفالا رەش و كیمیابارانكرنێ كەفتبوون. هەروەسا باژێرێ دهۆكێ كو پەهلەوانەكێ سەرەكیێ رۆمانێ لێ دژیا. ئانكو ئەم دكارین بێژین ڤێ رۆمانێ دوو جهێن سەرەكی هەنە؛ باژێر و گوند. سەردەمێ رۆمانێ، سەردەمێ نۆکەیە لێ ب ڤەگێرانا روودانێن چاخێ پرۆسەیا ئەنفالانڤە گرێدایە (كو سالا ١٩٨٨ێ) هاتبوو ئەنجامدان، هەروەسا ب رێكا فلاشباكێن پەهلەوانێ باژێری (دەمەكێ بەری ئەنفالان)، ژبۆ گوندێ سەبرێ وەسف دكەت.
دبیت ئەڤ رۆمانە بەحسی هەر گوندەكێ كوردستانێ بیت كو ب بەر ئەنفالێ و چەكێ كیمیاوی كەفتی، پاشی بەر ب سنوورانڤە رەڤی. لێ د پێشكێشكرنا رۆمانێدا نڤیسەر ڤی بەرهەمی دكەتە دیاری بو دایك و كەسوكارێن خوە و دبێژیت كو پەهلەوانێن راستەقینە یێن ڤێ رۆمانێنە؛ "پێشكێشە بۆ دەیكا من یا گۆر بەهەشت و قەهرەمانا ڤێ رۆمانێ.. هەر كەسەكی ب بەر ئەنفالێ كەفتی، نەمازە كەسوكارێن من، چ ناڤێ وان راستەوخوە یان نەراستەوخوە د ئەڤێ رۆمانێ دا هاتی و نەهاتی.. بپ٣". ئانكو نڤیسەر ددەتە خویاكرن كو ئەڤ رۆمانە (یان پڕانی یا وێ) ڤەگێرانا سەرهاتی یێن بنەمالا وییە، نەمازە كو دایكا وی پەهلەوانەكا سەرەكییە. هەروەسا دەمێ ئەم ب ناڤ پشكێن رۆمانێدا دچینە خوار، دێ بینین كو پەهلەوانێن سەرەكی ژ برا یێن وی و كەسوكار و گوندی یێن وی پێك دهێن و حزوورا نڤیسەری وەكو پەهلەوانەكێ سەرەكی ل باژێری ئاشكرایە.
لەهەنگێ سەرەكیێ هەردەم رۆناهی ل سەر و دبیتە لەولەب و لڤینەرێ هەمی روودان و بۆیەران ئەیۆبە (برایێ نڤیسەری). هەلبەت دشیاندایە بێژین كو مەرج نینە وەكهەڤی یا ناڤان ئەگەرێ ئاماژێ بیت، لێ نڤیسەر ددەمێ ئیمزاكرن و پێشكێشكرنا رۆمانێدا، ڤێ چەندێ خویا دكەت و دبێژیت كو پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانێ برایێ وییە. ب ڤێ چەندێ ژی ئەم دكارین بێژین كو زێدەباری حزوورا نە راستەوخۆیی و بەردەواما نڤیسەری دهەمی بۆیەر و تێگەهێن قەومینا بۆیەراندا، چیرۆك ب خوە ژی ڤەگێرانا سەرهاتی یا بنەمالا وی ب خوەیە (ددەمێ كریارا ئەنفالاندا). ئوو مادەم سەردەم و جھ و بۆیەر راستەقینەنە و ژ دیرۆكا هەڤچەرخ و نێزیكا مللەتێ كوردە، ئەم دكارین ناڤێ رۆمانا دیرۆكی لێ بدانین یان ژی بكەینە د خانەیا وێژە یا سەرهاتییاندا.
لێ چونكو نڤیسەری ب زانیبوون، سەرەدەری یا رۆمانێ دگەل كرییە و ناڤێ رۆمانێ دانایە سەر، ئوو ب پلان بڕیاردایە كو رۆمانەكا هونەری ژ سەربۆر و سەرهاتی یێن بنەمالا خوە چێكەت و رۆلێ قەهرەمانانەیێ بنەمالا خوە ل دەسپێكێ بۆ گوندی یێن خوە و پاشی بۆ دەڤەرێ و دەستەلاتا هەنۆكەیی و پاشی ژبۆ دیرۆكا نوو یا كوردستانێ بەرچاڤكەت. لێ داكو كراسێ رۆمانەكا هونەری بكەتە بەر ڤێ سەرهاتیێ، مفا ژ سەربۆرێن گەلەك كەسێن دی یێن هەڤرێباز و ژێدەرێن دیرۆكی ژی وەرگرتییە، داكو ژ خانەیا وێژەیێ سەرهاتییان جوداكەت. د سۆپاسیێدا دبێژیت، "سۆپاسی بۆ وان هەموو كەسێن ب سەربۆر و سەرپێهاتیێن خوە ئەز دەولەمەند كریم.. بپ٤". جوداهی یا دناڤبەرا ڤەگێرانا چیرۆكا رۆمانێ و سەرهاتیێدا ئەوە كو سەرهاتی ڤەگێرانەكا رویت و سادەیە ژبۆ كۆمەكا بۆیەر و روودانێن ب سەرێ كەسەكی یان گرۆپەكێ هاتین. لێ رۆمان هۆناندنەكا هونەری و رەوانبێژییە، ژسەربۆر و سەرپێهاتی و ئاشۆپێن هەمەرەنگێن رێكخستی پێك دهێت، كو دبیتە ڤەرێژ و تێڕامانێن خوەییێ نڤیسەری دپشت رێزكان را. ئوو هەولدانەكا هونەرییە كو پەیامەكا ئیدیولۆژی یان ئەپستمی یان فەلسەفی، یان ژی هونەری پێشكێش بكەت.
دناڤبەرا باژێری و گوندیدا
د پڕانی یا وان رۆمانێن سەرەدەریێ دگەل باژێر و گوندان دكەن، خواندەڤان خوە بەرهەڤ دكەت كو دێ ل هەمبەری ساخلەت و تایبەتمەندی یێن گوندییان و باژێرییان راوەستێت. هەروەسا نڤیسەر ژی هەولددەن كو رەوشا ئابۆری و سیاسی و رەوشەنبیری و جڤاكی یا جڤاكەكێ دیاركری (دسەردەمەكێ دەسنیشانكریدا)، ل باژێری و گوندی بەرچاڤكەن. ئەڤ كریارە ژی ژبۆ ڤەكۆلەرێن جڤاكی و دەروونی و مرۆڤزانیێ، زەڤییەكا ب پیتە كو لێكۆلینێن خوە یێن دەربارەی رەوشێن هەمەلایەنی یێن جڤاكی ل سەر ئاڤاكەن.
هندەك ڤەكۆلەرێن جڤاكی و دەروونی وەسا هزر دكەن كو پڕانی یا باژێرێن جڤاكێ كوردستانێ مینا كۆمەلگەھ و گوندێن مەزنن. نەدوورە سەدەمێ ڤێ چەندێ ژی، كریارا مشەختكرنا گوندییان بیت كو ب شێوەیەكێ دەست ب سەرداگرتنێ كەفتینە دناڤ باژێریدا و زالدەست بووینە. دەمێ گوندی یان كۆچەر ب سەر باژێرەكیدا دگرن و دبنە زۆرینە یا جڤاكی، هینگی باژێری چاڤلێكرنا ساخلەت و بەها یێن جڤاكی یێن گوندییان دكەن كو بكارن كریارا پێكڤە ژیانێ بدۆمینن، ئەم دكارین ناڤێ باژێری یێن گوندی لێ دانین. د هەمان دەمدا ژی، گوندی یێن نووهاتی كو ب ساخلەت و بەهایێن باژێرییان سەرسورمان دبن و هەولددەن وەكو وان بن، لێ چونكو مرۆڤ نەكاریت ب ساناهی دەست ژ بەهایێن خوە یێن جڤاكی بەردەت، ئەڤجا دگەوهەردا گوندینە و ب روخسار چاڤلێكرنا باژێرییان دكەن، ڤێ پرۆسێ ژی دێ ب گوندی یێن باژێری ب ناڤكەین. ژ لایەكێ دیڤە ژی، سەركەفتنا بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێ كو ژ گوندان دەست پێكرییە و بەر ب باژێرانڤە هاتییە، ئوو هەمی سەركەفتی زالدەست و كونترۆلكەرن. ئەڤجا ئەگەر باژێری هەبن ژی (ل گورەی چاڤلێكرنا دەستەلاتداران)، دێ ب ساخلەت و بەها یێن جڤاكی یێن گوندییان داخبار بن و دێ چاڤلێكرنا وان كەن. ئوو دڤێ چاڤلێكرنا ئالوگۆردا هندەك رەفتار و تێهزرینێن شێواندی یێن نەباژێری و نەگوندی پەیدا دبن، كو دەربڕینێ ژ رەوشا هەنۆكەیی یا جڤاكێ كوردستانێ دكەن.
ئەڤ رۆمانە ژی ب شێواز و ناڤەرۆكڤە دناڤبەرا باژێری و گوندیدا هاتییە پارڤەكرن. بۆیەرێن هەر چوار پشكێن دەسپێكێ و دوو پشكێن نێزیكی داویێ (٣٦، ٣٧) ل باژێرینە و نڤیسەری هەولدایە كو رەوشا ترس و ئالۆزی و بێ هەلوێستی و بێزاری یا خەلكێ باژێری (دسەردەمێ پرۆسە یێن ئەنفالا رەش)دا وەسفكەت. د پێشكێشكرنەكا پوختدا خویا دكەت: "باژێرێ من، هەڤالێن من، هەموو ب تڕالی و دۆمینە و چا ڤەخوارن و جگارەكێشانێ ڤە، یێن بووینە نۆژ، درویشمێ پترییا وان كەسێن نێزیكی دگەل من هەی هەر ئەڤەیە. هەتا پترییا خەلكێ باژێری ژی ژ ڤان نیشانا د ڤالا نینن. رۆژ ب چا و دۆمینێ، شەڤ ب مەی دەرباز دكەن یان ژی وەكی نەعامێ، سەرێ خوە دناڤ دیوارێن خوەدا ڤەدشێرن. دركاندنا ئێك گۆتن بتنێ ژ پەقاندنا بومبەكێ ب ترسترە.. بپ٤٠". ئەڤ پەسندانا لایەنێ رەشێ باژێری، دەربڕینێ ژ رەوشا مشت ئالۆز و ترس و بێزاری و رەشبینی یا نڤیسەری ب خوەیە (د وی سەردەمیدا). ئانكو ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ، ئاماژەیەكە ژبۆ هۆڤاتی یا رژێمێ كو گۆتنێن ل دژی سیستەم و رەفتارێن وی سەردەمێ رژێمێ ژ پەقاندنا بومبەیەكێ ب ترستر و دژوارترە. نە دوورە، ئەڤە زەمینە خۆشكرنا بەرهەڤكرنێ بیت كو بچیتە دناڤ پرۆسە یا رەڤینا پەهلەوانێن خوە یێن پێشمەرگەدا. ل ڤێرە ژی شێوازێ رەڤینێ دناڤبەرا باژێری و گوندیدا هەڤبەر دكەت. پەهلەوانێن گوندی ل هەمبەری شەڕی و بەرهنگاری و رەڤینەكا ژبۆ خوە رزگاركرنێدانە، كو ب كاردانەوەیەكا پۆزەتیڤا راهاتنا دەروونی دهێتە هژمارتن (كریارەكا راستەوخۆ یا بەرسینگگرتنێ یان رەڤینێ یە). لێ رەڤینا پەهلەوانێن باژێری، ب راهاتنەكا ب نێگەتیڤ دهێتە هژمارتن، چونكو تەسلیمی رەوشا هەیی بووینە و خوە ژبیرڤەكرن (یان خوە زەرگەهدان) یا كرییە ئالاڤێ راهاتن و خوە رزگاركرنێ، كو كریارەكا شونگرتنا نە راستەوخۆیە ژبۆ بەرسینگگرتنێ یان رەڤینێ؛ "هەموو ب تڕالی و دۆمینە و چا ڤەخوارن و جگارەكێشانێ ڤە، یێن بووینە نۆژ.. بپ٤٠".
ئەو ب خوە، دەمێ مرۆڤ نەكاریت ل سەر رەوشەكا نوو رابهێت، ب شێوەیەكێ ئوتۆماتیكی دێ بەر ب رەوشا دوخێ جاران ڤەگەریت و نەدوورە ب هشكباوەری سەرەدەریێ دگەل رەوشا خوە یا بۆری بكەت. ئەڤە ژی كاردانەوەیەكا دەروونی یا سروشتییە، كو هەڤڕكی یا نافخۆیی بهێتە كونترۆلكرن و هەڤسەنگی و ئارامی یا كەساتی یا جڤاكی پێ بهێتە پاراستن. بەركارێ ڤێ هەڤڕكیێ ژی، دێ ب زێدەرۆییڤە پەسندانا رەوشا بۆری و رابردوویی كەت. ئوو ب هەمان زێدەرۆیی، دێ كێماسی و رەفتارێن نەخواستی یێن هەیی (هەلبەت ل گورەی هزرا خوە) بەرچاڤكەت. وەكو لەقتە یێن سینارێستان، ب شێوەیەكێ جوان و هەژی دناڤ فلاشباكێن گوندیدا ب هزر و تێگەهڤە دژیت: "هەكو پیرە دارا قڕیای دیتی، ل ڤەگەرێ قەستا نك بابێ خوە كر و ب رژدی گۆتێ: بابۆ دێ پیرێ مریت.. بپ٩". یان "تشتێ هەری گرنگ دخەونێدا قۆشەن بوو، بایەكێ رەش و قڕێژی ب مژێ لێ ددا. هەموو دار دئینانە دەر، ژبلی كێلیێن ل سەروبنێن گۆڕا و دارا دەروێشی تشتەك نەدما.. بپ١١". ئەڤ پێشبینی یێن باركری ب خەونێ و پێگیری یا ب پیرۆزیێ (كێلی یێن گۆڕان و دارا دەروێشی)، ڤەرێژا رەهاییكرنا تێگەهێ گوندییە. پاشی ئێكسەر بەرێ كامیرێ ددەتە باژێری و رەوشا مەجیدێ سەرخۆش خویا دكەت: "پشتی تێر ڤەدخوار و مەست دبوو، تێرتێر دگری و پاشی ب پییێن خوە یێن لەرزۆك رادبوو سەمایێ.. بپ١١". هەرچەندە ئەڤ میناكە دەربڕینێ ژ رەوشەكا دەروونی یا دلسۆژ دكەت و نڤیسەری ژبۆ پالپشتی یا دۆزا خوە و خویاكرنا هۆڤاتی یا رژێمێ ئینایە. لێ دەمێ وەكو دوو لەقتە یێن پێكڤەگرێدایی د دوو جهێن جودا دا هەڤبەری هەڤ دكەین، دێ ئەو هزرە بۆ مە پەیدا بیت، كو گوند جهێ بەرخودان و هزركرن و پەیڤینێن بالبەر و بەرهەمهێنەرە، لێ باژێر جهێ كەسێن بێهۆش و خەباتا نەبالبەرە. دێ وەسا دانین كو نڤیسەری ڤیایە جوداهی یا ئاستێن ترۆماداریێ دناڤبەرا باژێری و گوندییاندا خویاكەت. ژلایێ ئامارێن زانستیڤە، وەسا دیارە كو رێژە یا ترۆماداریێ دباژێراندا پترە، لێ نە ژبەر هندێیە كو گوندی ئەرێنیتر هزرێ دكەن و باژێری نزانن سەرەدەریێ دگەل بۆیەرێن ترۆمایی بكەن. دبیت ژبەر وێ چەندێ بیت كو گوندی پتر سەرەدەریێ دگەل هێزا زەڤلەكێن لەشی دكەن (هەلبەت ژبەر كارێ کشتوكالیێ) و باژێری پتر تەركیزێ دكەنە سەر هزرێن هەلسەنگاندنەیی یێن لۆژیكی و كەتواری. ل دەف گوندییان، ترۆماداری ب كێماسی و لاوازی دهێتە ل قەلەمدان، یان ب كێمی، ب هنگافتنێ دهێتە هژمارتن. ل دەف باژێرییان ژی ئالۆزی و قەیرانێن دەروونینە. پەهلەوانێ باژێری (قەهرەمان) ب پاشخانەكا گوندی سەرەدەریێ دگەل ترۆما یێن باژێری دكەت و ب لاوازی یا كەساتی یا جڤاكی دهەژمێریت. ئوو مادەم كەسێن باژێری هەلوەشیایی و لاوازن، ب ئاوایێ كارتێكرن و ڤەگرتنێ، باژێر هەمی بەر ب هەلوەشیان و لاوازیێڤە دچیت. د وەسفكرنەكا بێزاردا نڤیسەر دبێژیت: "بێهنمرار ژ هەر دەرێ دهات. مال، كولان، ساخ و نەساخ هەموو گەنی ببوون. تشتێ ئەنتیكە بۆ قەهرەمانی، بێهنا مراری ژ گۆڕخانا باژێری ژی دهات.. بپ٢٧". ما بۆچی دێ گۆڕخانا باژێری ژ هەردەرەكا دی یا جودا بیت؟ مادەم بێهنمراری كەفتییە هەموو دەرا، گۆڕخان ژی پشكەكە ژ لەشێ ئێكگرتیێ باژێری. لێ وەسا دیارە ئەو پیرۆزی یا ل هەمبەری گۆڕخانان دنەهۆشی یا پەهلەوانیدا، كرییە بۆیەرەكێ سەیر. ئەڤە ژی وێ چەندێ دگەهینیت كو گوند ب بەها و تێگەهێن خوە یێن هەڤدژ و پیرۆز و رەهاییڤە، پشكەكا گرنگە ژ پاشخانا هزری یا پەهلەوانی. بەری ئەم ژ ئالۆزی و شەپرزەیی یا دەروونی دەرباز ببین، فەرە ئیشارەتەكێ بدەینە دانوستاندنێن پەهلەوانی و مامۆستایێ وی، كو میناكەكێ هونەریێ جوان ژ ئالۆزیێ راچاندییە. دەمێ قەهرەمان مامۆستایێ خوە دبینیت، مامۆستا ئالۆزی و شەپرزەیی یا وی ژ چاڤێن وی دخوینیت و دبێژتێ:
- ها قەهرەمان!! باوەر دكەم تو ژی یێ بەرەڤ هلوەشیانێ دچی؟!.. بپ٣٦."
- نەخێر! من باوەری ب خوە هەیە. ئەگەر بتنێ ژی مابم نا هەلوەشم.. بپ٣٦".
- دزانم تو پەیڤا هەلوەشیان گەلەك ب كرێتی تێدگەهی. دێ ب پەیڤا هەرفتن گوهورم.. بپ٣٧".
دڤان دانوستاندنێن مشت ئیمپاسیدا، مامۆستا دلەدلەكی پەهلەوانی ددەت و وەكو هەر باژێرییەكی، وە هزر دكەت كو هەلوەشیانا ددەمێ قەیران و ترۆما یێن دەروونیدا، كریارەكا سروشتییە و هەمی مرۆڤ ل هەمی جیهانێ بەرئاتاڤن كو درەوشەكا نالەبارا دەروونیدا بەر ب هەلوەشیانێڤە بچن.
د دەروونزانیێ و ئالاڤێن بەرگری یا مەژیدا، مەرەم ب هەلوەشیانێ ئەوە دەمێ مرۆڤ بەرئاتاڤی كارەساتەكا زەییری و مەزن دبیت، هەمی سەربۆر و شارەزایی و كەساتی یا وی یا جڤاكی نەكاریت دگەل كارەساتێ بگونجیت، یان زال ببیت، یان ژی ب كێمی، كارەساتێ كونترۆلكەت. ئەڤجا وەكو كاردانەوەیەكا دەروونی، دێ هەلوەشیێت و ب شێوەیەكێ پرت پرت، دێ هندەك بەرەژەنگێن دەروونی لێ پەیدا دبن. مینا ترسەكا دژوار و مەزن، ئالۆزییەكا گرچن، تەنگەزاری و پێشێلبوونا چالاكی یێن وی یێن جڤاكی.. هتد. ئوو ئەڤ نیشانە ل دەف پەهلەوانی هەبوون، یان یا فەر بوو كو هەبن (ل گورەی وان وەسفێن نڤیسەری بۆ سەردەمێ باژێری كرین)، لێ چونكو نڤیسەری سەرەدەرییەكا لەهەنگێن چیڤانۆكان دگەل پەهلەوانێ خوە كرییە، لەوا ب رژدی رەت دكەت و وەسا هزر دكەت كو هەر كاردانەوەیەكا دەروونی لاوازییەكە و فەرە پەهلەوان د ڤان كاودانێن دلقدا، لاوازیێ نیشان نەدەت. ئەڤە ژی پشكەكە ژ پەیاما سەرەكی یا رۆمانێ كو پەهلەوانێن رۆمانا خوە ب لەهەنگێن چیڤانۆكی پەسندەت. د هەمان لەقتەدا مامۆستایێ كاونسلەر (شیرەتكارێ دەروونی) ب رێكا مێمێتیك و پرۆسە یێن ئیكولالیا و ئیكوپراكسیا تۆشی هەمان ئالۆزیێ دبیت و ژ رۆلێ كەسەكێ هاریكار دهێتـە ڤەگوهاستن بۆ كەسەكێ پێدڤی ب هاریكاریێ: "ژبەركو سەروچاڤێن مامۆستای دترشبوون، وەكی هونەرمەندەكی سلبوویی.. دزانی ئەو كەرب و كین و بێئۆمێدییا ل سەر روویێ مامۆستای دهێتە خواندن، گاڤ ب گاڤ دبوو كەتوارەكێ زەلال. دڤیا وێ كەرب و كینێ ژ سەروچاڤێن مامۆستای ڤەرەڤینیت.. بپ٤٦". هەرچەندە مامۆستا ژی دهەمان رەوش و كاوداندا یێ بۆری و نە دوورە هەمان هەست و دلینی یا فیرهایی هەبیت، خوە ئەگەر ب دانوستاندنێ داخبار بوو بیت ژی، ب كریارەكا سروشتی یا بەرهەمێ تەعاتوف و دانوستاندنا كاریگەر دهێتە ل قەلەمدان. لێ ڤێ ئالوگۆری یا عەفەوی یان ب زانیبوون ژ لایێ دەروونیڤە، جوانییەكا هونەری دایە دەقی و ئاماژەیە بۆ هەڤبەندیكرنەكا گەرم و كاریگەر، ب نەمازەیی دەمێ مامۆستای ڤەدگەرینتەڤە سەر رۆلێ دەسپێكێ، "نێ من دڤێت تو ژی ل سەر ڤێ باوەریێ بی، بێ ئۆمێد نەبی.. بپ٥٨". ئەڤ دانوستاندنا گەرم وئالوگۆركرنا رۆلێن ئاخفتنكەران، چالاكی و لڤینەكا ئەرێنی ددەتە دەقی، كو خواندەڤان ژێ بێزار نەبیت و پشكداریێ د پێڤاژۆیا قەومینا بۆیەراندا بكەت.
هەروەسا د ڤێ هەڤڕكی یا نافخۆیی یا دناڤبەرا تێگەهێن گوندی و باژێریدا، خواندەڤان هەمبەری میناكەكێ دی یێ تۆلڤەكرنا دەروونی ژ باژێری و باژێرییان دبیت. ئەو ژی سەرهاتی یا قەهرەمانییە دگەل خێزانا رەفیق صەباحی (سارێ یا ژنا وی و نێرگزا كچا وی). چێكرنا هەڤبەندی یا ئەڤینیێ كریارەكا مشتە ژ هەستێن خۆشیێ و مرۆڤانتیێ. مشە جاران درەوشێن نالەباردا ئەڤینی دبیتە ئەو هێز و ڤەژەنا مرۆڤ خەباتێ پێ ددۆمینیت. ئەڤ كریارە ل گوندی و ل جەم گوندییان هەستەكا پیرۆزە و سەرەدەرییەكا مشت ژ چریسەتی و جوانی و ئەختوباری دگەل دهێتە كرن. د ڤێ كریارا باركریدا ب دلینیێ و مرۆڤانتیێ، مرۆڤ نە تنێ حەز ژ دلبەر یان دۆستێ خوە دكەت، بەلكو حەز ژ هەمی دەردۆر و كەسێن هەڤبەند دكەت. لێ پەهلەوانێ رۆمانا شۆپێن رۆندكان كریارا ئەڤینیێ (سێكسی) دگەل دایك و كچێ پێكڤە دكەت و هەردوو (دایك و كچ) ب ڤێ رەوشێ ئاگەهدارن و دایك هاندانا كچا خوە دكەت كو یا بەردەوام بیت. ئوو هندەك ئاماژە هەنە كو سەمیان ژی (رەفیق صباح)، پێ ئاگەهدارە و رازییە: "وی هندەك ژ پەیوەندیێن نێرگزێ و قەهرەمانی دزانی، بەلێ نەدڤیا خوە د ڤێ چەندێ بگەهینیت، ئەگەر بكاریت ب رێكا وێ، رۆژەكێ وی ژی وەكی خوە لێ بكەت.. بپ٣٤٠". سەرەرای ڤی میناكێ نەقەبوولكری دجڤاكێ كوردیدا، نڤیسەری ئەڤ میناكە ژبۆ كێمبەهاكرنا خوەفرۆشێن مینا رەفیق صەباحی ئینایە و ڤیایە ب ئاماژەیەكا نەراستەوخۆ كەرب و كەلا خوە یا گوندیكانی دارێژتە سەر هەر كەسەكێ ژبۆ رژێما وی سەردەمی كاركری. ژلایەكێ دیڤە ژی قەهرەمانێ پەهلەوان وەسا هزر كرییە كو دێ ب كریارێن سێكسی یێن دگەل ژن و كچا رەفیقەكی، چاڤێ وی شكێنیت و سەرشۆركەت و دێ تۆلا خوە و مللەتێ وی ژێڤە بیت. ڤێ هزرا گوندیكانی و پاشكەفتی، نڤیسەر ئێخستییە دئالۆزی و دوودلیێدا، لەوا ژنا وی ب قەحبە و ئەو ب خوە ژی ب گەواد دایە نیاسین: "وی ب زۆری ئەو ژی وەكی خوە لێ كرییە. چەند كەس نە ب دلێ وێ هاڤێتنە سەر. سارێ بۆ قەهرەمانی ڤەدگێرا: ڤی گەوادێ سەباحكا ئەز برم و ب دەرمانەكی دامە گێژكرن، پاشی ئەز و یێ عەرەب بتنێ هێلاین، هەر تشتێ ڤیایی و شیایی ل من كر، هەموو ژی ب ڤیدیۆیێ گرت بوو.. بپ٣٣٩". نە دوورە ئەڤە بەهانەكرنا كریارا خوە یا نەگونجایی بیت دگەل تێگەهێن وی یێن جڤاكی، یان ژی رەتكرنا ڤی جۆرێ رەفتارا نەجڤاكی و مشت فهێتی بیت. نەمازە دناڤ هەمی هەڤال و هۆگرێن خوەدا ب شێوازەكێ دی هاتبوو نیاسین: "ژبەركو ئێكەم جار بوو مامۆستای ئەڤ رەنگە گۆتنە ژ وی دبهیستن. ب سەرسورمانی و ماتمای ل قەهرەمانی نێری.. تو ژ دل وە دبێژی؟.. من ژبەر وی سەی وە گۆت، ما تو من نا نیاسی؟!.. بپ٣٥٥". لێ چونكو ل دەف گوندییان زەلام ب كریارێن سێكسی لەكەدار نابن، تنێ ژن و خێزان و مالباتا وێ لەكەدار دبن. دبیت نڤیسەری ڤیا بیت ب ڤێ كریارێ، رەفیق صەباحی و خێزانا وی ژ لایێ جڤاكیڤە لەكەدار بكەت. ب نەمازەیی كو پەهلەوان نەشێت چ شێوازێن دی یێن زەرگەهان بگەهینتێ. ئوو د تێگەهێ گوندیدا، ب دەستڤە ئینانا ژنەكێ ب قەهرەمانی و زیرەكی دهێتە نیاسین: "بەلێ هەموو نەدشیان وەكی قەهرەمانی وێ ناڤڕانێ تێكڤەدەن و ب چار گۆتنێن ڤالا دسەردا ببەن.. بپ٣٤٠". لێ دتێگەهێن باژێریدا هەردوو پێكڤە لەكەدار دبن و ئەو زەلامێ ژنەكێ دسەردا دبەت، وەكو ژنێ ب بێ سنجی و لەكەداری دهێتە هژمارتن.
ئەگەر نڤیسەری ب تێگەهەكێ باژێری سەرەدەری دگەل ڤی بۆیەری كربا، دا قەهرەمان ب ئالۆزی و هەڤڕكی یێن دەروونی هێتە وەسفكرن. هەرچەندە ئاماژەیەكا بلەز ژبۆ ڤێ هەستكرنا ب گونەهباریێ هەیە، كو هەستا مرۆڤانتیێ پێ بریندار نەبیت و بەهانەكرنەكا كەتواری بۆ رەفتارا نەجڤاكی یا پەهلەوانێ خوە ببینیت: "قەهرەمانی ددل دا تف ل خوە و ل وی دباراندن. تف ل رۆژگارێ و هەبوونێ دباراندن. جارنا ژی دلەدلی خوە ددا، چونكو ئەڤا دكر ژ نەچاری بوو.. بپ٣٣٦". لێ دەمێ دهێتە سەر مێرانی و زالدەستی یا رەفیق صەباحی، راستی یا هزركرنا پەهلەوانی دیار دبیت كو ب لەكەداركرنا ژنێ، دێ وی لەكەداركەت. ئەڤە ژی ب ساناهیترین و مەزنترین تۆلڤەكرنە د جڤاكێ كوردیدا: "دزانی هەموو ئاكنجیێن تاخی ژ وی باشتر دزانن كو مێرانیا وی ل سەر ناڤڕانا ژنا وی یە، بەلێ هەموو نەدشیان وەكی قەهرەمانی وێ ناڤڕانێ تێكڤەدەن.. بپ٣٣٩-٣٤٠".
ژلایەكێ دیڤە ژی، ئەگەر نڤیسەری ئەڤ بۆیەرە ژبۆ پاراستنا ژیانا پەهلەوانی ژ غەدر و خیانەتا رەفیق صەباحی ئینا بیتە درێكا قەهرەمانیدا، كو گەلەك جاران ئاماژە یێن راستەوخۆ و نەراستەوخۆ داینە ڤێ ئارمانجێ، هەر نابیتە بەهانەیەكا بەرهۆز ژبۆ ئەنجامدانا كریارا سێكسی دگەل ژن و كچا رەفیق صەباحی. چونكو ئەڤ موغامەرەیە شمشێرەكێ دووسەرە، دشیاندایە كو هەر هەمان كریار ژلایێ رەفیق صەباحیڤە بهێتـە بكارئینان كو ئاستەنگ و ئارێشە یێن بێ دوماهی بۆ پەیدا كەت. ئاماژەیەكا بلەز ب ڤێ چەندێ هاتییە دان، دەمێ نێرگز ژ قەهرەمانی دخوازت كو هەڤبەندی یێن خوە دگەل دایكا وێ ببڕیت، ئەو لێ ڤەدگێریت: "ئەز نەشێم ڤێ بكەم، دەیكا تە گەلەك كین هەلگرە و دێ من بدەستێ رەفیقی دەتە سێدارەدان.. بپ٣٣٨". ئانكو پەهلەوان ب شێوەیەكێ خوەنەویستی یێ كەفتییە دداڤێن دایكێدا و دزانیت كو رزگاربوون ژ ڤێ رەوشا ئەو ژێ نەرازی و نە ب دلێ وی، نە هێسانە. لەوا ژلایێ دەروونیڤە، هەمی بەهانەكرنێن نڤیسەری ژبۆ ئەنجامدانا ڤێ كریارێ ل گورەی تێگەھ و مەرەمێن بۆ هاتینە دانان نەبەرهۆز و نە لوژیكینە. هەرچەندە ئەڤ بۆیەرە (وەكو بۆیەر) دبیت هەبیت و د پڕانی یا جڤاكێن جیهانێ و مرۆڤانتیێدا هەبوویە و هەیە. لێ عەقلییەتا گوندیكانی یا پەهلەوانی (یان باشترە ئەم بێژین پێڤەگرێدانا پەهلەوانی ب عورف و عەدەت و بەها یێن رەسەنێن جڤاكی و دۆزا رەوا یا مللەتێ وی)، ئێخستییە دئالۆزییەكا دەروونی یا دژواردا، كو ئەڤە ژی دەربڕینێ ژ رەوشا ئالۆزا كەسێن باژێری دكەت. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەم دكارین بێژین كو ئەڤ میناكێ د چوارچۆڤێ دوو پشكاندا هاتی، تۆلڤەكرنەكا نەراستەوخۆیە ژ رەشەكێن رژێمێ و هەڤبەندی یێن ئالۆزێن باژێری ڤەدكەت. ئەڤ تۆڵڤەکرنە ژى، تێگەهەکێ گوندیکانیێ پاشڤەرۆیە و دگەل رەفتارێن باژێرى ناگونجیت.
هەژی گۆتنە كو سەرەرای هەبوونا كریارێن سێكسی دگەل دایكێ (ئەوا دەهمەن پیس) و زمانلۆسی یا دگەل رەفیق صەباحی (ئەوێ گەواد)، پەهلەوان نەشیایە هەمان كریارێ دگەل كچێ ژی بكەت: "وێ ژی جودا خوە دقەهرەمانی ئالاند بوو. دڤیا هەر تشتێ دگەل دەیكا وێ دهێتە كرن، دگەل وێ ژی بهێتە كرن. بەلێ قەهرەمانی نەدهێلا بگەهیتە وی راددەی..بپ٣٣٨". ئانكو دڤێ تۆلڤەكرنا دەروونی و سەرشۆركرنا رەفیقیدا، نڤیسەری هەلوێستەكێ مشت مرۆڤایەتی و دلینی ل هەمبەر نێرگزێ دەربڕاندییە، كو ئاماژەیەكا نەراستەوخۆیە ژبۆ جوامێری و مرۆڤایەتی یا كەسێ كوردپەروەر. چونكو ئەگەر مەرەما سەرەكی تنێ تۆلڤەكرن و كرێتكرنەكا رویت بایە، دا هەمان كریارێ دگەل كچێ ژی كەت. ئەڤ نەبەزاندنا هێلا كچینی یا كچەكا كچین، ژبۆ كەسەكێ باركری ب تێگەهێن گونداتیێ، مینا چریسكەكا رۆناهیێیە دناڤ ئالۆزی یا شەڤا پەهلەوانی و نڤیسەری هەردوواندا. ئوو ئەڤ چریسكا رۆناهیێ دەربڕینێ ژ رەوشا بالبەرانە یا گوندی یێن باژێری دكەت.
د لەقتەیەكا دی یا هەڤبەركرنێدا، كو ڤیایە هۆڤاتی یا رژێمێ ب هۆڤاتی یا دكتاتۆرەكێ دی یێ باژێری هەڤبەركەت (نە حاكمەكێ ستەمكارێ دناڤ چیرۆك و چیڤانۆكاندا). نڤیسەر كەفتییە دشاشییەكا ئیدیولۆژیدا، دەمێ ل سەر زارێ قەهرەمانی دبێژیت: "دڤێت وێ بكن ئەوا ستالینی كری یان تشتەكێ وەكی وێ و ب جوداهی یێن سەردەمی.. بپ١٧". ئەڤ میناكە بەرێ خواندەڤانان ددەتە دیرۆكا رۆسیا سەردەمێ ستالینی. ئوو دەمێ ئەم ڤەدگەرینە وی سەردەمی، دێ بینین كو سەددام و ستالین هەردوو دكتاتۆرن و دەستێن هەردووان ب خوینا مللەتی سۆرن. لێ خوینرێژتنا سەددامی ژبۆ تەپەسەركرن و قڕكرنا مللەتەكێ تەنا و ئاشتیخواز بوو، كو دچوارچۆڤێ عیراقەكا ئێكگرتیدا دژیان. لێ خوینرێژتنا ستالینی ژبۆ رزگاركرنا مللەتێ خوە بوو ژ هێرشێن دژمنەكێ دەرەكی. ئەگەر ئەم وەسا دانین كو مللەتێ كورد دژمنێ سەددامی بوو، ل ڤێرە ژی جوداهی یا دژمنان هەیە؛ دۆزا دژمنێ ستالینی، نەرەوا بوو كو هێرشێن دژمنكارانە یێن ژبۆ دەست ب سەرداگرتنێ دبرنە سەر، لێ دژمنێ سەددامی (كورد) رەوا بوو كو هەلگرێ پەیامێن ئاشتیخوازی و ئازادی و رزگاربوونێ بوو. پەیاما سەرەكی یا ستالینی ئازادی یا مللەتێ وی بوو، لێ پەیاما سەرەكی یا سەددامی دژاتیكرن و تەپەسەركرنا مللەتێ وی بوو.
ل ڤێرە ئەز بەرەڤانیێ ژ دكتاتۆری یا ستالینی ناكەم، چونكو ل دەف من كریارا كوشتنێ ژبۆ هەر مەرەمەكا هەبیت، نە یا حەباندییە. ئوو دەمێ وەكو خواندەڤانەك كەفتیمە بەرانبەر ڤێ هەڤبەركرنێ، نەچار بووم كو ل گەوهەرێ هەردوو دۆزان مێزەكەم. لێ ئەگەر مەرەم پێ ئەو بیت كو كریارا ئەنفالكرنا كوردستانێ سزایەكێ میری بیت چونكو دسەردەمێ شەڕێ دناڤبەرا عیراقێ و ئیرانێدا بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێ ل دژی ئیرانێ نەراوەستیا، هینگی دێ پەیاما ئیدیولۆژی یا رۆمانێ هێتە گوهورین و دێ بەر ب ئاراستەیەكێ دیڤە چیت. ئەڤ تێگەهێ داویێ، بەهانەكرنەكا لاوازا دەستەك و لایەنگرێن رژێما سەددامی بوون. ئەز باوەر ناكەم خوە دنەهۆشی یا خوەدا ژی نڤیسەری هزر د ڤێ بەهانەكرنێدا كر بیت، چونكو دگەل چ بەها یێن سیاسی و جڤاكی یێن نڤیسەری و دگەل پەیامێن چ بەرهەمێن وی یێن وێژەیی ناگونجیت (ئوو بەرى شەڕێ کەنداڤى ژى، هەمان کریارێن هۆڤاتیێ دگەل مللەتێ کورد هاتینە ئەنجامدان). ئانکو ئارمانجا سەددامى قرکرنا مللەتەکێ جودایە کو ناسناما وى یا نەتەوەیى بهەڵوەشینیت. ب هزرا من، نڤیسەری یا بهیستی كو ستالین ژی دكتاتۆرەكێ مەزن بوو، یێ ڤیای ڤێ هەڤبەركرنێ بكەت داكو دژواری و هۆڤاتی یا رژێما دكتاتۆری یا سەددامی پێ وەسفكەت. لێ ئەڤ هەڤبەركرنە ژبۆ پەیام و ناڤەرۆك و بۆیەرێن رۆمانێ نە سەركەفتی بوو.
گومان و باوەری
یەك ژ بابەتێن سەرەكی یێن ڤێ رۆمانێ، ئازراندنا پرسا باوەری و گومانێیە. نڤیسەری مینا دووانیزمێن هەڤدژ سەرەدەری دگەل پرسا باوەری و گومانێ كرییە؛ نۆلا رۆناهی و تاریێ، خێرێ و خرابیێ، ئاهۆرامەزدا و ئاهۆرامەنى، هشپاك و هشپیس، كین و ئەڤین، دڕندە و فریشتە یێن پەڕندە... هتد. ئەو ب خوە، گەلەك هزرمەند وەسا هزر دكەن كو گومان كلیلا ڤەكرنا دەرگەهێ راستیێ یان باوەریێیە، هەروەسا نەدوورە دناڤ خوەییێ باوەریێ ب خوەدا ژی هندەك رەهێن گومانێ هەبن. ل هەردەم و هەر جھ، مرۆڤ ژ نەدیاریێ ترسیایە و ژبو ڤەرەڤاندنا ڤێ ترسا ئامانێن سفری ژبەر كون دبن، خوە ب تشتێن كەهی و هەییڤە گرێدایە و كرینە عورف و عەدەت و بهایێن پیرۆز، كو ب ساناهی نە بەزینیت. ئەڤ پێڤەگرێدانە ب شۆپپارێزیێ دهێتە نیاسین و هەڤدژێ وێ نووخوازییە.
هەر ژ ئەزەلدا هەڤڕكییەكا دێرین دناڤبەرا نووخوازی و شۆپپارێزیێدا هەبوویە و هەیە. ئوو ئەڤ هەڤڕكییە ل گورەی هزرێن د. عەلی وەردی دبنە سەدەمێن گوهورینێ و ب سەرهەلبوونا بەها و تشتێن نوو كو ب پێشكەفتن و لڤینا لەولەبی یا جڤاكی دهێتە نیاسین. هندەك ژ ئالاهەلگرێن گوهورین و نووخوازیێ، وەسا هزر دكەن كو فەرە پڕانی یا بها و پیرۆزی یێن جڤاكی بهێنە هەلوەشاندن و هندەكێن دی (ل گورەی سەردەمێ نوو) بكەڤنە شوینێ. هندەك دبێژن هەتا تشتێ هەیی و بۆری نەهێتە هەرفاندن، تشێ هاتی و نوو ناهێتە ئاڤاكرن. لێ عەلی وەردی وەسا هزر دكەت كو گوهورین كریارەكا حەتمییە و هەمی جڤاكێن گیاندار و كاریگەر ب خوەویستی یان خوە نەویستی تێڕا دبۆرن. د. عەلی وەردی ددەتە خویاكرن كو هەر جڤاكەك ل سەر دوو پی یێن هەڤدژ وەرارێ دكەت: پێیەك یێ نەلڤە، پاراستنا تشتێ هەیی د كەت و یێ دی یێ بلەز و لڤۆكە كو گوهورین و نووكرن پێ دڤێت. هەردەمێ پیێ نەلڤ ل سەر رێرەوا جڤاكی یا زال بیت، دێ جڤاكەكێ پاشكەفتیێ نەلڤ و گەنی ژێ پەیدا بیت. ئوو هەردەمێ پیێ نویكەر یێ زال بیت، دێ هەمی تشتان هەرفینیت و ل بن پێنگاڤێن خوە یێن بلەز و نویخواز بەرزە كەت. لەوا ڤەكۆلەرێن جڤاكناسیێ وەسا دبینن كو هەڤسەنگی یا هەردوو جەمسەران (ل گورەی ئاستێ تێگەهشتنا خەلكی د كارتێكرن و هەڤڕكییەكا ساخلەمدا)، دێ بیتە ئەگەرێ پێشكەڤتنا جڤاكی. ئانكو پیێ نەلڤ جڤاكی ژ هوڕەبا دپارێزیت و پیێ لڤۆك جڤاكی بەرەڤ پێشڤە دلڤینیت و هەر پێشداچوونەكا پەیدا ببیت، بێی كاریگەرێ هێزێن نەلڤ و لڤۆك (هەروەك وەردی گۆتی)، ناهێتە كرن. ئەگەر ئەو پیێ مرۆڤ ددانتە سەر عەردی میناكێ شۆپپارێزیێ بیت و پیێ دهێتە بلندكرن میناكێ نووخوازیێ بیت، هەتاكو مرۆڤ پیێ شۆپپارێزیێ ل سەر عەردی جهگیر نەكەت، نەشێت پیێ نووخوازیێ ژبۆ رێڤەچوونێ بلندكەت[1]. ب ڤێ چەندێ ژی، كریارا گوهورین و نووكرنێ دكەڤیتە دبەردەوامییەكا لەولەبیدا. ئوو ئەڤ هەڤڕكی یا دێرین ژی، ڤەرێژ و بەرهەمێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدایە. ئەز دكارم بێژم كو هەڤكێشا گومان و باوەریێ دبیتە هێڤێنێ شەنگستەییێ هەمی هەڤڕكی و پێشكەفتن و پاشكەفتنێن دكەلواشێ جڤاكیدا پەیدا دبن.
نڤیسەرى ژی ئەڤ هێڤێنە كرییە هەڤكێشا سەرەكی یا شرۆڤەكرن و هاژۆتنا پڕانی یا بۆیەر و پەیامێن رۆمانێ. دپڕانی یا بۆیەر و لەقتە یێن وێنەگرتی یێن درۆمانێدا (ل باژێری، ل گوندی، ل دەمێ رەڤێ و ل دەمێ خوەبەرهەڤكرنا بەرگریێ ژی)، گومان و باوەریێ حزوورەكا بەرچاڤ هەیە. گومان و باوەری هەردەم دهەڤڕكییەكا بەردەوامدانە. لێ نڤیسەری هەڤسارێ باوەریێ یێ گرتی و بەر ب ئاراستە یا پەیاما رۆمانێڤە برییە، كو باوەریێ ب هندەك هەلوێستێن دیاركریڤە پاوان كەت. مینا گەمیڤانێ دەریایەكا كوور و فرەھ، بەوصەلەیەكا ددەستێ نڤیسەریدا و ئاراستە یێن دروستێن گومان و باوەریێ پێ دەسنیشان دكەت: "دوو كاروانیێن نەپەنی، ژهنداڤێن بێ ئارام بەرەڤ گوندی دهاتن. یا ژ باكوور دهات ناڤێ وێ باوەری بوو. یا ژ باشۆر دهات ناڤێ وێ گومان بوو. باوەریێ ئۆمێدا قورتالبوونێ و روومەتێ هلدا بوو، گومانێ مرن و هندابوون ب خوەرا ئانیبوون... بپ١١٠".
ئەڤ دەستنیشانكرنا پەیام و هەلوێستێن هەردوو جەمسەرێن گومان و باوەریێ، ئاماژەیەكێ ددەتە خواندەڤانی كو باوەری قورتالبوونە و گومان مرنە. دئەنجامدا، بەرێ خواندەڤانی بەر ب رەوایەتی یا كریارا رەڤینێڤە دبەت. ئەڤە ژی پاوانكرنەكا ئیدیولۆژییە ژبۆ جەمسەرێ باوەریێ كو ب چوارچۆڤەیێ هەلوێستەكێ دیاركریڤە هەڤبەند دكەت. هەلوێستێ هەرە دیار ژبۆ پاوانكرنا باوەریێ و گرێدانا وێ ب راستیێڤە، ئەوە كو ب بڕیارێن پەهلەوانێ سەرەكیڤە بهێتە گرێدان. هەر لادانەك یان خوە ڤەكێشانەكا بەروەخت ژی ژ بڕیارێن ئەیۆبێ پەهلەوان، بەر ب جەمسەرێ گومانێڤە دچیت: "گومانێ ب كەنیەكا بارۆڤەی، لەیلانا سینگێ خوە ڤەكر. پرچا باوەرییێ دگەل تایێن دارێ تێكهەل دكرن. وان هەردووان ژی دزانی بڕیارا هەموو گوندییان نەراستە. چونكو گومان ددلێ وان دا بوو. نەدهێڵا راستەرێ ببن. هەر بڕیارەكا ددان، هەتا ژ لێڤا وان دبۆری پۆشمانی ل جهێ وێ دهاتە چاندن.. بپ١١١".
ئوو مادەم جەمسەرێ باوەریێ ب قورتالبوون و ژیانێڤە گرێدایە (ل گورەی فەلسەفا دووانیزمێن هەڤدژ)، باوەری دێ بەر ب خێرێ و رۆناهیێ و هشپاكی و ئەڤینێڤە چیت. گومان ژی دێ بەر ب خرابیێ و تاریێ و هشپیسیێ و كەربوكینێڤە چیت. ئەڤجا دێ كۆمەكا هەڤڕكی یێن دی ژ ڤەرێژا باوەری و گومانێ پەیدا بن، کو هەموو دێ خزمەتا باوەریێ كەن، ئەو ژى کریارا رەڤینێیە!: "جەنگا تاری و رۆناهیێ ل شەڤەكێ دەسپێكر بوو، شەڤەك درێژا وەك دیوارێ چینێ.. ئەهرەمەن و ئاهۆرا زۆرانبازێن قادێ بوون. تەماشەڤان هشپاك و هشپیس بوون.. بپ١١١-١١٢". ئەڤ دانوستاندنا هونەری و جوان دناڤبەرا باوەری و گومانێدا كو بوویە ئەگەرێ هەڤڕكی یێن دناڤبەرا ئەهرەمەن و ئاهۆرایدا (خوداڤەندێن خێرێ و خرابیێ د زەرادەشتیێدا)، خۆشییەكێ ددەتە وەگری و جوانییەكا هونەری ددەتە دەقی.
د هەمی هەڤڕكی یێن دناڤبەرا دووانیزمێن هەڤدژدا، نڤیسەر ژ پشت رێزكان دهێتە دەر و بۆ خواندەڤانی ئاراستە یا دروست (ل گورەی هزر و پەیاما خوە) هەلدبژێریت. ئانكو حەزا ب سەرهەلبوونێ (كو وەزیفەیەكا گرنگا وێژەیا نوویە) ژبۆ خواندەڤانی ناهێلیت. ب ڤێ چەندێ ژی، دەق ب هەمی میناكێن خوە یێن هونەری و جوانڤە دبیتە ئالاڤەكێ رەوشەنبیركرن و هشیاركرنا جڤاكی. ل داویێ ژی، مینا چیرۆكەكا ریپۆرتاژكی لێ دهێت. ب شێوەیەكێ گشتی، كوینێ گومانێ یان پێژنا وێ، دناڤ پڕانی یا بۆیەرێن رۆمانێدا هاتییە ڤەدان. ژبلی وان گومانێن نڤیسەری ب راستەوخۆیی ئیشارەت داینێ و ب پلان بەر ب سەمتێن دیاركریڤە هاژۆتین. هەروەسا كۆمەكا گومانێن دی ژی ژ ڤەرێژا حیوارێن دناڤ بۆیەراندا بەرچاڤ دبن:
- گومانا ئەیۆبی دەربارەی بڕیارا بەرگریێ: "بەلێ نزا وی ئەڤرۆ خێر بوو؟! ل گەنگەشا ئێڤاری هەمییێ، هەما یێ بێدەنگ بوو. بتنێ ل بەر وی دیواری روونشت بوو. هەر وەكی نە ل ڤێ دنیایێ.. بپ٨٠". ئەڤ بێدەنگییە، نیشانا گومان و هەڤڕكییەكا نافخۆیی یا كوورە.
- گومانا گۆندییان ل سەر پێشنیاز و پێشبینی یێن ئەیۆبێ پەهلەوان: "هەتا شەڤا بۆری ژی هەموو گوندییان ئەو ب رێبەرێ خوە دزانین، نەمازە سێڤێ.. بپ١٧٤". لێ هەر ئەو كەسە بوو گومان ددلێ مێرێ خوەدا چاندی و گۆتیێ، "تو هاتییە دسەردا برن. هشا خوە بینە سەرێ خوە. ل خوە بزڤرە.. بپ١١٣". ژلایەكێ دیڤە ژی، پەهلەوانی ب خوە گومان هەبوو كو گوندی دێ گوهداری یا وی كەن: "لێبەلێ نە دكاری باوەر بكەت وەسا ب ساناهی گوندی ببنە ئێك گۆتن.. بپ١١٢".
- گومانا گوندییان ل سەر بڕیارێن ئەیۆبی و عەڤدلایێ بەرپرسێ پێشمەرگەی: "عەڤدلا و ئەیۆب یێ بەرەڤ دژمنی دچن. دێ مە و خوە دەنە دەست دژمنی.. بپ٢١٦". یان "ئەگەر ب منە ئەیۆب و عەڤدلا دخائینن. دێ مە دەنە دەست دژمنی.. بپ٢١٧". هەروەسا گومانا بەرەڤانێ كورێ عەڤدلای ل سەر بڕیارا بابێ وی: "بەرەڤانی نەدڤیا دگەل بابێ خوە بڕێبكەڤیت، دگۆت: دێ خوە دم دەست دژمنی.. بپ٢١١".
- گومانا میرۆی ل سەر رەوایەتی یا دۆزا شۆرەشێ (كو ل شۆرەشا ئیلۆنێ پێشمەرگە بوو)، لێ د شۆرەشا نوودا پشكداری نەكر: "میرۆ ژی ئێك بوو ژ پێشمەرگەهێن شۆرەشا ئەیلۆلێ، ل چیایێ پیرسی دگەل بالەخانی هاریكارێ رەشاشبڕنۆیێ بوو. لێ ل ڤێ شۆرەشا دوماهیێ ب كارێ چاندن و مالداریێ ڤە مژوول بوو.. بپ١٢٥".
- گومانا پەهلەوانی دەربارەی چەتەیان: "برایێ من، دێ چەوا چییە درەبییا دژمنی دا، تو ب تنێ یێ ددەستێ مەدا مای.. بپ٢٨٩". هەروەسا گومانا چەتەیان ل سەر كارێ چەتایەتیێ كو كارەكێ بێ مفا و بێ پاشەرۆژە: "ئەگەر رۆژەكێ بەربەرۆشك گەرم بوون، مە ژبیر نەكن... باش بزانن هوون ژ مە چێترن.. بپ٢٣٨". ئەڤ هەلوێستێ ئالوگۆر و باركری ب دلینییەكا فیرهایی هەردوو لایەنان مشت گومان دكەت.
- گومانا نڤیسەری (پەهلەوانی) ل سەر هەلوێست و بڕیارێن ژنان: "ژبلی بڕیارێن دەیكا خوە، بڕیارا ژنەكا بتنێ ژی ل نك وی ب سێڤەكا ڕزی نەدچوو.. بپ١٢١". ئەڤ حوكمێ رەهایی گومانەكێ بۆ خواندەڤای پەیدا دكەت كو بڕیارێن دەیكا وی ژی هەر وەسانن.
د ڤی ئەتموسفیرێ مشت ئالۆزی و ترس و گوماناویدا، كارەكێ سروشتییە كو هەمی پەهلەوانێن سەرەكی و لاوەكی بكەڤنە دناڤ كۆمەكا هەست و هەڤڕكی یێن گرچنێن دەروونیدا. هەر ژ دەسپێكێ و هەتا دوماهی یا رۆمانێ، گەفەكا دژوار ل سەر ژیانا هەمی پەهلەوانان هەیە و ئەڤ گەفە هەمی باژێر و گوندێن وی سەردەمی ڤەدگریت. ئەڤە ژی دبیتە سەدەمێ وێ چەندێ، كو كەسێن دناڤ رۆمانێدا و ئەوێن ژ دەرڤە ژی، تۆشی قەیران و ترۆما یێن دەروونی ببن. ئوو د گاڤێن هۆسادا (ل گورەی سەربۆر و پێكهاتە یا كەساتی یێن جوداجودا یێن هەر كەسەكی)، كاردانەوە یێن جوداجودا پەیدا دبن.
هەڤڕكی یێن دەروونی و خوەگونجاندن
هەردەمێ مرۆڤ بەرئاتاڤێ رەوشەكا نالەبار دبیت كو گەفێ ل ژیانا مرۆڤی بكەت، ل دەسپێكێ كاردانەوەیا سروشتی ژبۆ نەهێلان یان كێمكرنا گەفێ؛ هێرشكرنە یان خوەڤەكێشان و رەڤینە. ئەڤ هەردوو ئاراستەیە دبنە ئەگەرێ چێكرنا هەڤڕكییەكا دی یا نافخۆیی، كو مرۆڤ نەچارە ئێكێ ژێ هەلبژێریت. ئەو ب خوە، ل گورەی دیتنا (د. فخری الدباغ) ب شێوەیەكێ سەرەكی سێ جۆرێن هەڤڕكیێ هەنە[2]:
١. هەڤڕكی یا دوو ئاراستەیێن وەكهەڤ: مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ خوە ل هەمبەر دوو ئارمانجێن وەكهەڤێن خۆش ببینیت، لێ فەرە ئێكێ ژێ هلبژێریت. ئەم دبێژینێ وەكهەڤ، چونكو خۆشیا هەردوو ئاراستەیان وەكهەڤە ل دەف مرۆڤی. نڤیسەری كریارا رەڤینێ ب قورتالبوونێ وەسف كرییە: "چوون نە هەر تنێ ژبۆو چوونێ بوو، چوون ژبۆ قورتالكرنێ بوو.. بپ٢٤١". لەوا چوون وەكو كریارەكا خۆش و رزگاربوونێ ل هەمبەری قورتالبوونا ب نەچوونێ وەكهەڤە و دبیت خۆشتر و هێسانتر بیت: "هندەك ژ وی خەلكی ب پشتگیرییا سەرۆك جاشەكی... خواستن چاڤەرێ بمینن، دبیت ئەو بۆ وان لێبۆرینەكێ پەیدا بكەت.. بپ٢٢٠".
٢. هەڤڕكی یا دوو ئاراستەیێن دژ: مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ خوە ل هەمبەر دوو ئارمانجێن نەخۆش (كو دژی حەز و ڤیانا وی بن) دبینیت، دبێژینێ دژ چونكو هەردوو ئارمانج دژی حەزا وینە، لێ فەرە ئێكێ هلبژێریت. بۆ نموونە رەڤین بەر ب سنوورانڤە و خوەدانا دەست دژمنی هەردوو نەخۆشن و ل دژی حەز و خواستێن گوندی یێن گوندێ سەبرێنە. دپشكا باوەری و گومانێدا، نڤیسەر ب درێژی و جوانی سەرەدەریێ دگەل ڤێ هەڤڕكی یا نافخۆیی دكەت و ب ناڤێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدا ل قەلەمددەت. ل ڤێرە ژی، نڤیسەر بێلایەنی یا خوە ژدەستددەت و دبیتە لایەنگرێ كەسێن رەڤین هەلبژارتی. ژبۆ بەهانەكرنا ڤێ لایەنگریێ ژی، كریارا رەڤینێ ب باوەریێ وەسف دكەت: "گومانێ گۆت: رەنجا خوە بەر با نەدە ژبۆ من بهێلە. باوەریێ گۆت: هندی تو وان دسەردا ببی، ژ وان ناگەرم. هەر چو نەبیت دناڤ سێنگێ سەركێش و نیڤەك ژ گوندییان دا ئاكنجی مە.. بپ١١١". لێ چونكو نڤیسەرێ رۆمانێ ل دەسپێكێ و ب زانیبوون و پلاندانان بڕیاردایە كو رەڤینا پەهلەوانێ رۆمانێ بكەتە قەهرەمانییەكا كێم وێنە و بۆ تۆمار بكەت، میناكێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدا كرییە ڤەرێژا هەڤڕكی یا نافخۆیی یا ژبۆ هەلبژارتنا رەڤینێ یان بەرەڤانیکرنێ (كو ئەنجامێ وێ كوشتنە یان خوەدانا دەست دژمنییە). لێ ئەگەر ئەم ژ لایەكێ دیڤە سەحكەینێ، كو باوەری و گومان نە دەربارەی گەوهەرێ بابەتییە، بەلكو باوەری و گومانە ب بڕیارا ئەیۆبی. ئەگەر وەسا بیت، سەدەمێ هەڤڕكیێ دێ بەر ب ئاراستەیەكا سروشتی یا دانوستاندنەكا دیموكراتیكڤە چیت.
٣. هەڤڕكی یا دوو ئاراستەیێن هەڤدژ (خۆش و نەخۆش): مەرەم پێ ئەوە دەمێ مرۆڤ د كەڤیتە بەرامبەر دوو رەوشێن هەڤدژ؛ ئێك خۆش و مفادارە و یا دی ژی نەخۆش و زیانبەخشە. لێ خۆشی و نەخۆشی پێكڤە گرێداینە و هەڤڕكی دناڤبەرا هلبژارتنا ئاراستەیەكێ ژ ڤان هەردوو ئاراستەیێن هەڤدژدا پەیدا دبیت. بۆ نموونە دەمێ ناڤودەنگی و پەهلەوانی ب رێكا موغامەرە و كارەكێ پر مەترسی بیت. دێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا هەلبژارتنا كریارا ب مەترسی و ناڤداریێدا پەیدا بیت. ل دەمێ دژمن نێزیكی كاروانێ رەڤێ دبیت، بالەخان دبێژیت: "گەلی مێران! ئەڤە ئەز ئێك و بلا نەهێن دی ژی دگەل من بێن. ئەم دێ خوە كەینە قۆربانێن ڤی خەلكی و هێرشەكێ بینە سەر دژمنی.. بپ٣١٢". ئەڤە نە كاردانەوەیەكا هەلچوونێ یان بێزارییە ژ ژیانێ، بەلكو لێگەریانا ناڤداری یا خۆشا قەهرەمانیێ یە (ب رێكا هەلبژارتنا رێكەكا پڕ مەترسی و مشتی گەف)، لەوا كاردانەوەیا دایكا وی ب ڤی شێوەی بوو؛ "نەگۆتێ كورێ من! ما تو بتنێ مێری، گەلەك ژ ڤان خوە ب تە نادەن و وەكی تەنە. بەلێ گۆتێ بالەخانی وەرە ناڤ زارۆكێن خوە، تو ئێك گاڤا بتنێ ژی ناچی.. بپ٣١٢".
د دەروونزانیێدا، هەمی هەڤڕكی یێن نافخۆیی و دەرەكی، دبنە ئەگەرێ پەیدابوونا قەیران و پەستا دەروونی. ئەگەر ئەڤ پەستا دەروونی نەهێتە كونترۆلكرن (یان مرۆڤ نەكاریت راهاتنێ دگەل بكەت)، دێ تۆشی ئارێشە و ئێشێن دەروونی بیت. لەوا مرۆڤ ب شێوەیەكێ سروشتی و ب كاردانەوەیەكا فیتری، هندەک شێوازێن راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ یێن كاردانەوەیان ژبۆ هەڤسەنگكرن و راهاتنێ ل سەر هەردوو ئاستێن هۆشی و نەهۆشیێ بكار دئینن[3]. مەرەم ب شێوازێن راستەوخۆیێن ، كاردانەوە یێن راستەوخۆیێن ل سەر ئاستێ هۆشینە كو ژبۆ سڤككرن یان كونترۆلكرنا هەڤڕكی یێن هەیی یێن نافخۆیی و دەردۆران ئەنجام ددەت. مینا ڤان چالاكی و كاردانەوە یێن ل خوارێ:
أ- بەرهنگاری یا راستەوخۆ یا ئەرێنی: د حالەتێن شەڕیدا، ب بڕیارێن مجد و ئێكلاكەرێن سەرەدەری یا دگەل قەیرانێ دهێتە دەربڕاندن، چ شەركرن بیت یان ژی رەڤین بیت. هەروەسا هەستكرنا ب گرنگی و بەرپرسیاریێ، رێكەكا راستەوخۆ یا بالبەرە كو شیانێن بەرهەڤی یا راهاتنێ پتر لێ بهێن. ئەڤ هەستكرنا ب بەرپرسیاریێ ب شێوەیەكێ زێدەرۆ ل دەف پەهلەوانێ سەرەكی (ئەیۆب) هەیە. جار ل هەمبەری شۆرەشێ و مللەتی، جار ژی ل هەمبەری گوندی یێن خوە. نەدوورە نڤیسەری هەولدا بیت ب ڤێ هەستكرنا بەرپرسیاریێ، ساخلەتێن پەهلەوانێن نەرەڤۆك پێ باركەت: "ئەز ژی پشكەك ژ وانم. دەستێن من ژ وان نابن و ئەو ژی وەكی تویرافا مێوێ دستۆیێ من ئالییاینە، ژ من ڤە نابن.. بپ٩٨". دبیت ژی هەولدانەك بیت ژبۆ پشكداركرنا خەلكێ دی دكریارا رەڤێدا، كو رەڤینێ بكەتە هەلوێستەكێ گشتاندی و هەمی پێكڤە (تبای عامێ بچنە شامێ/ فولكلۆر). لێ دحالەتێن دوور ژ مەیدانا شەڕی، هندەك رەفتارێن مینا پشكداری یا چالاكییان، خوە ژبیرڤەكرن ب كاریڤە، یان ئەنجامدانا كارێن وەرزشی و هونەری، دبنە ئەگەرێ راگرتنا هەڤسەنگی یا كەساتیێ و تەنابوونێ. ل دەف پەهلەوانێ باژێری، چوونا ئێكەتی یا نڤیسەران و چایخانا ل كێلەكا پرێ، باشترین و ئارامترین جهێن ڤەحەویان و دلدەرێژكرنێ بوون: "گەلەك دڤیا بچیتە ئێكەتیا نڤیسەران، چونكۆ پشتی دووركەتنا ژ قۆشەنێ ئەو ببوو ئارامگەها پێگوهۆرك.. بپ٣٣". ئێكەتى یا نڤیسەران جهێ چالاكی یێن وێژەیی و هونەری و هزری یە. ئەڤ چالاكییە (دگەوهەرێ خوەدا)، ئالاڤەكێ دلدەرێژكرنەكا ئەرێنینە. هەروەسا ژی چایخانە (کو جهێ دۆمینە و پەركانێ و ل هەڤجڤیانا هەڤالانە)، ئەو ژی دبیتە جهەكێ ئارام و بیاڤەك ژبۆ دلدەرێژكرنێ: "هەر چەوا هەردوو ب ژووركەتن، دیت گازینۆ یا نخیایە. وی چاڤێ خوە ل كۆمەك هەڤالان دگێرا، بەلێ مامۆستای درەك چۆل دڤیا.. بپ٤٠". دچارەسەری یا دەروونیدا، هەردوو تەکنیکێن ژبیرڤەكرنێ و دلدەرێژكرنێ، دوو شێوازێن نەراستەخۆ یێن راهاتنا ئەرێنینە دگەل پەستا دەروونی.
ب- چالاكی یێن شۆنگرێن بالبەر: مینا خوە ژێ دووركرن و خوەڤەكێشانێ، هەلبەت دبیت ئەڤ رەفتارە رەڤین بیت ژ هەڤڕكیێ. لێ ددەمێ خوە ڤەكێشانێدا، مرۆڤی ژ كاردانەوە یێن هەلچوونێ دپارێزیت و هەڤسەنگی یا وی ڤەدگەرینتەڤە دوخێ جاران كو دبیتە بیاڤەك ژبۆ كاركرنێ د لایەنەكێ دی یێ چالاكییاندا. ئوو دپڕانیا جاراندا، داهێنانەكا بەرچاڤ دبیاڤێ شۆنگردا دكەت و ژ ئاكامێن نێگەتیڤێن هەڤڕكیێ دوور دكەڤیت. ئەڤە ژی ب كریارێن نڤیسینێ و هونەری دهێتە ئەنجامدان. هەرچەندە نڤیسەری ئیشارەتێن راستەوخۆ نەداینە بەرهەمێن نڤیسی و كارێن هونەری، لێ داكۆكی یا وی یا بەردەوام ل سەرچوونا ئێكەتی یا نڤیسەران، ڤی تێگەهێ شۆنگرێن بالبەر دپەژرینیت: "ئەڤە دلێر و هەسن ژی بەرەف مە هاتن، ئەگەر هۆزانەك نوو دگەل تە هەبیت بۆ من بخوینە.. ما بۆچی ئەم نا رابین و بەرەف ئێكەتیا نڤیسەران بچین.. بپ٥٩". خالەكا دی یا گرنگ د ڤی بیاڤیدا هەیە كو نڤیسەری گەلەك خوە لێ نەكرییە خودان. د هەمان دەمدا ژی (ل گورەی ئیدیولۆژی یا پێڤاژۆیا بۆیەران)، ب نەرێنی ل قەلەمدایە، ئەو ژی خوە گونجاندنا دگەل دەستەلاتێیە. هەرچەندە ل گورەی بۆیەر و روودانان، خوە گونجاندنا دگەل دەستەلاتا رژێمێ گونەهەكا مەزنە و لادانە ژ تێگەھ و رێبازا شۆرەشێ. لێ ژ لایێ دەروونیڤە، ب چالاكییەكا شۆنگرا بالبەر دهێتە هژمارتن: "كی بهێتە ڤێرێ دێ دگەل وی بین... هەما كێ دەیكا مرۆڤی ماركر، ئەو بابێ مرۆڤییە.. بپ١٢٤". ئوو ژبۆ رەتكرن و بەهانەكرنا ڤی تێگەهێ، بەرێ خواندەڤانان ددەتە هەلپەرستی و پاراستنا بەرژەوەندا تایبەت: "ما كی چ ددەت مە؟ بەس نانێ مە دخۆن. دلێ نانی یە، بەلێ مالێن خوە سەرا وان ناهێلین.. بپ١٢٤". ب هزرا من، نڤیسەری ئەڤ جوداهییە ئێخستییە دناڤ وان گوندی یێن هەڤ چارەنڤیسدا (ل گورەی بۆیەرێن رۆمانێ)، داكو هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدا بشارینیت و سەرنجا خواندەڤانی بەر ب رەواتی یا لایێ باوەریێڤە ببەت. ئەڤە ژی ئەو كراسە یێ ژبۆ پەهلەوانێ خوە یێ سەرەكی كەركری.
ج- چالاكی یێن شۆنگرێن نەبالبەر: مینا هەلچوونەكا دەملدەست، رەفتارا دژمنكاریێ ل دژی كەسان و تشتان، دێ هەولدەت هێرشێ بكەتە سەر یێ بەرانبەر، یان هەر تشتەكێ بكەڤیتە بەر دەستی دێ شكێنیت (یان دێ هاڤێژیت). هندەك ژی ژ مال درەڤن، یان ژ كارێ خوە دەردكەڤن. هەلبەت ئەڤ كریارە ژ خۆڤەكێشانێ جودایە، چونكو خۆڤەكێشان تەناتر و هێمنترە. لێ ئەڤ كریارا رەڤینێ، هەلچوونەكا تۆلڤەكرنێیە. ئوو ئەگەر نەشیا ڤێ هەلچوونا دەملدەست و رەفتارا دژمنكاریێ ئاراستەی كەسەك یان تشتەكێ دەردۆر بكەت، دێ بەر ب خوەییێ خوە زڤڕیت و دێ هەمی كەربا خوە ل خوەییێ خوە دارێژیت. ددەروونزانیێدا دبێژنە ڤێ رەفتارێ خوە هەلوەشاندن (تدمیر الذات): "پشتی تێر ڤەدخوار و مەست دبوو، تێرتێر دگری و پاشی ب پیێن خوە یێن لەرزۆك رادبوو سەمایێ. ئێدی هەر تشتێ دهاتە بەردەڤی دگۆت، ب تنێ ل سەر گرتن و بەردانا خوە نەبیت.. بپ١١". ئەڤ خوە تەدمیركرنە، ساخلەتەكێ ترۆماداری یا دەروونییە (نەمازە ل دەف گەنجان). ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ، ئاماژە ب ترۆماداری یا مەجیدێ سەرخۆش هاتییە دان: "ب تنێ ل سەر گرتن و بەردانا خوە نەبیت.. بپ١١". چونكو گرتن و دەستەسەرکرن دسەردەمێ رۆمانێدا، هۆكارێن سەرەكی یێن ترۆمایا دەروونینە.
د- رەفتارێن خۆنەخۆشكرنێ: د ڤێ رەفتارێدا، مرۆڤ بەرهنگاری رەوشێ یان بارودۆخی نابیت، لێ دناڤ هەلچوونەكا نافخۆیێ یا نە دەربڕاندیدا دژیت و دئەنجامدا دێ خۆ نەخۆش كەت. هەرچەندە نڤیسەری چ ئاماژە یێن ئاشكرا نەداینە ڤێ رەفتارا راهاتنێ. لێ د پشكێن دەربارەی باوەری و گومانێدا، ب ئاوایەكێ نەراستەوخۆ خویا دبن و نڤیسەری (ژبەر نەبوونا باكگراوندەكا دەولەمەندا دەروونزانیێ) ب تەماحی و گوهداری یا ژنان بەهانە كرییە.
جۆرێ دی یێ راهاتنێ كو ل سەر ئاستێ نەهۆشی یا مرۆڤی ئەكتیڤ دبیت و دبێژنێ شێوازێن نەراستەوخۆ یێن راهاتنێ. مەرەم پێ ئەو ئالاڤن یێن ددەمێ سەرنەكەفتنا شێوازێن راستەوخۆدا دەردكەڤن. ئانكو مەیدانا سەرەدەریكرنا وی یا دگەل هەڤڕكیێ، ژ هۆشی بەر ب نەهۆشیێڤە دچیت. دڤێرەدا ژی، مرۆڤ یێ بەردەوامە ل سەر هەولدانێن خوە یێن بەرەڤانیكرنێ ژ وان ئالۆزی و نەرەحەتی یێن هۆشداری یا وی تێك ددەن. ئالۆزی ئەو هەستا پر ئێشانا باركرییە ب دلینی و دوودلی یا هەڤكویف دگەل هەر هەڤڕكییەكا نەچارەسەركریدا. لەوا ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ (كو مرۆڤ د هۆشداریا خوەدا هەست پێ ناكەت)، هندەك ئالاڤێن دی یێن بەرەڤانیێ بكار دهینیت كو رەحەتی و هەڤسەنگی یا خوە پێ بپارێزیت، یان ژی هەستكرنا ب داكەفتنێ و زربەهریێ و گونەهكاریێ كێمتر و سڤكتر لێ بكەت. هەمى کەس ڤان ئالاڤێن بەرگریكرنا مەژى بكار دهینن. لێ ئەوێن ترۆمادار و هەردەم دناڤ ئارێشە و هەڤڕكی یێن دەروونیدا، پتر بكاردهینن. ئوو چونكو بۆیەر و روودانێن رۆمانێ مشتە ژ گەفێن مرنێ و هەڤڕكی و پەستێن دەروونی، گەلەك جۆرێن ئالاڤێن بەرگری یا مەژی هاتینە بكارئینان. ئەڤ ئالاڤە ب شێوەیێن ئاشکرا و نەئاشکرا دناڤ هندەک هەلوێستێن کاراکتەراندا، یان د پێڤاژۆیا گشتی یا بۆیەرێن رۆمانێدا خویا دبن.
رەڤین مێرانییەكە وەك زڤڕینێ
هەروەكو مە دپەرەگرافێ بۆریدا خویاكری كو رەڤین كاردانەوەیەكا سروشتی یا هەڤسەنگكرن و راهاتنێیە دگەل پەست و قەیرانێن دەروونی، كو ئاكامەكا نێگەتیڤ دكەنە سەر شێواز و پێكهاتەیێ كەساتی یا جڤاكی یا مرۆڤی. ئوو ئەگەر ئەڤ پەست و قەیرانێن دەروونی ب كریارێن جەستەیی و گەفێن بەرهەستێن ل سەر ژیانێ تێكهەلكری بن، هینگی كریارا رەڤینێ یان بەرسینگگرتنێ ژی دێ ب شێوازێن تێكهەلكری یێن جەستەیی و ئاماژەیی و مینەڤی بن. رەڤین ب خوە ژی كاردانەوەیەكا بەرجەستەیی یە ژبۆ گەفەكا بەرجەستەیی یا ل ژیان و ئارامی یا مرۆڤی دهێتە كرن.
هەرچەندە رەڤین وەكو تێرم و تێگەھ، كریارەكا ب فهێتی و شەرمە ل دەف جڤاكێ كوردی. لێ دەمێ دبیتە ئەگەرێ رزگاربوون و خوە قورتالكرنێ، دهێتە قەبوولكرن (نەمازە ئەگەر ئەڤ رەڤینە ژبۆ ڤەگەرەكا دی یا دۆماندنا هەڤڕكیێ بیت). ئوو ئەڤ كریارا نیازا ڤەگەرێ و دۆماندنا هەڤڕكیێ، بەهانەیا هەمی كریارێن رەڤینێیە د هەمی جھ و سەردەمێن دیرۆكێدا. پڕانى یا رۆماننڤیس و داستاننڤیسێن پێگۆتنێ یان ڤەگێرانا روودان و بۆیەران، بەحسی حیكایەت و سەرهاتی یێن پەهلەوانیێ و شەڕی و بزاڤێن مان و نەمانا قەهرەمانان دكەن. دپڕانی یا جاراندا ژی، ئەڤ قەهرەمانێن دیرۆكی ژبۆ ئارمانجەكا بلند و بەرژەوەندا گشتی یا جڤاکێن خوە هەڤڕكیێ دكەن (خوە ئەگەر سەرێ وان ژی دبەر را تێ بچیت). دەمێ هكتۆرێ پسمیرێ ترۆی بڕیاردای کو شەڕێ مان و نەمانێ دگەل لەشكەرێ مەلیكێن گریسان بكەت، ژبۆ هندێ بوو كو ناڤەكێ دیرۆكی بۆ خوە و وەلاتێ خوە تۆمار بكەت. ئوو دەمێ سێسەد پەهلەوانێن سپارتایی ل هەمبەری لەشكەرێ مەزنێ فارسان راوەستاین، دەمێ خانێ لەپ زێرین بەرسینگێ لەشكەرێ شاعەباسی گرتی، هەموویان ژبۆ پاراستنا روومەتى و ناڤدارى یا جڤاکى بوو. هەموویان گیانێ خوە ژدەستدا و بوونە قوربانى یێن قەهرەمانتى یا خوە، لێ هەتا نۆكە ژی ناڤودەنگێ وان ددیرۆكێدا تۆماركرییە و خەلك ستران و هۆزانان پێ دبێژیت. لەوا ئەم دكارین بێژین كو تۆماركرنا قەهرەمانی یا دیرۆكی، ب شەڕی و بەرسینگگرتنێ و بەرخودانێڤە گرێدایە، نە ب رەڤینێڤە.
لێ نڤیسەرێ رۆمانا شۆپێن روندكان، یێ هەولدایی كو قەهرەمانتییەكا دیرۆكی ژ كریارەكا رەڤینێ چێكەت و پەیامەكێ بدەتە خواندەڤانی، كو دشیاندایە رەڤینێ ژی پەهلەوانێن دیرۆكی هەبن. باشترین نموونە ژی دەربازبوونا بارزانی و هەڤالێن وی بوو ژ چەمێ ئاراس (هەروەكو هەموو دوكیومێنتێن دیرۆكی خویا دكەن). لێ ئەو رەڤینە پلانەکا داڕشتى بوو ژبۆ ڤەگەرەکا دى، یان دۆماندنا خەباتێ د مەیدانەكا دی یا شەڕێ بەرسینگگرتن و بەرخوەدانێدا. لێ دحالەتێ پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێدا، رەڤین ژ دژمنەكی بەر ب دژمنەكێ دیڤەیە: "كورێ من، ئەڤە تركۆیە، ژ عەرەبان زالمترن، هەما خودێ رەحمەكێ ل بەر دلێ وان بگێریت.. بپ٣٧٠". ئانكو رەڤین ژبۆ كریارا رەڤینێیە، ژبۆ رزگاركرنا گیانێ خوە و گوندی یێن خوەیە. پەهلەوان د گاڤەكا كەربڤەبوونێدا خویا دكەت:
- "برایێ من، ئەڤە نە باركرنە! ئەڤە رەڤە رەڤ.. بپ١٠٩".
- "ئەگەر باركرن بیت، چو جاران بەرهەڤ نابین، ژبۆ ڤێ رەڤێ چو بەرهەڤی پێنەڤێت. رەڤە و ل پەی رەڤێ رووتی دهێت. لەورا گۆتینە؛ رەڤ و رووتی.. بپ١١٦".
- "چوون نە هەر تنێ ژبۆ چوونێ بوو، چوون ژبو قورتالكرنێ بوو.. بپ٢٤١".
لێ سەرەرای ڤێ رەڤینا ژ نشكاڤە كەفتییە د رێكا خەلكێ گوندێ سەبرێ و گوندێن دەوروبەردا، نڤیسەری ڤێیایە كراسەكێ قەهرەمانی و بەرخودانێ بكەتە بەر. جارێ ل دەسپێكێ و بەری قەومینا روودانێ، پەهلەوان ب پێشبینییەكا پەهلەوانێن ئەفسانەیی یێن چیڤانۆكان، هزرا رەڤینێ دكەت و پلانەكا موكم بو دادنیت، چونكو ب رێكا خەونێ هاتییە ئاگەهداركرن: "خودێ ل سەر گۆتنا من شاهدە. هێشتا من تشتەك ژ ڤێ برووسكێ ژی نەدزانی. چونكو برووسك گەلەك پشتی هینگی یا هاتی و ئەڤ خەونە یا بەری پێنج شەڤایە.. بپ١٣١". وەكو هەموو قەهرەمانێن چیڤانۆكان باوەرییەكا مەزن ب خەونێ هەیە و پشتبەستنێ پێ دكەت. ئوو دیسا وەكو خەونێن چیڤانۆكان، خەونا پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێ ژی راست دەردكەڤیت و دبیتە رێنیشاندەرەكێ ئەفسانەیی ژبۆ پلانێن راچاندی یێن رۆژێن داهاتی. ئەیۆبێ پەهلەوان ب ڤی شێوەیێ ل خوارێ خەونا خوە ڤەدگێریت: "من دیت؛ دنیا سپێدە بوو، هەموو خەلكێ مە درەڤی. دگەل وان درەڤیم. چو چەك دگەل من نەبوون، ژبلی گۆپالەكێ زراڤ پێڤە ددەستێ مندا بوو. ئەم بەرەف درەكا نەنیاس دچووین. من نەدزانی بەرەف كیڤە دچین. بتنێ من دزانی هەموو خەلك یێ درەڤن. ژن و مێر و زارۆكان بوون.. بپ١٣١". ڤەگێرانا ڤێ خەونێ بەرێ خواندەڤانی ددەتە هزركرنێ د سێ سەمتێن شرۆڤەكاریێدا، یا ئێكێ پەهلەوانی ل گورەی ڤێ خەونێ پلانەكا پێشوەخت و بڕیارەكا بەرهەڤكری ژبۆ رەڤینێ دایە. دناڤ گەرمەگەرما دانوستاندنێن بڕیاردانێدا، ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ ئاماژە ب ڤێ چەندێ دهێتە دان: "بەلێ نزا وی ئەڤرۆ خێر بوو؟! ل گەنگەشا ئێڤاری هەمییێ، هەما یێ بێدەنگ بوو. بتنێ ل بەر وی دیواری روونشت بوو. هەر وەكی نە ل ڤێ دنیایێ.. بپ٨٠". سەمتا دووێ ئەوە كو مرۆڤێن خوە ژی دڤێ بڕیارێدا پشكدار دكەت، داکو بڕیارا خوە یا كەسۆكی بكەتە بڕیارا كۆمێ: "ئێكەمین جڤین ل سەر بەربانكێ بێلایێ، دناڤبەرا هەموو زەلامێن گوندی دا هاتە گرێدان. دەمژمێر ژ دوونیڤی شەڤێ دەرباز ببوو.. بپ١٠١". ئەڤە ژی دكۆكا خوەدا ئارمانجەكا دی یا ڤەشارتییە كو ب رێكا خاوەنداری یا خەونێ (وەحیێ!)، هەمی مرۆڤ و كەسوكارێن خوە ل دۆر تەوەرێ خوە و بنەمالا خوە خرڤە دكەت. ژبۆ ڤێ مەرەمێ ژی خوە ب هێزدار و كەسەكێ راددەبەدەرێ ژ توخمێ مرۆڤان نیشان ددەت: "دڤیا گریا خوە ژ گوندییان ڤەشێریت.. بپ١٧٦". چونكو گری نیشانا هەلچوون دلینی یا مرۆڤانە و نڤیسەری ڤیایە پەهلەوانێ خوە ژ مرۆڤان بلندتر ببینیت، لەوا هەلچوونا گریێ ژی، ژێ دوور كرییە. یا سیێ ژی ئەوە كو كریارا رەڤینێ بكەتە مێرانی و قەهرەمانییەكا دیرۆكی. باشترین و ب ساناهیترین ئەرگومێنت ژبۆ ڤێ مەرەمێ، هەژیكرن و پیرۆزكرنا كریارا رەڤینێیە.
نڤیسەرێ رۆمانێ، هەمی شیانێن خوە یێن هونەری و رەوانبێژیێ كرینە دخزمەتا ڤێ هەژیكرنێدا. ب شێوەیەكێ ئاشكرا و راستەوخۆ، رەڤین ب باوەریێڤە گرێدایە و بازنەیەكێ گومانێ ئێخستییە سەر وان كەسێن رەڤینێ نە پەژرینن. ئانكو چاڤكێ كامیرا نڤیسەری تنێ كەفتییە سەر دوو هەلوێستێن رەهایی؛ باوەری و گومان. ئەوێن ب دویف وەحی و خەونا پەهلەوانی دكەڤن، باوەردار و وەلاتپارێزن (خوە ئەگەر رێككەفتنێ دگەل چەتە یێن خوەفرۆش ژی بكەن!). ئەوێن دوودل ژ بڕیاردانا رەڤینێ، گوماندار و ترسینۆك و هەلپەرستن (خوە ئەگەر بڕیارا وان شەڕەكێ مان و نەمانا بەرگریێ بیت ژى!).
نڤیسەری گرنگییەكا بەرچاڤ ب ناخێ كەسێن گوماندار نەدایە و ب كووری ل ئەرگومێنتێن وان نەڤەكۆلایە. ئەرگومێنتا ئێكانە یا نڤیسەری خویاكری، ئەوە كو ب مال و مولكێ خوەڤە گرێداینە: "دەستێن مە ژ مالێ مەڤە نابن.. بپ١٢٣". ما نەیا فەر بوو کو گوندى بەرەڤانیێ ژ وەلاتێ خوە بکەن؟ ما یا بەرئاقلتر نەبوو کو هزرکا دى د گومانا واندا کربا؟ نەدوورە ڤیا بیت هەڵوێستەکێ مێرانیێ بۆ خوە و وەلاتێ خوە تۆمار بکەن. ما ئەڤ هەلوێستە نە هەژی هندێیە كو مرۆڤ شەڕێ مان و نەمانێ بو بكەت؟! ما نە هەژی هندێیە كو پەهلەوانەكێ مینا سەمیانی (کو پەهلەوانەكێ لاوەكییە)، دگەل وان بمینیت و سەرەدەرییەكا بەرهۆز و نەرەهایی دگەل گومانێن ئەوێن مایی بكەت: "ب مێرانیا خوە ژی مینا شێرەكێ نە ترسیایی و چاڤنەترس.. بپ٢٤٨".
لێ پەیاما نڤیسەری ئەوە كو كریارا رەڤێ بكەتە داستانەكا مێرانیێ و ئەیۆبی بكەتە قەهرەمانێ ڤێ داستانێ. لەوا ب كووری و هووری ل سەر مانا سەمیانی ناراوەستێت و ب كریارەكا لاوەكی یا هەچكوهەیی ل قەلەم ددەت: "ئەگەر ژبەر وان نەبا، نۆكە ئەو ژی دگەل ئەیۆبی و یێن دگەل دا بوو.. بپ٢٤٨". یان "ئەو ژی ژبەر خاترا وان ما بوو.. بپ٢٤٩".
ئەڤ بڕیاردانا پێش سەمیانیڤە (بێی كو سەدەمێ سەرەكیێ مانا سەمیانی خویاكەت)، كێمبەهاكرنا سەمیانییە ژبۆ هەژیكرن و بلندكرنا هەلوێستێن ئەیۆبی. چونكو مانا سەمیانی دگەل كەسێن گوماندار (كو هەلپەرست و قەلس و نەزان و بێ باوەرن) دگەل وێ وەسفێ ناگونجیت، ئەوا ب مینا شێرەكێ نە ترسیایی پەسندایی. لێ دبیت مەرەم پێ ئەو بیت كو هەر كەسەكێ ل دویف بانگەوازی یا ئەیۆبی بچیت باوەردار و هەژی و سەركەفتییە، ئوو هەر كەسەكێ هەلوێستەكێ دی هەبیت، چەتن و گوماندار و شكەستییە. هەمی هەولا نڤیسەری ئەو بوویە كو رەڤینا پەهلەوانێ خوە رەوا كەت و دهەمان دەمدا ژی، رۆلەكێ قەهرەمانێن دیرۆكی بدەتێ. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، كۆمەكا هەڤبەركرنێن دیرۆكی و وەسفێن لەهەنگەكێ ئەفسانەیی ب پەهلەوانێ خوە یێ سەرەكیڤە نووساندینە (چ ب ئاماژە یێن راستەوخۆ بیت یان نەراستەوخۆ)، هەتا شیایی هژمارا پتر ژ پێنج هەزار كەسان بگەهینتە پەراڤەكێ تەنا (کو ب راستى ژى کارەکێ نەهێسان و هەچکوهەییە). ئەڤە ژی هندەك ژ وان هەڤبەركرنێن دیرۆكی و كلتۆرینە[4]:
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل خوداڤەندان:
هەروەكو مە گۆتی كو نڤیسەری ڤێیایە پەهلەوانێ خوە بكەتە قەهرەمانەكێ ئەفسانەییێ هەمی پێزانین و شیان هەین. لێ دپڕانی یا جاراندا، ئەڤ جۆرێ پەهلەوانان ژ نفشێ خوداڤەندانە. لەوا نڤیسەر ژی سیفەتێ خوداڤەندان ددەتە پەهلەوانێ خوە و دبێژیت: "ئەیۆب ئێك ژ وان خوداڤەندان بوو. ژبلی بڕیارێن دەیكا خوە، بڕیارا ژنەكا بتنێ ژی ل نك وی ب سێڤەكا رزی نەدچوو.. بپ١٢١". پەهلەوان ب ڤی ساخلەتێ خوداڤەندیێ دكاریت هەمی تشتان بزانیت و پێشبینی یێن وی ژی راست دەركەڤن. ب درێژاهی یا ڤەگێرانا چیرۆكێ، ئەیۆب ب هەمی روودانان ئاگەهدارە و هەر جهەكێ گەهشتبایێ هەڤالەك یان مریدەك لێ هەبوو. خوە دەمێ دچیتە دناڤ رەبییا چەتە یێن دژمنیدا ژی، كەسێن نیاس و هاریكار هەنە: "كا راوەستن! یا ژمنڤە دەنگێ خالێ ئەیۆب هات گوهێن من.. بپ٢٢٣".
ب هزرا من، مەرەما نڤیسەری نە ئەو بوویە كو پەهلەوانێ خوە بكەتە خوداڤەند، چونكو ئەگەر وەسا بایە، ل گورەی وێ سەربۆرا دەولەمەندا نڤیسەری دبیاڤێ چیڤانۆك و حیكایەتێن فولكلۆریدا هەیی، دا ڤەگێران بەر ب سەمتەكا دی یا ئەفسانەییڤە چیت. لێ یێ هەولدای كو ساخلەتێن خوداڤەندان بكەتە بەر پەهلەوانێ خوەیێ مرۆڤ. ب ڤێ چەندێ ژی، پەنا برییە بەر ب كارئینانا قەهرەمانێن ئەفسانەیی یێن نیڤ خوداڤەند. پەهلەوانێ خوە دگەل ئوتناپشتم هەڤبەركرییە كو ژ لایێ ئانۆیێ خوداڤەندڤە ب قەومینا روودانان هاتییە هایداركرن: "ئانۆی ئەو هایدار كر بوو، داكو مینا ئۆتووناپشتم خەلكێ خوە ئاگەهدار بكەت و ئەوان ب كنارێن قورتالبوونێ بگەهینیت.. بپ١٣٢".
دئەفسانە یێن سومەرییاندا، ئوتناپشتم (مینا نۆحی) مللەتێ خوە ژ تۆفانێ قورتالكر و خوداڤەندان ساخلەتێ نەمری یا خوداڤەندان پێ بەخشی. ئەیۆب ژی د پشكا خوەدانەناسكرنێدا ب ڤی ئاوایی بەحسی خوە دكەت: "دبێژنە من ئەیۆبێ سەبرێ، من باوەریەكا تام ب خودایێ خوە یێ پاك و دلۆڤان هەبوون، چ گومان ل سەر مەزنی و ئافرنەدەڤانییا وی نەبوون... هەتا گوشتێ من ژی بو كول و پێت، كوتی بووم. بومە خوارنا كورمان. بەلێ سەبرێ من هەر ما و من كین ژ خودایێ خوە نەراكر.. بپ١٠٥".
ئەڤجا ما بۆچی رۆلێ نۆحی یان ئوتناپشتم پێ ناهێتە بەخشین؟! ئەو باوەردارە و فەرە باوەری پێ بهێتە دان، داكو مللەتێ خوە ژ تەنگاڤیێ رزگاركەت. ژلایەكێ دیڤە ژی، ئەڤ خۆودانەنیاسینە ب چیرۆكا ئەیۆب پێغەمبەرڤە گرێدایە كو دێ دخالا بهێتدا ئاماژێ پێدەین.
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل پێغەمبەران:
جارێ ل دەسپێكێ ڤەگێرانا خەونێ و نەرازیبوونا گوندی یێن وی، هەڤبەركرنەكا نەراستەوخۆیە دگەل محەمەد پێغەمبەر. ئەگەر ئەم خەونێ ل جهێ وەحیێ دانین، دێ بینین كا چەوا هندەك ژ كەسوكارێن پێغەمبەری (س) باوەری پێ ئینا و هندەكێن دی دناڤ گێژەڤانكا گومانێدا دزڤڕین، هەروەسا ژی رەفتار دگەل ئەیۆبی هاتە كرن. بەری روودانا وەرگرتنا هەلوێستی، پێغەمبەر (خودانێ وەحیێ) و ئەیۆب (خودانێ خەونێ) دناڤ كەسوكارێن خوەدا جهێ رێز و شەهنازی پێكرنێ بوون. د لەقتەیەكا بلەزدا نڤیسەر ددەتە خویاكرن: "هەتا شەڤا بۆری ژی هەموو گوندییان ئەو ب رێبەرێ خوە دزانین.. بپ١٧٤". ئانكو هەتا بەری خویاكرنا خەونێ و بانگەوازی یا رەڤینێ، هەموو گوندییان باوەری پێ هەبوو و ب رێبەرێ خوە دزانین. پێغەمبەر ژی هەتا بەری خویاكرنا وەحیێ، جهێ رێزگرتن و باوەری یا هەمی خەلكێ مەكەهێ بوو. ئوو گرێدانا وەرگرتنا هەلوێستێ رەڤینێ ب گومان و باوەریێڤە، ڤێ بوچوونێ دپەژرینیت، نەمازە ئەوێن باوەردار قورتال دبن و ئەوێن گوماندار دناڤ ئاگرێ جەهنەما ئەنفالاندا دهێنە سۆتن. ئەگەر ئەڤ هەڤبەركرنا نەراستەوخۆ ژ راچاندنا هزرێن من یێ خواندەڤان بیت، كۆمەكا هەڤبەركرنێن دی یێن راستەوخۆ ژی تێدا هەنە:؛ "مینا پەیامبەرەك ژ پەیامبەرێن یەهودیان، هەستپێكرنا خوە ب مەترسیا پاشەرۆژێ ل بەر چاڤێن خوە دانی.. بپ١٣٠". پاشی ددەمێ ڤەگێرانا خەونێدا چیرۆكا موسا پێغەمبەر دكەتە هێڤێنێ خەونا وی: "خیچەكا رەشا تەقنێ، وەكی رۆبارەكێ دكەتە بەراهیا مە، هەر مرۆڤەكێ دگەهشتە وێ تەقنەرەشێ تێدا دچوو خوار و هندا دبوو... ب وی گۆپالی ل تەقنەرەشێ گەریام.. بپ١٣١". كا چەوا موسا پێغەمبەر ب گۆپالێ خوە، مللەت ژ دەریا سوور دەربازكر، هەروەسا ئەیۆبی ژی ب گۆپالێ خوە یێ زراڤ، مللەت ژ جاددێ دەرباز كر. لێ نڤیسەری وەسا هزر كرییە كو دبیت خواندەڤان نەكاریت ڤێ هەڤبەركرنا ئاماژەیی ببینیت. لەوا ب ئاشكرایی ناڤێ مووسا پێغەمبەری ئینایە و كرییە ژێدەر و ئیلهاما خەونێ: "ئەیۆبی ئەڤ خەونا خوە یا سەرچەقێن وێ ڤەدگەریان سالێن گەنجاتی یا وی و چیرۆكا بەنی هیلال و گۆپالێ جادۆیێ مووسایی.. بپ١٣٢". هەروەسا سەبر و تەحەمولا ئەیۆبێ پەهلەوان دگەل سەبر و تەحەمولا ئەیۆب پێغەمبەر هەڤبەر دكەت: "ئاڤا وەرمینا كرمێن نەفرەتی یێن ئەیۆب پێغەمبەری دبن چەرمێ وی دا دلڤلڤی.. بپ٢٣٠".
ئوو د پشكا خوەدانەناسكرنێدا، نڤیسەر ب رێكا تەقەموسێ ئەیۆبێ سەبرێ ددانتە جهێ ئەیۆب پێغەمبەر و هەمان سەربۆرا پێغەمبەری بۆ پەهلەوانێ خوە ڤەدگێریت: "دبێژنە من ئەیۆبێ سەبرێ، من باوەریەكا تام ب خودایێ خوە یێ پاك و دلۆڤان هەبوون، چ گومان ل سەر مەزنی و ئافرەدەڤانییا وی نەبوون. وی ژی چو گومان ل سەر ڤیان، سەبر و باوەرییا من نەبوون.. نزانم چەوا رۆژەكێ ژ رۆژان، خودایێ من دگەل ئەهریمەنی ل هەڤهاتنكر، كو دژمنێ من و وی بوو. ب دەست وی ڤە بەردام. بێی كو من گونەهەك ژی هەبیت. هەر تشتێ من، مال، زارۆ، بووك و نەڤی، سەرمیان و بەختەوەری چوون. هەتا گوشتێ من ژی بو كولوپێت، كوتی بووم. بوومە خوارنا كورمان. بەلێ سەبرێ من هەر ما و من كین ژ خودایێ خوە نەراكر. خوە نەدا دەستێ ئەهریمەنی. ل دوماهییێ خودایێ من دمەرجێ خوەدا بسەركەت و من ژی شەرێ خوە بدوماهی ئینا. ژبەر ڤێ سەركەتنێ گەلەك تشت ل من زڤڕاندن. ئەڤە جارەكا دی ژی دامە دەستێ ئەهریمەنی. بەلێ سەبر و باوەرییا خوە ژ دەست نادەم.. بپ١٠٥". ئەڤ میناكێ هونەریێ تەقەموسێ، بەرێ مە ددەتە بابەتەكێ دی یێ جەڤەنگی، ئەو ژی ناڤێ گوندێ سەبرێیە. پڕانی یا گوند و دەڤەرێن د ڤەگێرانا بۆیەراندا هاتین راستەقینەنە، تنێ گوندێ پەهلەوانی نەبیت كو ناڤێ سەبرێ دانایە سەر. ب هزرا من، ئەڤ ناڤە هێمایەكە ژبۆ سەبر و هەدارا پەهلەوانێ رۆمانێ، كا چەوا سەبر و هەدار ب ناڤێ ئەیۆب پێغەمبەرڤە هاتییە نووساندن، نڤیسەری هەولدایە كو هەمان سەبر و هەدار ب پەهلەوانێ ویڤە ژی بهێتە نووساندن. لەوا ناڤێ راستەقینەیێ گوندى ب ناڤێ سەبرێ گوهارتییە. ژلایەكێ دیڤە ژی، یێ ڤیای گوندی ب ناڤداری یا پەهلەوانێ سابر تۆماركەت، ئانكو ژێیاتی یا گوندی بۆو پەهلەوانی بزڤڕیت و ژێیاتی یا پەهلەوانی بۆ هەمی مرۆڤایەتیێ بزڤڕیت، مینا هەمی پێغەمبەر و خوداڤەندێن ئەفسانەیی. خوە ناڤێ رۆمانێ ژی ژ رۆندكێن پەهلەوانی هاتییە وەرگرتن، "رۆندكا شۆپێن خوە ل سەر دێمێ وی چێكر بوون.. بپ١٧٩".
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل بارزانی:
ئەگەر ئەم ب هووری ل چیرۆكێ بنێرین، دێ بینین كو ژبۆ ئاڤاكرنا كەساتی یا پەهلەوانێ رۆمانێ، مفایەكێ زۆر ژ ساخلەتێن كارێزمایی یێن كەساتی یا بارزانی هاتینە وەرگرتن، نەمازە د رەوشا دەربازكرنا چەمێ ئاراسدا (كو ب شێوەیەكێ رێكخستی لەشكەرێ خوە ڤەكێشا و دگەل وان ما هەتا هەمی ژ ئاراس دەربازكرین). پەهلەوانی ب هەمان شێوەیێ رێكخستی كاروانێ خوە بەر ب سنوورانڤە بر: "پێنجی كەسەك ژبۆ دوماهیا كاروانی، چەند كەسەك ژبۆ هاریكارییا بێچاران. كەسێن رێبەر و شارەزا بۆ سەركێشییا كاروانی. هەرسێ سەركردێن مەزن ژی ئێك ل بەراهیێ و ئێك ل نیڤێ و یێدی ل داویێ.. بپ٢٧١". هەلبەت ئەڤ رێكخستنا موكم، میناكێ سروشتیێ ئاژاوەیی یا رەڤینێ رەسم ناكەت. زێدەباری ڤێ چەندێ ژی، مینا بارزانی و لەشكەرێ وی هەتا رێژگەها دوماهیێ ژی، هەر چەكدار و بەرهەڤكری بوون ژبۆ هەر شەرەكێ ژنشكانڤە بهێتە كرن: "ئەگەر هات و هێزەكا دژمنی بهێت دا دهەوارا وان بچین.. بپ٢٧٢". ئەڤە ژی نە ساخلەتێ رەڤینێیە. پشتی راچاندنا ڤی میناكێ مینا رێكخستنا لەشكەرێن فەرمی (دحالەتێ هێرشێدا)، بەرێ كامیرێ ل سەر ئەیۆبی رادگریت و ب فلاشباكەكێ بلەز بیرا خواندەڤانان ل خوەیی یا كەسێ پەهلەوانی دئینیت: "بەری نۆكە ئێكەمین كەس بوو دهاتە بەر جاددێ، نۆكە ژی دوماهیك كەسە مایە ل بەر جاددێ.. بپ٢٣٠".
ئەڤ میناكێ وەكو هەڤتەریبی یا هەڤدژان، دەربڕینەكا جەڤەنگییە ژبۆ مێرانی و مێرخاسی یا پەهلەوانی، ل دەمێ هێرشكرنێ سەركێش و پێشەنگێ پێشمەرگەیە و ل دەمێ رەڤێ ژی ل دوماهی یا كاروانی مایە كو كەسەكێ ل دویف خوە نەهێلیت و هەمیا بەر ب پەراڤێ تەناهیێڤە ببەت. ل گورەی دوكیومێنت و ژێدەرێن دیرۆكا نوو یا بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێ، ئەڤ ساخلەتێن ژێگۆتی ژ ساخلەتێن بارزانیێ نەمر بوون. نە دوورە نڤیسەری ڤێیایە بێژیت كو خوینگەرمی و گیانێ بارزانی دناڤ لەشێ هەمی قەهرەمانێن مللەتێ كورد دایە و د تەنگاڤی و رەوشێن نالەباردا، تەقەموسا كەساتی یا وی ب هزر و دلینی و دەسپێشخەری و رەفتارڤە دهێتە كرن. پاشى ب ئاوایەكێ ئاشكرا و راستەوخۆ ژی، ئەڤ هزرا جەڤەنگی خویا كرییە دەمێ دبێژیت: "ژبەركو كورتترین و باشترین رێك وان هلبژارتبوو، رێكا هاتوباتێ: ئێكە ژ هەرسێ رێكێن سەرێ سێریانا مرۆڤ ل راستی وان دهێت. هەمیشە قەهرەمانێن كورد، هەر ژ میرزایێ ئەفسانەیی و هەتا بارزانی ل دەربازكرنا ئاراسی ئەڤ رێكە هەلبژارتیە.. بپ٢١١".
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل پەهلەوانێن لاوەكی یێن درۆمانێدا:
بەروڤاژی ڤان هەڤبەركرنێن ژێگۆتی د هەرسێ خالێن پێشیندا، كو شێوازێ تەقەموسێ و چاڤلێكرنێ ب خۆڤە گرتینە. پڕانیا پەهلەوانێن لاوەكی یێن رۆمانێ كرێت و بچووككری هاتینە وەسفکرن (هەلبەت ژبلی بنەمالا پەهلەوانی، چونكو ئەو ژی پشكەكن ژ پێكهاتەیێ كەساتی یا وی یا چیڤانۆكی). ئەڤە ژی هەولدانەكە ژبۆ مەزنكرن و هەژیكرنا پەهلەوانێ سەرەكی. د دوو نموونە یێن هەڤدژدا كو ئێك هەڤبڕیارە دگەل هەلوێستێ پەهلەوانی و یێ دی ل دژی بڕیارا رەڤینێیە، ئێك لایەنگرێ باوەریێ و یێ دی مشتی گومان (هەروەكو نڤیسەری رەسمكرین). هەردووان ل هەمبەری مەزناهی و پایەبلندی یا پەهلەوانی، ب بچووكی وەسف دكەت. دحالەتێ ئێكێدا بچووككرنا پەهلەوانێ لاوەكی ب رێكا بێ بەهاكرنا هەبوون و بڕیارا وی هاتە كرن: "جەرگیسێ بەژن كورتك و نیڤ كۆسە، دفنا خوە یا درێژ ب دەرهچكی ڤەمالی، تشتەك لێ نە دكەتە ئاڤێ، چوون و نە چوون وەكی ئێكبوو. دبیت چوون ژ مانێ باشتر بوو، گۆت: دێ كەنگی ب رێكەڤین؟!.. بپ١٠٩". لێ د حالەتێ دووێدا، كەسەك ب ناڤێ مەردان گومان ل سەر بڕیارا پەهلەوانی هەیە و ئەو باوەری نینە كو دێ ب سەلامەتی گەهتە بنەجهێ، لەوا ل دژی بڕیارا بەردانا گوندی رادوەستێت. ل ڤێرە ژی، نڤیسەری هەول نەدایە خوە ل بەرهەلستی یا مەردانی بكەتە خودان و ل سەدەمێ گومانا وی ڤەكۆلیت. لێ ب ئاوایەكێ هزركرنا نێگەتیڤ، سەرەدەری دگەل هەلوێستێ مەردانی هاتییە کرن. ب رێكا بچووككرن و بێ بهاكرنێ، هەلوێستێ وی ژی پشتگوھ دهاڤێت: "مەردانێ چوڕیك و بەژن كورتك، ئەوێ قەدا وی یا ژووری دوجاری یا خوارێ. ل روونشتنێ گەودەكی تەڤاڤ هەبوو. بەلێ چاخێ رادبوو پییا هندی زارۆكان خویا دكر. سەروچاڤێن مەیموون ئاوا، دفن و دەڤ دەركەتی و بروو، چاڤ دبەر كوور.. بپ١٢٤". ئوو چونكو ئەڤ هەلوێستە ل دژی پەهلەوانییە، بچووككرن دژوارترە و میناكێ پاشڤەبرن و ئیهانەكرنێ وەردگریت. د كاردانەوەیەكا نەچاڤەرێكریدا، پەهلەوان ب ئاوایەكێ تڕانەپێكرن و ئیستیهزاییڤە دبێژتە گومانداران: "باوەردكەم هوون ل سەر وێ باوەریێنە، هەما كێ دەیكا مرۆڤی ماركر، ئەو بابێ مرۆڤییە؟!.. بپ١٢٤". ب ڤێ پرسیارا ئیستیفزازی، بەرێ بەرهەلستان ددەتە وێ چەندێ كو بێژن نەخێر وە نینە و ئەم ژی وەكو وە خودان باوەر و مێرن. داكو ب ڤێ بەرسڤا چاڤەرێكری خوینگەرمی و هاندانا وان ژبۆ بڕیاردانا رەڤینێ بهێتە كرن. لێ كا چەوا پرسیارا ئیستیفزازی یا پەهلەوانی نەچاڤەرێكری بوو، ئەرگومێنت و بەرسڤێن بەرهەلستان ژی نەچاڤەرێكری بوون: "برا!... باوەر بكە حكومەت چو ل مە ناكەت، ما مە چكرییە؟ ئەم یێ ل سەر مال و مولكێ خوە. نە ئەم پێشمەرگەهین، نە رۆژەكێ مە تفەنگەك د وان وەركرییە.. بپ١٢٤".
هەرچەندە نڤیسەری خوەسەرییەكا جوان و هونەری دایە ڤان جۆرە پەهلەوانێن لاوەكی و دانوستاندنەكا گەرم و ئازاد پێ چێكرییە. لێ ئەڤ ئازادییە ژ چوارچۆڤێ هزركرنێن بەرهەڤكری یێن نێگەتیڤ نەبۆراندییە. بڕیارا نەرەڤینێ ب چوڕیكی و هەلپەرستی و قەلسی یا مالێ دونیایێڤە گرێدایە: "ما كی چ ددەت مە؟! بەس نانێ مە دخۆن. دلێ نانی یە، بەلێ مالێن خوە سەرا وان ناهێلین.. بپ١٢٤". سەرەرای وێ چەندێ كو ئەڤە هەلوێستەكێ رەوا و نۆرمالە ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندی یێن كەسۆكی (ل هەمى جھ و سەردەمان). لێ چونكو جڤاكێ كوردی جڤاكەكێ كوللەكتیڤێ کشتوكالییە، ددەمێ قەیران و تەنگاڤییاندا هەمی مال و مولكەتێ خوە دكەنە قوربانی هەڤهەلوێستی و هەڤبڕیاریێ، لەوا هزرکرن د ژیار و مالێ دنیایێدا، ب بچووكی و چوریکى و نەمێرانیێ دهێتە ل قەلەمدان.
ژلایەكێ دیڤە ژی، پشتگوھ هاڤێنا رۆلێ عەڤدلایێ بەرپرسێ پێشمەرگەی ژی شێوازەكێ دی یێ بلندكرنا پەهلەوانێ سەرەكییە. نڤیسەری نەڤیایە عەڤدلای كرێت و بچووككەت، چونكو بەرپرسێ پێشمەرگەی بوو. هەرچەندە ب رەزامەندی و قاییلبوونا ئەیۆبی، عەڤدلا دبیتە بەرپرسێ كاروانێ رەڤێ ژی: "ژبەركو ئەیۆبی دڤیا عەڤدلا سەركێشبیت. ئەو پتر یێ شارەزا و خەلكێ وێ نافچەیێ بوو. هەم ژی وەك رێبەر پتر بكێر دهات.. بپ٢٠١". لێ هێلانا وی ل پەراوێزا بۆیەران، بێی بڕیاردان و پێرابوونێن ب بەرپرسیاریەتیێ، قورمچاندنا رۆلێ وییە. ئەڤجا ژبۆ تەركیزكرنا ل سەر ئەیۆبی، بۆیەرێ كورێ وی یێ گوماندار و بێئۆمێدی و بێزاری یا عەڤدلای دكەتە بەهانەیا پەراوێزكرنێ: "عەڤدلا گەلەك ژ خوڕوگوڕا خوە یا بەرێ داكەتبوو. هندەك ب بێئۆمێدی و گەلەك و گەلەك ب پەریشانی ل چەپەرێن نێزیكێن دژمنی دنێری. ئەها نۆكە ئەو رۆژ بوو، یا تشتەك ژ مرنێ پێڤەتر ژ وان نەهێت. ئەگەر ژبەر ئەیۆبی نەبایە، نۆكە وی بڕیارا هێرشەك مان و مرنێ دابوو.. بپ٣١٦". هەرچەندە ئەڤ هەلوێستێ مێرخاسی و شۆرەشگێرانەیێ عەڤدلای دگەل رۆل و بەرپرسیاری یا پێشمەرگەكێ شۆرەشگێر دگونجیت، لێ هەبوونا ئەیۆبى وەکو ئاستەنگ (بەرپرس) د رێکا شۆرەشگێرى یا ویدا، ئاماژەیەکە ژبۆ رەواکرنا رەڤینێ. لەوا ب كاردانەوەیەكا بێزاری و بێئۆمێدیێ ل قەلەمدایە و رۆلێ عەڤدلایێ هەڤڕك یان هەڤكویفێ ئەیۆبی هەتا دوماهی یا رۆمانێ پەراوێز كرییە. ب هزرا من، ئەڤە ژی شێوازەكێ دی یێ بچووككرنا پەهلەوانێن لاوەكییە ل هەمبەر پەهلەوانێ سەرەكی.
هەروەسا بابەتێ گوهدان یان بنئەمری یا ژنێ، رەفتارەكا نەقەبوولكرى یا جڤاكییە و خەلك ئێكودوو پێ شەرمەزار دكەن. ل گورەى دیتنێن جڤاکى (ئەوێن بنئەمرێ ژنێ)، نەشێن بڕیارا خوە بدەن و هەركەسەكێ نە خودانێ بڕیارا خوە بیت، ب بچووكی و كێماسی لێ دهێتە نێرین. نڤیسەری ئەڤ رەفتارا نەجڤاكی، كرییە بەهانە ژبۆ نە ئێكگرتنا بڕیارێن گوندییان، کو بچووككرنا خەلكێ گوندییە، نەمازە ئەوێن ل دژی هەلوێستێ رەڤینێ. د لەقتەیەكا تێرامانا پەهلەوانیدا نڤیسەر (حیكایەتبێژ) دبێژیت: "ئەیۆبی هەموو دنیاسین. بڕیارا وان كەتبوو دەستێ ژنان.. بپ١٢٠". ئەڤ شێوازێ ڤەگێرانێ ئاماژەیە ژبۆ كاردانەوەیەكا هەلچوونا باركری ب تۆڕەبوونێڤە. تانتێدانا ب بێ بڕیاری و بنئەمری یا ژنێ، دیسا هەولدانەكا ئیستفزازییە ژبۆ هاندان و ڤەگەریانا وان بەر ب پەژراندنا داخوازی یا پەهلەوانیڤە. نڤیسەرى ژبیرکرییە کو بەهانەیا سەرەکى یا رەڤینێ ژبۆ پاراستنا ژن و زارۆکانە. ئەڤجا ددەمێ رەڤینێدا، هەردەم ژن ژى رەئیا خوە ددەت و رۆڵەکێ بەرچاڤ هەیە د پرۆسەیا رەڤینێدا، چونکو نیڤەکا هەلگرتنا کەلوپەلان و ئاهێن خوارنێ ب ستوویێ وێڤەیە. لێ ئەڤ بچووکرنا خەلکى و ژنان ژبۆ هەژیکرنا پەهلەوانى و رەواکرنا رەڤینێیە.
هەر دبیاڤێ بچووککرنا کاراکتەرێن دیدا، ژپێخەمەت مەزنکرنا پەهلەوانى، خالەکا دى یا هەژى ئاماژەپێکرنێ دکەڤتە بەرچاڤێن خوادەڤانان. ئەو ژى ئەوە دەمێ كاروانێ رەڤینێ دگەهتە پەراڤێ تەنا، بەرێ كامیرێ ژ سەر پەهلەوانی ناهێتە لادان و دهەولدانەكا سار و نەبەرهۆزدا (لێ ژلایێ هونەریڤە جوان و هەژی)، نڤیسەر بەردەوامیێ ب پرۆسەیا بچووككرنا خەلكێ بەرانبەری پەهلەوانی ددەت و گەنەرالێ تورکێ نەژاد كورد ل هەمبەری ئەیۆبی شەرمكری و چاڤشۆر ددەتە نیاسین: "هەرچەندە قومانداری دهندردا نەفرەت ل گۆتنا خوە دكرن... چاڤێن وی بێدەستێ وی داكەتن.. بپ٣٢٠". دڤەگێرانەكا كەسێ ئێكێدا، نڤیسەر ڤێ چاڤ داكەتنێ ل سەر زارێ قومانداری بەهانە دكەت و دوو چووچكان ب بەرەكی دكوژیت: "تو دبینی ئەز فەرماندەكێ مەزنم و كوردم. ئەڤ گوویێ ل سەر ملێن من ژی تێرا هندێ ناكە هاریكارییا كوردان بكەم. ئەوێ وەلاتەكی خوە یێ سەربەست نەبە، نامووسا وی ژی تونەیە.. بپ٣٢٢". ژلایەكیڤە بێ دەستەلاتی و نە هەڤكاری یا كوردێن تركیێ بەهانە دكەت و ددەتە خویاكرن كو كورد هندی پایەدار بن ژی، هەر دژمنێن تركانە و كەسێن دووەمینێن وەلاتینە. ژلایەكێ دیڤە ژى، ئیمپاسی و سیمپاسی یا كوردێن كوردستانا باكۆر خویا دكەت و دڤێت بێژیت كو هەمی كورد ل هەر جهەكێ هەبن، ئێكگرتی و ئێكرێزن ژبۆ رزگاری یا نەتەوەیی یا كوردستانێ. لێ دهەمان دەمدا ژی، پەیاما خوە یا سەرەكی ژبیر ناكەت كو بچووككرنا گەنەرالییە ل هەمبەری ئەیۆبێ پەهلەوان. د حیوارەكا نافخۆیی یا ئیستیهزاییدا دبێژیت: "ددلێ خوەدا گۆت: بەرێز ما تو نە گەنەرالی؟! دێ بڕیارێ ژ كێ وەرگری.. بپ٣٢٧".
چەتە ژی جوانمێر و كوردپەروەرن
د تێگەهێن نەتەوەپارێزیێدا، چەتە ئەو كەسەنە یێن هاریكاری یا دژمنی ل دژی مللەتێ خوە دكەن، نە پشكەكە رێكخستینە د هەیكەلێ لەشكەرێ دژمنیدا، لێ كۆمەكا نە رێكخستی یا پالپشت و هاریكارە ژبۆ پلان و فەرمانێن لەشكەرێ دژمنی. بۆ جارا ئێكێ ل سالا ١٨٩٠ێ، سولتان عەبدلحەمیدێ دووێ ژبۆ بنبڕكرنا بزاڤێن نەتەوەیی یێن كورد و ئەرمەنان، سوارێن حەمیدی دامەزراندن. پشتی نەمانا سولتانی ل سالا ١٩٠٩ێ، ناڤێ وان كرە فەوجێن سڤك. ل باشۆرێ كوردستانێ ژی ب ناڤێ پۆلیسێن نەفەرمی دهاتنە نیاسین. لێ ل سالا ١٩٦٣ێ، ناڤێ وان كرە (فرسان صلاح الدین الایوبی)، پاشی ل دەسپێكا سالێن هەشتێیان جارەكا دی ناڤێ وان كرە فەوجێن سڤك (الافواج الخفیفة) و ناڤێ بەرپرسێن وان كرنە راوێژكار (مستەشار). هژمارا ڤان فەوجێن سڤك ل سالا ١٩٨٦ێ، دگەهشتنە (٤٠٠) فەوجان[5]. لێ د شۆرەشا ئیلۆنا مەزندا، ناڤێ جاش (یان جەحشك) ل سەر ڤان فورسانان هاتە دانان. د ئەدەبیاتێن بزاڤا رزگاریخوازی یا مللەتێ كورد دا، جاش ب كەسانێن خۆفرۆش و هەلپەرست و نەقەبوولكری دهێنە نیاسین. ددرێژاهی یا دیرۆكا بزاڤ و سەرهەلدان و شۆرەشێن كوردیدا، هەردەم خیانەتێ و خەنجەرێن ژ پشتڤە رۆلەكێ كاریگەر د ڤەمراندنا واندا دیتییە، هەروەكو كریس كۆچیرا دبێژیت كو ئیران، تركیا، عیراق و سوریا دژمنێن بچووكێن كوردانن، دژمنێ هەری مەزنێ كوردان كورد ب خوەنە[6]. ئەكتەرێن پڕانی یا كریارێن خیانەتكاریێ ژی چەتە و سەرقۆلێن وان بوون. ناڤێ چەتەییێ مینا فهێتی و عارەكێ بوو ب نافچاڤێن هەر كەسەكێ رۆژەكێ ژی ئەڤ كارە كری. لێ دسەردەمێ شەڕێ عیراق و ئیرانێدا، هژمارەكا زۆر یا فەوجێن چەتەیان ژبۆ مللەتێ كورد هاتنە دامەزراندن، داكو ئەوێن نەڤێن پشكداریێ د شەرێ ئیرانێدا بكەن، دناڤ ڤان فەوجێن كارتۆنیدا بهێنە ڤەحەواندن و دژاتی یا رژێما عیراقێ نەكەن. ب ڤێ چەندێ ژی، كۆمەكا گەنج و هەڤوەلاتی یێن كوردستانێ (خوە ئەگەر باوەری ب چەتەییێ نەبیت ژی)، ل بن سیبەرا چەتەیان و ب ناڤێ چەتەیاتیێ خوە پاراستن.
ل دەسپێكا سالێن هەشتێیان، ئەز گەنجەكێ خوینگەرمێ چەپ بووم و كرێتترین و شەرمەزارترین كەس ل نك من چەتە بوون. رۆژەكێ ئەز دگەل هەڤالەكێ خوە بووم و ئەم راستی پێشمەرگەیەكێ بوویە چەتە هاتین، هەڤالێ من ساخی و سەلامەتی دگەل كر و پرسیارا پسمام و هەڤالێن خوە یێن پێشمەرگە ژێ كرن. من ژی ب سەرسورمایی و ئیستیهزاڤە خوە هاڤێتە دناڤ سوحبەتێدا و گۆتێ: ما ئەگەر دندكەكا باوەریێ ل نك هەبا دا چەوا خوە فرۆشیت و خیانەتێ ل هەڤالێن خوە یێن پێشمەرگە كەت! هەما بۆ وی هند گەلەكە كو مە بەرسڤا سلاڤا وی دای. ئەوێ چەتە ب شەرمینیڤە ل من نێری و چ بەرسڤ نەدان. لێ دەمێ ئەم ڤەگەراین، هەڤالێ من ب دوودلییەكا شەرمینڤە گۆت: تو دزانی كو هەر چەند كەسەكێن دهێنە خوارێ دووجاران هند دگەهنە شۆرەشێ؟! ئوو دبیت ئەڤ فەوجە مفایەكێ مەزن بیت ژبۆ شۆرەشێ!! ئەوێن د وەستیێن یان سل دبن ڤەدگەرنەڤە و رێكێ ل بەر هندەكێن دی خۆش دكەن كو بگەهنە شۆرەشێ، داكو بەردەوامیێ بدەنە گەرماتی یا شۆرەشێ. هەروەسا زێدەباری پاراستن و نەپشكداری یا ڤان گەنجان د دۆزەخا شەرێ ئیرانێدا، هەمی دەنگوباسێن شۆرەشێ ب رێكا ڤان كەسێن دهێنە خوارێ بەلاڤە دبن. هەرچەندە ڤێ شرۆڤەكرنێ چ كارتێكرن ل هەلوێستێ من یێ توند ل دژی چەتەیان (جاشان) نە كر، لێ پەیڤێن وی هەڤالی هەتا نۆكە ژی ل بیرا منن و كۆمەكا نیشانێن پرسێ ل سەر چەتەیان هێلا (ب كێمی چەتە یێن سەردەمێ شەرێ عیراقێ و ئیرانێ). پاشی دەمێ چەتە یێن دهۆكێ رۆلەكێ كاریگەر د رزگاركرنا دهۆكێدا كری و خوە ب سەرهەلدانا پیرۆزا سالا ١٩٩١ێ تافیلكری، نیشانێن پرسێ و تێهزرینێ ل دەف من مەزنتر لێ هاتن.
ژبەر كو چەتەیی ب خیانەت و خوە فرۆتنێڤە هەڤبەندە، دپڕانی یا نڤیسینێن وێژەیی و سیاسی و رەوشەنبیرى یێن نڤیسەرێن کورددا، رۆلەكێ خراب و كراسەكێ روورەشیێ دكەنە بەر چەتەیان. لێ نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ، دویفچوونا لایەنێن خێرێ و باشیێ دكەساتی یێن چەتەیاندا دکەت. ئەو ب خوە ل گورەی تێگەهێ رێژەییكرنا هزر و رەفتاران، هەر تشتەكی هەڤدژێ خوە ژی دگەل خوە هەیە. مرۆڤ وەكو پێكهاتەیەكێ جوان و كاملان، هەردوو لایەنێن خێرێ و خرابیێ دناڤ خوەدا هەمبێز دكەت. چەتە ژی وەكو هەر مرۆڤەكێ دی، ژ كۆمەكا هەست و هزر و رەفتاران پێك دهێت كو ل گورەی رەوشا وی یا دەروونی دهێنە ئاراستەكرن. ئوو د سەردەمێ شەڕێ عیراقێ و ئیرانێدا (هەروەكو پێشمەرگە دبێژن)، مشە جاران پێكهاتنەكا دووقۆلی دناڤبەرا پێشمەرگە و چەتەیاندا چێبوویە كو فیشەك، ئاهێن خوارنێ و دەرمانان بۆ دەربازكەن. نە دوورە ئەڤە ژبەر وێ چەندێ بیت كو مان و بەرژەوەندی یا چەتەیان ب مانا پێشمەرگەیڤە هەڤبەند بوو. ئەڤجا چەتەیان پاراستنا مان و بەردەوامی یا شۆرەشێ دكر ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندا خوە یا كەسۆكی (نە ژبۆ بەردەوامى یا شۆرەشا رەوا). ب نەمازەیى، كو ژیانەكا گەلەك باش و بەرفرەھ ژبۆ چەتە و بەرپرسێن وان دهاتە دابینكرن. لەورا پەهلەوان ب بستەهی دبێژیت: "ئەو رەبییە چەتێن كوردن و نیاسن. دبیت هاریكاری یا مە بكەن، وان بەری نۆكە ژی، گەلەك جاران هاریكاری ددانە مە، مرۆڤێن باشن.. بپ٢٠٣". هەلبەت ئەڤ باوەری یا رەهایی ب هەلوێستەكێ نەدیار، نە تنێ ئێكلایەنییە، بەلكو ئاماژەیا وێ چەندێیە كو هەڤكارییەكا ئالوگۆر هەبوویە. كا چەوا چەتەیان ب دابینكرنا پێدڤی یێن پێشمەرگەی هاریكاری كرییە، هەروەسا بەرهۆزە ئەم هزركەین كو پێشمەرگەی ژی (ل بەرانبەری ڤێ هاریكاریێ) هندەك دەمان و سۆزێن نەهێرشكرنێ داینە وان. ئوو نەدوورە ئەڤ هاریكاری یا ئالوگۆر، نە تنێ ل دەف كەسەكی یان رەبییەكێ هەبوو بیت، بەلكو پێكهاتن و رێككەفتنەكا نە ئاشكرا یا عەفەوی بیت دناڤبەرا هەمی پێشمەرگە و هەمی چەتەیاندا. هەرچەندە ژ لایێ دلینیێڤە بۆ من ب خوە (وەكو مرۆڤ و پاشی وەكو نڤیسەرەك، پێزانینەكا گەلەك نەخۆشە). لێ دەمێ سەمیان بڕیارێ ددەت كو بگەهتە ئەیۆبی، ئێكەمین هزرا بۆ هاتی ئەو بوو كو دبیت چەتەیان هاریكاری یا دەرباز بوونا وان كر بیت: "نۆكە وی باش دزانی ئەیۆب ب كیژان رێك و هاریكارییا كێ دەرباز بوویە. بەری چەند هەفتیەكان ئەو دگەل ئەیۆبی پێكڤە هاتبوونە دڤێ رەبییێ دا، چەند گۆنی برنج و هندەك روین و چا و چار پێنج سندۆقێن فیشەكان ژ نك وان بربوون. هەر وان كەسان هاریكاری یا وی كریە.. بپ٢٥١". ئەڤە ژی نیشانەكە كو پێكهاتنەكا بەردەوام و دۆمدرێژا پێشوەخت هەبوویە. چەتە كوردن و مشە جاران چێبوویە كو ژ گوندەكی یان بنەمالەكێ كەسێن چەتە و پێشمەرگە تێدا هەبوون. ئەڤجا دەمێ راستی ئێك دهاتن (ل شوینا شەڕی و كوشتنێ)، ئالیكاری یا هەڤ دكرن. ژ لایەكێ دیڤە ژی، جڤاكێ كوردی ژ كۆمەكا عەشیرەتان و هەر عەشیرەتەك ژ كۆمەكا گوندان پێك دهێـت كو هەمی هەڤ ناس دكەن و هەر كوشتنەكا ل هەر لایەكی پەیدا ببیت، نەدوورە ببیتە سەدەمێ پەیدابوونا دژمنكارییەكا عەشیرەت و بنەمالان. خالەكا دی یا هەژی ئاماژەپێكرنێ ئەوە كو ئەڤ پێكهاتنە، نەتنێ د وارێ ئاهێن خوارنێ و فیشەكان و هێرشێن ئالوگۆردا بوو، بەلكو ژێدەرەكێ گرنگێ گەهاندنا پێزانینان ژی بوون. دەمێ ئەیۆب و هەڤالێن خوە ژ جاددێ دەرباز بووین و ژ بازنەیێ مەترسیێ دوور بووین، ڤیا ڤی هەوالێ دلخۆشكەر بگەهینتە كەسوكارێن خوە یێن ل باژێری. لێ ژبلی چەتەیان چ رێكێن دی یێن گەهاندنا هەوال و پێزانینان نەبوون: "ئەیۆبی دڤیا ئەڤ مزگین بگەهیتە كەسوكارێن وی ژی، داكو ئەو ژی بزانن ئەو دەرباز بوون. بدەنگەك نزم و دەردۆران گوهلێ نەبیت گۆت؛ ئەگەر توشیای، ڤی خەبەرێ دەرباز بوونا مە، برەنگەكی بگەهینی مرۆڤێن مە ل دهۆكێ... هەر ئەو كەسێ باوەرپێكرییێ جارا دێ گەهینیت. ئەیۆبی ب شادی مسۆگەر كر، كەس ژ وی باشتر نینە.. بپ٢٣٩".
د هەر شەڕەكێ دناڤبەرا چەتە و پێشمەرگەیدا، هەر لایەكێ سەركەفتبا بۆ كوردان دۆڕاندن و ژبۆ رژێما عیراقێ سەركەفتن بوو. چونكو هەر تەرمەكێ كەفتبا عەردی ژ لەشێ دۆزا كوردینیێ ڤەدبوو. ئەگەر ژ لایێ دلینیێ و رەوشا دەروونی یا تاكانڤە، ئاكامەكا نێگەتیڤا بەروەخت هەبوو بیت ژی، ژلایێ بەرژەوەندی یا ستراتیژی یا دۆزێ و تێهزرینێن كوورڤە، ئاكامەكا پۆزەتیڤا دۆمدرێژ هەبوو. باشترین گرۆڤ ژی پشكداری یا چەتەیان بوو د سەرهەلدانا بوهارا ١٩٩١ێدا. مشە جاران هەلوێستێ چەتەیان، هەلوێستەكێ ئالوگۆر و جودا بوویە، جار پێشمەرگە یێن قەهرەمان بووینە و ژبەر هەر سەدەمەكێ هەیی بووینە جاشێن بێ بەها و خوە فرۆش: "بەرپرسێ رەبییێ گەلەك سالان دگەل وان پێشمەرگەھ بوو.. بپ٢٢٦". ئەڤە ژی دبیتە سەدەمێ چێبوونا حەنینەكا بۆ سەردەمێن بۆری و هەلوێست ل سەر دهێنە وەرگرتن. ئوو هەر ئەڤ حەنینەیە كەسەكێ خوە فرۆش و هەلپەرست پالددەت كو هەلوێستەكێ مێرانیێ تۆمار بكەت: "بەرپرسێ رەبییێ خوە ژهەموو ترسیانەكێ شووشت بوو، ب خورتی و مێرانی بەرسڤدا: دێ ئەو بیت یا هەوە دڤێت، سۆز بیت ئەگەر هەلكەفت بازۆكا ئێكێ ئەم ل دژمنی بدەین.. بپ٢٢٧".
ب هزرا من، ئەڤ پێكهاتنا نە ئاشكرا و بەرژەوەندا ئالوگۆرا دناڤبەرا چەتە و پێشمەرگەیدا (خوە ئەگەر د چوارچۆڤێ بەرژەوەندا تەسكا كەسۆكی یا هەر لایەنەكیدا بیت ژی)، مفایەكێ ستراتیژی گەهاندییە دۆزا پێشمەرگەی. لێ فەرە ژبیر نەكەین كو د هەمان دەمدا، لەشەكەرێ عیراقێ ب هاریكاری یا ڤان چەتەیان گەهشتییە پڕانی یا كونج و قولاچكێن پێشمەرگەی. ئوو هەر ب هاریكاری یا چەتەیان، رژێمێ پێزانین ل سەر بزاڤ و لڤینێن پێشمەرگەی وەرگرتینە. كا چەوا پێشمەرگەی مفا ژ هاریكاری یا چەتەیان ددیت، دژمنێ پێشمەرگەی ژی هەمان مفایێ لەشكەری ژێ ددیت. ئوو پشكداری یا فەوجێن چەتەیان دكریارا ئەنفالاندا خالەكا رەش و عارەكا مشت شەرمەزارییە ب نافچاڤێن چەتەیانڤە. ئەگەر کەسەک بەحسى هەلوێستێ دلینی و هەلچوونا هەستێن مرۆڤایەتى یا وان ددەمێ دیتنا كارەساتا ئەنفالێدا بکەت، ئەو هەستەکا سروشتییە و نە تنێ وژدانا چەتە یێن كورد هەژاند بوو، بەلكو تاك تاكێن لەشكەرێ دژمنی ب خوە ژی، پێ داخبار دبوون و هەستێن دلپێڤەمانێ ل دەف وان ژى دئاریان. گەنجەك بۆ ئەیۆبی ڤەدگێریت: "باوەر بكە مامێ ئەیۆب، گریا وان دكر ئەز مەندەهۆش كرم.. بپ٣٦١". نڤیسەر ژی هەلوێستێ خوە ل سەر زارێ وی گەنجی خویا دكەت: "بەری نۆكە وی گەنجی ژی وەكی گەلەكان هزر دكر كو ئەو هەموو جاش و خۆفرۆشن، ب راستی ئەڤ هەلوێستێن نوو رووداین، هزرا گەلەكان ب جارەكێ گوهارت بوو، باوەر نەدكرن مرۆڤێن هندە پاكژ و خوە گۆریكەر دناڤ واندا هەنە.. بپ٣٦١". ئەڤ هەلوێستێن باركری ب هەستێن مرۆڤایەتیێ، ب درێژاهی یا دیرۆكێ و دهەمی شەراندا هەبووینە، بو نموونە د شەڕێ بەسووسدا، دەمێ زیر سالمێ كورێ رەبیعە هەممامێ كورێ موررە كوشتی (یان هەر دژمنەكێ خوە ژ هۆزا بەنو بەكر دکوشت کو پسمامێن وى بوون)، نەدشیا ژبەر خەمگینیێ نانی بخۆت. ئوو دشەڕێ داگیركرنا ترۆیدا، دەمێ ئەخیلێ مەرمیدی هكتۆرێ كورێ برایام كوشتی بۆ دەمەكێ درێژ ل سەر تەرمێ وی كرە گری. ئەڤ هەستێ مرۆڤایەتیێ ل دەف چەتەیان، كاردانەوەیەكا سروشتی یا تێگەهێن مێرانیێ و هەستا مرۆڤایەتیێ یە. ئەم نەكارین ب هەلوێستەكێ كوردپەروەریێ ل قەلەم بدەین، چونكو ئەگەر هەلوێستەكێ كوردایەتی و نەتەوەپارێزیێ بایە، نەدچوونە دناڤ رێزێن دژمنیدا و دا دگەل رەفا خوە مللەتێ خوە مینن. پەسندان و وەسفكرنا چەتەیان ب خۆشمرۆڤی و جوانمێریێ، مینا گرێیەكێیە د حەفكا هەر كوردەكێ دلسۆزدا و هەناسەیا وی پێ تەنگ دبیت. نڤیسەرى ژی هەمان گومان و دوودلی ل سەر چەتەیان هەیە، لەوا سەرەرای هەمی رێككەفتن و هاریكاری یێن ئالوگۆرێن ئاماژە پێكری، گومانا ل سەر هەلوێستێ مژەویێ چەتەیان هەر هەبوویە و پێشمەرگەیان ب دوودلی و هشیاری سەرەدەری دگەل دكر. سەمیان دبێژیتە هەڤالێن خوە: "چ دبیت. بلا ببیت! ئەڤە ئەز دێ چم. بزانن، ئەگەر هەتا نیڤ دەمژمێرا دی نە ڤەگەریام، وان ئەز یێ گرتیم.. بپ٢٨٩". ئانكو ئەم وەسا تێ دگەهین كو هاریكاری و نەهاریكاری یا چەتەیان ل سەر رەوش و بەرژەوەندا تایبەتا وان رادوەستیا. لێ چونكو نڤیسەری نەڤیایە خوە ل ڤی بابەتی بكەتە خودان و پەیاما وی یا ئاشكرا ئەوە كو چافكێ كامیرێ بدانتە سەر پەهلەوانێ خوەیێ سەرەكی و كریارا رەڤینێ. لەوا ئەڤ هەمی گومانە پشتگوھ هاڤێتینە و ب هەلچوونەكا هیستیری خویا دكەت: "ئەڤ رەبییە نە دژمنن، ئەگەر ملیۆن جاران ناڤێ وان جاش بیت... چو پێ نەڤێت ئەو دێ هاریكاری یا وان كەن. وەكی وان هاریكاریا ئەیۆبی كری.. بپ٢٨٩".
ژبەرکو نڤیسەرى ب ئاوایەکێ رەهایى سەرەدەریێ دگەل پەهلەوانێ خوەیێ سەرەکى کرییە و هەموو بۆیەر و کاراکتەران بچووک دکەت ژبۆ مەزنکرن و هەژیکرنا پەهلەوانى، ب هەمان شێوەیێ رەهایى سەرەدەریێ دگەل قەنجى یا جاشان ژى دکەت. دبیت مەرەم پێ ئەو بیت كو هەتا چەتە یێن دژمن و خۆفرۆش ژی ل هەمبەر ئەیۆبی ببوونە كوردپەروەر و وەلاتپارێز. ڤی تێگەهێ رەهایی هەمی شرۆڤە و هزرێن هەلسەنگاندنەیی یێن دەربارەی جاشێن خۆفرۆش ل بەر نڤیسەری تێكشێلاینە و هەر لڤینەكا وان ب ئەرێنی و مەرەمەكا پۆزەتیڤ دبینیت: "بەلێ ئەیۆبی و چەند كەسەكێن دی دزانی ئەڤ گوللە بارانا بێ نیشان، ژ ئالیێ چەتانڤە دهاتە كرن، داكو ئەو خەلكێ هێشتا مایە دگەلیان دا ئاگەهدار بن و خوە دەربازكەن.. بپ٣٠٩". دبیت وەسا بیت، دبیت ژى ئەو کریارە ژبۆ ترساندنێ بیت و مەرەم پێ رەڤاندنا خەلکى بیت کو بەر ب سینۆرانڤە بچن، رژێمێ ژى هەر ئەو دڤیا كو كوردستان ژ گوندى یێن دوور و شۆرەشڤانێن كورد ڤالا ببیت.
هەرچەوا بیت، ئەڤ شیرێ دوو سەرى یێ ناڤێ وان چەتە (جاش)، جهێ تێڕامان و ل سەر راوەستانێنە. هەڤالەكێ من یێ سیاسەتمەدار دبێژیت[7]: "هەمی مللەت گرنگیێ ب كەلتۆرێ خوە ددەن، چەتەیاتی ژی كەلتۆرەكە و فەرە ئەم گرنگیێ پێ بدەین و دیراسەتا رەوش و هەلوێستێن ئەرێنی و نەرێنی یێن وان بكەین". هەتا نۆکە پڕانى یا نڤیسەر و ڤەکۆلەر، چەتەیان ب جاش و خوەفرۆش ل قەلەمددەن. لێ ئەگەر ئەم ل بزاڤێن رزگاریخوازى یا پڕانى یا مللەتێن جیهانێ ڤەگرین، دێ کەسان و گرۆپێن هەڵپەرست و خوەفرۆش دناڤدا بینین. ئالوگۆرکرنا چەپەرێن خوەفرۆشى و وەلاتینیێ ژى دهەموو بزاڤێن رزگاریخوازریێدا دهێتە دیتن.
بابێ من بۆ مە ڤەدگێرا کو د گەرمەگەرما شەڕەکێ دژوارێ شۆرەشا ئیلۆنێدا، هەوال بۆ مەلا مستەفاى ژ ناڤ ئۆردى یا لەشکەرێ حکومەتێ و جاشان هات کو دەمێ ئەفسەرەکێ لەشکەرى خەبەر گۆتینە سەرکردێ کوردان و ب سڤکاتى بەحسێ وى کرى، ئەوێ سەرۆک جاش زللەهەک ل بنێ گوهێ ئەفسەرى دا و گۆتێ: "ئەوێ تو بەحس ژێ دکەى، دژمنێ منە و دبیت سوباهى من بکوژیت یان ئەز وى بکوژم، لێ سەرکردێ هەمى مللەتێ کوردە و ئەز ژى کوردم...[8]". ئەڤ هەڵوێستە و گەلەک هەڵوێستێن دى یێن مرۆڤایەتى و کوردپەروەرانەیێن چەتەیان، جهێ ل سەر راوەستان و لێکۆلینێیە. نڤیسەرى ژى ڤیایە ب تێهزرینەکا رێژەیى سەرەدەریێ دگەل هەلوێستێ چەتەیان بکەت و هندەک ژلایێ گەشێ دناڤ کەسایەتى یا وان یا مرۆڤایەتیدا نیشا خواندەڤانى بدەت. لێ شێوازێ وى یێ رەهایى دگەل پەهلەوانێ رۆمانێ و کاراکتەرێن هاریکار (کو چەتەنە)، ئێخستییە دناڤ شاشییەکا هونەرى یا ڤەگێرانا بۆیەریدا. دەمێ بەحسێ رەبی یێن چەتەیان دكەت، ددەتە خویاكرن كو نیاسێن عەڤدلاینە. لێ دەمێ دهێتە سەر ئەنجامدانا سەرەدەریكرنێ، ئەیۆب ب هەمی كریاران رادبیت و ژ دانوستاندنان خویایە كو هەمی نیاسێن ئەیۆبینە. ئەڤە ژی بەرێ مە ددەتە دوو سەمتێن شرۆڤەكاریێ؛ یا ئێكێ: ئەیۆبی هەڤبەندی دگەل چەتەیان هەبوون و نڤیسەری ب نەهۆشی نە ڤیایە خویاكەت، داكو ژ بەهایێ پەهلەوانێ خوە یێ سەرەكی نەهینتە خوار (کو بەرى ئەنفالێ، هەڤالبەندێ چەتەیان بوو). یا دووێ: نڤیسەری ب پلان و زانیبوون هەولدایە كو رۆلێ عەڤدلایێ بەرپرسێ پێشمەرگەی كێمكەت، داكو رۆلێ ئەیۆبی پێ بهێزتر و ئاشکراتر دیاركەت. ب ڤێ چەندێ ژی، رەڤینا ئەیۆبی دكەتە قەهرەمانییەكا كێم وێنە و كا چەوا رەفیق صەباح ب ژن و كچڤە داردەستێ قەهرەمانێ برایێ پەهلەوانی بوون (ل باژێری)، هەروەسا ژی جاشێن خۆفرۆش دخزمەتا پەهلەوانیدا بوون و هاریكاری یا وی دكرن ژبۆ دەربازبوونێ.
ب هزرا من، نڤیسەری وەسا هزر كرییە كو مەزندەكرنا رۆلێ چەتەیان، چ ئاكامێ ناكەتە سەر رۆلێ قەهرەمانى یا پەهلەوانێ وی یێ ئەفسانەیی. لەوا ب زێدەرۆییڤە مەزندەكرینە، هەتاكو گەهاندییە وی راددەی كو بەرپرسێ چەتەیان بێژتە پەهلەوانی: "خالێ ئەیۆب، دا تو ب زانی ئەوا رۆژەكێ من دگۆت، كو ئەم ژ گەلەك وان پێشمەرگێن دگەل هەوە كوردترین. بەلێ هندەك كاودانان وەكر ببینە جاش، تە ب من دكرە كەنی و باوەر ژ من نەدكر. ئەها ئەڤرۆ تو ب چاڤێ خوە ڤێ راستییێ دبینی.. بپ٢٣٧". ئەڤ داخویانییە، بەرێ مە ددەتە تێهزرینا رێژەیى درۆڵێ پێشمەرگەیدا ژى. کا چەوا مە بەحسى چەتەیان کر کو هەڵپەرست و خوەفرۆشن، لێ نڤیسەرى ڤیایە ل لایەنێ دى یێ گەش بگەریێت و بێختە بەر تێهزرینەکا رێژەیى، ب هەمان شێوە، ئەم پێشمەرگەى ب پەهلەوان و وەلاتپەروەر و پیرۆز دبینین، لێ نڤیسەرى ڤیایە لایێ دى یێ نەرێنى ل دەف وان ژى ببینیت و بێژیت نەمەرجە هەر کەسەکێ ناڤێ پێشمەرگە ل سەر بیت کوردپەروەرە. نە مەرجە ژى هەموو چەتە خوەفرۆش و نەرێنى بن. ئەڤ تێهزرینا رێژەیى ژبۆ چەتە و پێشمەرگەیان، ئاماژەیە ب تێگەهێ رێژەیى یا هزرکرنێ دهەموو بابەتێن پەیوەست ب مرۆڤى و مرۆڤایەتیێڤە. ئەڤە ژى، سەمتەکێ نوویێ تێگەهشتن و سەرەدەریکرنا دگەل جڤاکییە.
دانوستاندنا ل سەر هندەك بابەتێن كەتواركی یا جڤاكی
پڕانى یا رۆماننڤیسێن پێشەنگێن دەڤەرا مە، د چوارچۆڤێ كەتواری یا جڤاكی و رەخنەیا جڤاكیدا دزڤرن. بابەتێن ئیدیالى یا کلاسیکى و رۆمانسیێ، دگەل بابەتێن هشیاری یا جڤاكی تێكرەس و تێكهەلكرینە. ئەڤە ژی بۆ كۆمەكا سەدەمێن هەڤبەند ب خوەییێ رۆماننڤیسی و رەوشا جڤاكی یا هەیی و داخباربوونا ب ئاراستە یێن دەرڤەییڤە د زڤڕیت، نەمازە داخباربوون ب رۆمانا عەرەبی. رۆماننڤیس بەرۆڤاژی نڤیسەرێ چیرۆكا هونەری یا كورت، كۆمەكا پەهلەوانێن دناڤ بۆیەراندا بكار دئینیت و گرنگیێ ددەتە لڤین و رەفتارێن وان كو دەربڕینێ ژ رەوشا جڤاكی هەمیێ بكەن. كۆمەكا هەست و حەز و پالدەر و هەلچوونێن دەروونی یێن پەهلەوانان د كەنە هێڤێنێ شرۆڤە كرنا كەساتیێ و چوونا دناڤ ناخێ عەقلێ كۆمێدا. هەرچەندە بابەتێ رۆمانسیێ، خوە ل نەزعەیێن كەسۆكی و پێشبینی یێن خوەیاتی یا نڤیسەری دكەتە خودان. لێ ژ ئەنجامێ هەڤڕكی یێن نافخۆیی یێن نڤیسەری (دناڤبەرا شۆپپارێزی و نووكرنێدا، دناڤبەرا هزرێن ئیدیالی و بۆیەرێن كەتواركیدا)، بەرێ وی دایە كەتواری یا جڤاكی و ب خوەویستی یان خوەنەویستی بەر ب بابەتێن جڤاكی و دۆزێن سیاسی و ئابۆری و سنجی یێن كەلتۆرێ جڤاكیڤە هاتییە راكێشان. هەروەسا پاشخانا كەلتۆری یا رۆماننڤیسی و رەوشا وی یا دەروونی، رۆلەكێ كاریگەر د دەسنیشانكرنا سیمایێن رۆمانا دەڤەرێدا هەبوویە. نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ، خوە ل كۆمەكا بابەتێن كەتواركی یا جڤاكی دایە و هەولدایە كو چارەسەری یێن دلهینكەر بۆ ببینیت یان ب كێمی بابەتی ب ئازرینیت. ژبۆ ڤێ مەرەمێ ژی، كۆمەكا تێگەهێن مینا دووانیزمێن هەڤدژ و هەڤتەریبی یا هەڤدژان و رێژەییكرنا تێهزرینێ بكار ئیناینە. ئەم دكارین ڤان بابەتێن جڤاكی یێن ل خوارێ، ب ئاشکرایى دناڤ رۆمانێدا ببینین:
· رۆلێ ژنێ د ژیانا رۆژانە یا جڤاكیدا:
دپڕانی یا دەزگەهێن هەمەجۆرێن مێدیایێدا دهێتە گۆتن كو ژن نیڤەكا جڤاكییە. لێ نەدوورە د جڤاكێن كوللەكتیڤ و کشتوكالیدا، ژن ژ نیڤا جڤاكی پتر بیت. زێدەباری كریارا ئینان و پەروەردەیا زارۆكان و سەروبەركرنا مالێ، هەروەسا هاریكاری یا هەڤژینێ خوە دكریارا کگشتوكالیێدا ژی دكەت. چەند جڤاك پتر بەر ب جهواری و ئارامیێڤە دچیت، بابسالاری یا زەلامی خورتتر لێ دهێت و هەر ئاستەكێ خورتی یا زەلامی بگەهتێ، ب شێوەیەكێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ ل سەر حسێبا تەپەسەركرنا ژنێیە دناڤ مالێدا. هەرچەندە گەلەك ژ زەلام و هندەك ژ ڤەكۆلەرێن جڤاكی ژی ئەو رەوشا توندوتیژی یا نۆكە هەیی ژبۆ عورف و عەدەت و بەها یێن جڤاكی یێن كوردی ڤەدگەرینن. لێ ل گورەی پاشخان و رەوشا ژیارا جڤاكی یا كوردستانێ، ئەز وەسا هزر دكەم كو هەمی رەفتارێن تەپەسەركرن و توندوتیژی یا ل دژی ژنێ هاتییە كرن و دهێتە كرن، رەفتارێن بیانینە و دگەل داگیركەران هاتینە دناڤ هەڤبەندی یێن جڤاكی یێن كوردیدا. نەخوێندەواری و نەزانین و ئاستەنگێن ژیارا رۆژانە، کاریگەرییەکا مەزن کرییە سەر چەسپاندنا ڤان جۆرە رەفتاران.
نڤیسەری هەولدایە كو ب رێكا بەدری یا دایكا پەهلەوانی، رۆلەكێ مەزن و كاریگەر بدەتە ژنا كورد. د پەسندانەكا گوندیكانەدا دبێژیت: "دەیك گرنگترین ئەنداما مالێ بوو، هەتا دناڤ گوندی ژی دا، گەلەك بدەستهەلات بوو. زەلام ل مال و نە ل مال ژی هەر مال یا ب خودان بوو. دەرگەهێ كۆچكێ نەدهاتە گرتن. بپ٩٩". ئێك ژ بها یێن جڤاكی یێن كوردستانێ، مەردینی و ناندەهییە. خوە ئەگەر بنەمالەك هەژار بیت ژی، ل گورەی شیانێن خوە یێن هەیی، دێ پێشوازی یا مێهڤانان كەت. دهەموو جھ و سەردەماندا، مالێن كورد شەهنازیێ ب مێڤانان و مێڤانداری یا خەلكێ بیانی و خویانی دكەن. ئوو لەولەبێ چالاكی و نەچالاكی یا ڤی بهایێ بوویە پشكەك ژ پێكهاتەیێ كەسێ كورد، ژنا بەرمالێیە. چونكو ژنە خوارنێ و سەروبەرێ مێڤانان دروست دكەت و سەرێ مالخوێ مالێ و هەمی بنەمالێ پێ بلند دكەت. ب سەدان نموونە یێن كەلتۆری و فولكلۆری د ڤی بیاڤیدا هەنە. لەوا ئەڤ پەسندانا ڤەكرنا دەرگەهێ كۆچكێ (هەكو زەلام نە ل مال)، رەفتارەكا پایە بەرزا ژنا عەشیرەتێ و گوندییە. زێدەباری ڤێ چەندێ ژی، پشكداری یا زەلامی د بڕیار و كریار و شەڕاندا ژی دكەت: "ژهەموو ژنكێن دی زیرەكتر و چەلەنگترە. رێڤەبەرییا هەموو گوندی دكەت. وەكی زەلاما دشێت دەست پاڤێتە تفەنگێ.. بپ١٩٣". ئەڤجا تشتەكێ سروشتییە كو ژنێن كوردان رۆلێن ئەرێنی یێن كاریگەر ددەمێ تەنگاڤییاندا هەبن. د لەقتەیەكا وەسفكرنا رەڤێدا، نڤیسەر ڤی میناكێ مینا هەلبەستەكا هونەری ڤەدگێریت: "دەیك و بابان گرنگی ب چوونێ ددان و ترس ژ گرییا زارۆكان نەما بوون. دوگیان و ل سەر رۆژێن خوە دژانا وەرببوون. هەوارێن وان دچوونە ئەسمانان. قێژی ژ ژان و برینان دەردكەتن. ژان ژ پەریشانی و بێزاریێ دەردكەتن. زارۆك بوونا ب رێكێ ڤە، ئێك ژ ئارێشێن مەزن بوو.. بپ٢٤١".
د ڤێ رەوشا ئالۆز و مشت دلینى و هەڤسۆزیدا، بەدریێ بەردەوامی ب رێكا خوە ددا و پشكداری د بڕیارێن زەلاماندا دكر. ب رێڤە دەمێ ئەو پێشمەرگە یێن هەمی گەلی و چیا و نهالێن كوردستانێ شەقاندین (هەروەكو نڤیسەر وەسفا وان دكەت)، رێكێ بەرزە دكەن، بەدری رێكا راست نیشا وان ددەت: "ب رژدی و فەرمان گۆت: كوڕێ من، ل وێ رێكێ نەچن! نە یا راستە.. بپ٢٤٥". هەروەسا ئاماژە ب هەلوێستەکێ وێ یێ بڕیاردەر ددەت، دەمێ داخوازا پیرەژنەكا هەڤرێبازا خوە رەت دكەت كو خوە ژ كاروانێ رەڤێ ڤەدەركەن و ڤەگەرنەڤە ناڤ خۆشی و تەناهی یا گوندی یان باژێری: "نۆكە كەسێ های ژ كەسێ نینە. ئەم دوو پیرەژنین و نكارین ڤی كێڕێ سندییان هەلچنین. هەما دێ خوە دناڤ ڤی بیستانی دا ڤەشێرین، هەتا دبیتە سپێدە. پاشی دێ چینە گوندی.. بپ٢٣٣". لێ بەدری قەبوول ناكەت و دبێژیت: "راستە ئەوێن ل دهۆكێ كوڕێن منن. بەلێ هەر چار ژ مێژە ل وێرێ. دبیت چو ترس ل سەر وان نەبن. بەلێ ما ئەڤێن دگەل من ژی نە كورێن منن؟! نۆكە هەرسییێ د ڤی ئاگری دا و روحا من ژ یا وان چێتر نینە.. بپ٢٣٣". ئەڤ ئاماژەیە وەسا خویا دکەت کو ژنا کورد هەردەم هاریکارە و د گەل وان زارۆکانە یێن د ئئارێشەیاندا، ئانکو هەردەم خوە دبەر زەحمەتێ را دکەت. ب هزرا من، ئەڤ رۆلێن ئەكتیڤ و بالبەرێن بەدریێ (دایكا پەهلەوانی)، ژبۆ هندێیە كو رۆلێ قەهرەمانى یا پەهلەوانى پێ بلندتر و هەژیتر لێ بكەت. لێ ل هەمبەر ڤی رۆلێ چالاكێ دایكا پەهلەوانی، رۆلێ ژنێن دی درۆمانێدا ب شێوەیەكێ نێگەتیڤ و باركری ب گومانێ وەسفكرینە. مینا تێگەهێ كۆلانكیێ جڤاكێ كوردی كو (مێرێ دحوكمێ ژنێ، روی سپی نابن ل دنێ، ئەو مەیتە ل ناڤ دوو دارا، رەحمەت ل دایبابێن گوهدارا/ فولكلۆر)، ب چاڤەكێ كێم بەرێ خوە ددەتە وان زەلامان ئەوێن هەڤژینێن خوە دبڕیاراندا پشكدار دكەن. ئەڤ دووانیزما ب نەهۆشى هاتییە دناڤ ڤەگێرانێدا (ژنەک بڕیاردەر و هەموو ژنێن دى بێ بڕیار، پەهلەوان تنێ گوهێ ددەتە ژنەکێ و هەرکەسێ گوهدارى یا ژنێ بکەت، بێ روومەت و لاوازە)، هەر ژبۆ خزمەتگرنا پەهلەوانییە. ئەو ژنا جودا ژ هەموو ژنێن دى، دایکا پەهلەوانییە. ئانکو کا چەوا ساخلەتێ قەهرەمانەکێ چیڤانۆکى دایە کاراکتەرێ سەرەکیێ رۆمانێ، ڤیایە هەمان ساخلەت بدەیە دایکا وى ژى.
دەمێ وەسفا گوندی یێن گوماندار دكەت، ب شێوەیەكێ تڕانەپێكرنڤە ددەتە خویاكرن: "ئەیۆبی هەموو دناسین، بڕیارا وان كەتبوو دەستێ ژنان.. بپ١٢٠". د هەمان دەمدا ژی، وەكو پەسنەك ژبۆ پەهلەوانێ رۆمانێ وەسا خویا دكەت كو وی چ پویتە ب بڕیار و بوچوونێن ژنان نەدكر: "ژبلی بڕیارێن دەیكا خوە، بڕیارا ژنەكا بتنێ ژی ل نك وی ب سێڤەكا رزی نەدچوو.. بپ١٢١". ئوو ژ لایەكێ دیڤە ژی، چاڤكێ كامیرێ ئێخستییە سەر هەلوێستێ ژنەكا دەستەلاتدار دناڤ مالا خوەدا (سێڤێ)، دەمێ هەولا لێڤەكرنا هەڤژینێ خوە ددەت: "ئەڤە ئارێشا تەیە، دا بۆچی بێی من ل سەر بڕیارا وان رازی بی.. بپ١١٥". ئەڤ شێوازێ دەستەلاتداری یا ژنێ دمالدا، كێمبەهاكرنا هەلوێستێ زەلامییە كو ل گورەی عورفێن جڤاكی سەمیان و بڕیاردەرێ مالێیە. هەروەسا ئیشارەتەكا هێمایی یا گرنگە كو هەر بڕیارەكا دەربارەی چارەنڤیسێ خێزانێ بهێتە دان، فەرە ژن ژی تێدا پشكدار ببیت. لێ ئەنجامێن بڕیارا سێڤێ، ئاماژەیەكا نەراستەوخۆ یا شرۆڤەكرنا هەلوێستێ نڤیسەری ب خوەیە كو باوەری ب بڕیارێن ژنان نینە. ئەڤ پەسندان و وەسفێن دەربارەی ئەرك و هەلوێستێن ژنان (چ ب ئەرێنی یان نەرێنی بیت)، هەولدانەكە ژبۆ وەسفکرنا رەوشا جڤاكی یا ژنێ دجڤاكێ كوردستانێدا. خۆ هەلوێستێ نە جڤاكیێ سارێ یا ژنا رەفیق صەباحی ژی، هەمان تێگەهى ب خۆڤە دگریت. ب ڤێ چەندێ ژی، نڤیسەری یا هەولدای كو رۆمانا خوە بكەتە خۆدیكا ژیانا رۆژانە و هەمی رەوش و هەلوێست و رەفتارێن تایبەت ب ژنا كوردڤە خویا كەت.
· نە ئێكگرتنا گوندییان:
هەڤبەندی یێن گوندییان ل سەر هەڤگرتنا بنەمالان پێك دهێت و هەر بنەمالەك كیانەكێ خوەسەرە ب خوەڤە، ب هەڤبەرژەوەندی یێن ئاخێ و ئاڤێ و پاراستنا ئارامی و هەژیتی یا گوندیڤە گرێداینە. ددەمێ هەر گەفەكا دەرڤەییدا، هەمی هەڤ دگرن و بەرەڤانیێ دكەن. ئوو ددەمێ تەناهی و ئارامیێدا، هەر بنەمالەك دەولەتەكا سەربەخۆیە و ب ئاوایەكێ پێكهاتن و رێككەفتنێ دخۆشی و نەخۆشییاندا هەڤكاری یا هەڤ دكەن (كو لەشەكێ ئێكگرتیێ ژ كۆمەكا پشكێن جوداجودا پێك دهینن). ل گورەی بەرژەوەندی یێن ژیانا رۆژانە و پاراستنا ئاستێ هەژیتی یا گوندی ل هەمبەر گوندێن دی، ئەڤ یەکەیێن خوەسەر، ل سەر هندەك رەفتار و تێگەھ و هەلوێستان پێك دهێن كو دبنە بها یێن جڤاكی یێن گوندی. نڤیسەری گرنگییەكا زۆر ب جڤین و قاییلكرنا گوندییان دایە. ژبلی سێ پشكان كو ب جڤینێن ئێكێ و دووێ و سیێ داینە نیاسین، هەروەسا پشكێن شەڤا ساوێ و خودانەناسكرن و باوەری و گومان و ئەوێن ددویفدا ژی، ژبۆ هەمان مەرەما پاراستنا ئێكگرتنا گوندییان تەرخان كرینە. پەهلەوانێ رۆمانێ (كو رۆلێ سەركێشی و خەمخۆرێ ئێكگرتنا گوندی پێ هاتییە سپاردن)، دبێژیت؛ "دەستێن من ژ وان نابن و ئەو ژی وەكی تویرافا مێوێ د ستویێ من ئالییایینە، ژمن ڤە نابن.. بپ٩٨". لێ كاروانەكێ پێكهاتی ژ باوەری و گومانێ خوە دادا سەر گوندێ سەبرێ و سترەكتۆرا ئێكگرتی یا گوندی دنیڤەكێ را شەقكر و گوندی کرنە دوو جوین. نڤیسەر هەولددەت ئێکگرتنا گوندییان راگریت کو ل دۆر تەوەرێ پەهلەوانێ سەرەکى خرڤە ببن، داکو بەر ب پەراڤێن تەناهی و قورتالبوونێڤە ببەت: "مانێ مرۆڤ هەموو پێكڤە دتازەنە. ئەگەر دتفاقبن. هەوە نا جەڕبینم. دزانم هوون دێ دگەل من بن.. بپ١٠٧". لێ هەر جوینەك ل گورەی تێگەهشتن و بەرژەوەندی یێن هەڤبەند ب بنەمالا خوەڤە دهێنە ئاراستەكرن. ئەڤە ژی ئاماژەیەكە كو ئێكگرتن و ئێكدەنگی یا گوندییان، كارەكێ نەهێسانە: "لێبەلێ نەدكاری باوەر بكەت وەسا ب ساناهی گوندی ببنە ئێك گۆتن.. بپ١١٢". دایك (بەدری)، خوە دكێشتە دناڤ سوحبەتێدا و دبێژتە كورێ خوە: "كوڕێ من، هەما دەستێ خوە ژ وانا بشوو. بێكێرن. خوە ل وان نەگرە. ئەو نا بنە ئێكدل. سەد سۆزان بدەن، ب گەفا ژنكەكێ هەموو ب بەرئاڤێ دا دچیت.. بپ١٢٠". هەرچەندە ئەڤ جوداهییە ل دویف عورف و بەها یێن جڤاكی یێن گوندی كریارەكا سروشتی یا بالبەرە، لێ ل شوینا كو نڤیسەر سەرەدەرییەكا بالبەرانە دگەل ڤێ جێوازی و هەڤڕكیێ بكەت، خوە هاڤێتییە دناڤ بۆیەراندا و پیڤەرێن حەقیقەت و راستیێ بو هەر جەمسەرەكی داناینە. حەقیقەتا رەهایی یا نڤیسەری ژی ئەوە كو ئەوێ دگەل ئەیۆبی بچیت دێ رزگار بیت و ئەوێ بڕیارا مانێ ب هەلبژێریت دێ گیانێ خوە ژدەستدەت: "لەورا ب كین پرماند، هەی تف!! ئێ ما روحا وان چێترە. یان مالێ وان؟!.. بپ١٢١". ب ڤێ چەندێ ژی، نڤیسەر بۆیەرێن رۆمانێ بەر ب گۆتارەكا ئیدیولۆژی یا مەرەمدارڤە دبەت. ئەوێ دگەل ئەیۆبی بیت باوەردارە و یێ دگەل نە بیت گوماندارە. ئوو هەڤسارێ باوەرداری و گومانداریێ ژی دتەولخانا پەهلەوانیڤە دهێنە بەستن. ئانکو دووانى یا دەستەلاتێن شمولى د ڤى میناکیدا بەرجەستە دکەت کو ئەوێ نەدگەل من، دژى منە. ئەڤ بابەتە دگەل هەولدانا تێهزرینا رێژەیى ناگونجیت (ب تەڤاڤى دوو تێگەهێن دژى هەڤن).
· سوارێ خەلكی هەر یێ پەیایە:
ئەڤ گۆتنا ل سەلال گۆتنەكا مەزنانە و ژبۆ هندێ دهێتە گۆتن كو دەمێ مرۆڤ هەژیتی و زیرەكی و پەرلاخی یا خوە ژ كەسەكێ بیانی وەرگریت و داردەستێ وی كەسێ بیانی بیت. ئەڤ گۆتنە ل سەر گەنەرالێ تركێ نەژاد كورد دچەسپیت كو ب شێوەیەكێ مەلوول هەڤسۆزى یا خوە (ئیمپاسی) ژبۆ پەناهندە یێن كورد دەردبڕیت و چ ژێ ناهێت بۆ پێشكێش كەت: "تو دبینی ئەز فەرماندەكێ مەزنم و كوردم. ئەڤ گوویێ ل سەر ملێن من ژی تێرا هندێ ناكە هاریكارییا كوردان بكم.. بپ٣٢٢". ژبەر هندێیە كو لایەنگرێ رژێمەكێیە، حەز ناكەت هاریكاری یا كوردان بهێـتە كرن و ئەو ب خوە ژی داردەستێ وێ رژێمێیە. ئوو مەرەما وی ئاشكراتر لێ دهێت دەمێ دبێژیت:، "ئەوێ وەلاتەكی خوە یێ سەربەست نەبە، نامووسا وی ژی تونەیە هوون پێشمەرگە بنامووسن، هوون خدان روومەت و شەرەفن. د وەلاتێ خوە دا تێنە كوشتن. بەلێ ئەم دخزمەتا دژمن دەنە، ئەم بینامووسن.. بپ٣٢٢". هەلبەت ئەوێ گەنەرال دزانیت كو پێشمەرگەیان ژی چ وەلاتێن خوە یێن سەربەست نینن. لێبەلێ مەرەم پێ ئەوە كو سوارێن خوەنە و خوەدی یێن بڕیارا خوەنە. ئوو ئەڤ بابەتێ شەرەف و نامووسی و بێنامووسیێ، پشكەكە ژ شێوازێ رەهایی و زێدەرۆییێ نڤیسەری كو دپڕانی یا نڤیسینێن خوەدا بكار دئینیت. چونكو (هەر ل گورەى سەرەدەریکرنا وى دگەل چەتەیان)، مەرج نینە هەر كەسەكێ بندەست یان چوارچۆڤەكری بێنامووس و بێ هەلوێست بیت. ئەگەر مەرەم پێ ئەو بیت كو فەرمانبەرێ رژێمەكا داگیركەر و دژمنێن كوردانە! ئەڤ رەوشە ژ هەلوێست و رەفتارا جاشێن خۆفرۆش نە خرابترە كو دبنەرەتدا ژبۆ دژاتیكرنا نفشێ خوە هاتینە دانان. هەر چ نەبیت، فەرمانبەرێن میری هەلگرێن ناسنامەیا دەولەتێنە (ل هەر پارچەكا كوردستانێ بن)، ب دەولەتێڤە گرێدایینە و ژبۆ ئێكگرتن و پاراستنا ئێمناهی یا دەولەتێ كار دكەن ل دژی هەمی دژمنان. لێ ئەركێ چەتەیان تنێ ژبۆ دژاتیكرنا كوردان و ب تایبەتی پێشمەرگە یێن شۆرەشڤانە.
· حەواندن و مێڤانداری:
هەروەكو مە دخالا رۆلێ ژنێدا گۆتی كو مێڤانداری ئێكە ژ بها یێن جڤاكی یێن گوندییان. مشە جاران كەسێ گوندی كەلوپەلێن مالا خوە فرۆشتینە ژبۆ رێزگرتنا مێڤانی. هەروەسا حەواندن ژی ئێكە ژ بها یێن هەرە گرنگێن جڤاكێ كوردی. گەلەك نموونە هەنە كو خودانێ مالێ ب مجدی بەڕەڤانیێ ژ ڤەحەویاییێ خوە دكەت و بەرهەڤە سەرا وی خوە بدەتە كوشتن ژی. نڤیسەری ئەڤ عورفە ب ئاوایەكی بكارئینایە كو ستاییش و پەسندانا پەهلەوانێ خوە پێ بكەت. دلەقتەیەكا مشت تەنگاڤی و شەپرزەیێدا، پەهلەوان ل دۆستەكێ خوە دبیتە مێڤان، لێ ئەو دۆست ب نامەردی مێڤانێ خوە پاشڤە دبەت و دبێژتێ: "نەبیت! بەحسی نانی نەكە!! ما كانێ نان.. بپ٣٧٦".
زێدەباری هندێ كو نە حەواند، نان ژی نەدایێ. هەرچەندە ئەڤە نە ژ رەوشتێن كوردەواریێنە و ب تایبەتی درەوشێن تەنگاڤدا. لێ دبیت كاردانەوەیەكا رەوشا ترس و زێدەهشیاری یا ترۆماداریێ بیت (ژلایێ دەروونیڤە). ئەگەر ئەڤ میناكە ب ڤی شێوەیی مابایە، دا كریارەكا سروشتی بیت. هەروەسا دا بیتە خۆدیكەك ژبۆ رەنگڤەدانا راستەقینە یا جڤاكی دوێ رەوشا نالەبار و تەنگاڤدا. لێ مینا هەمی پەهلەوانێن دی یێن باوەرییەكا رەهایی ب پەهلەوانێ سەرەكی نەئینایی چارەنڤیسەكێ نەهەژی بۆ هەلبژارتییە و هەر پەهلەوان ب خوە دهەوارێ دچیت. د لەقتەیا ڤێكگەهشتنا هەردوو دۆستاندا، پەهلەوان دبێژیت: "وەی دۆستێ منێ بێ رۆمەت. تو چەندێ جوانی ب ئەوی كراسێ ل بەر تە، نێ هەما تو ژ هەژی هندێ یی، بەلێ دیسان پەراسوویا من ناگریت، تورك ل بەر چاڤێ من و ڤی خەلكی ڤێ ب سەرێ تە بینن... ئەگەر تو ژ فەرمانداری بخوازی وی زەلامی بدەت بخاترا من، بەلێ بلا بینن ڤێرێ، من چەند گۆتن دگەل وی هەنە.. بپ٤٠١". هەرچەندە كریارا رزگاركرنێ و لێبۆرینێ رەفتارەكا جوامێرانەیە و دكەڤتە دخانا پاراستنا بها یێن جڤاكی یێن كوردەواریێدا، لێ دەمێ دبێژیت: "بلا بینن ڤێرێ، من چەند گۆتن دگەل وی هەنە.. بپ٤٠١". ئاماژەیەكە ژبۆ تۆلڤەكرنێ و خوباییبوونێ كو نە ژ رەوشت و رەفتارێن كەسێ كوردن (یان ب کێمى، پەهلەوانەکێ چیڤانۆکیێ رزگارکەر). ئەڤە ژی شاشییەكە نڤیسەر دگەرمەگەرما پەسندانا پەهلەوانێ خوەدا، ب بێئاگەهی تۆش بوویێ. نەدوورە ژى مەرەم پێ پەروەردە و ئاگەهدارکرن و شیرەتکرن بیت کو ئەو ژى ژ ساخلەتێن ئێکسەمتى یێن هزرکرنێیە و دگەل پەیاما تێهزرینێن رێژەیى ناگونجیت.
د لەقتەیەكا دی یا مێڤانداریێدا نڤیسەر كەفتییە دهەما شاشیێدا، دەمێ پەهلەوان سەرا ئەفسەرەكێ تورك ددەت و دیارییەكێ بۆ دگەل خوە دبەت: "هەر زوو بەزی مال.. سێ گلۆزێن جگارێن ریم كرن دپاخلا خوەدا، نەدڤیا بێ دیاری بچیت.. بپ٣٩٢". هەرچەندە بابەتێ دیارییان ددەمێ سەرەداناندا رەفتارەكا قەبوولکرى یا جڤاکییە و ب رێزگرتنا لایەنێ بەرانبەر دهێتە هژمارتن. لێ ئەڤ گلۆزێن جگاران ژ كیڤە ئینان؟ ل وی دەمێ كو "كەنیا ئەیۆبی بخوە بەرهەڤكرنێ دهات. ما دێ چ خوە بەرهەڤكەین؟! وەكی هەفت مالان بارێ كەرەكی تشت نەبن.. بپ٣٩٩". دبیت نڤیسەرى هزر کر ب برنا دیاریێ دێ هەڤالینى دناڤبەرا پەهلەوانێ رزگارکەر و ئەفسەرێ تورکدا دروست بیت، داکو پاشى وێ هەڤالینیێ ژبۆ هەڤکارى یا خەلکێ خوە بکار بینیت. دبیت ژى مەرەم پێ بەرتیلکرن بیت کو گرنگییەکا زێدەتر بدەتە پەهلەوانى داکو سەرکێشیێ ژدەست نەدەت. د ڤان هەموو حالەتاندا، یێ بەرێ پەهلەوانى ددەتە رەفتارەکێ کو نەخرابترە ژ یا چەتەیان و گەنەرالێ بێ دەستەلات.
· ڤەگێرانێن چیڤانۆكی یێن حیكایەتان:
نڤیسەر د هەردوو رۆمانێن خوە یێن چاپكریدا (هێلێن سوور و شۆپێن روندكان)دا، شێوازێ ڤەگێرانا حیكایەتێن فولكلۆری بكار دئینیت و هەولددەت كراسەكێ ئەفسانەییێ چیڤانۆكان بكەتە بەر پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانێ. هەر ژ پێشبینی یێن قەهرەمانی ب مرنا داپیرێ و هەتا دگەهتە خەونا ئەیۆبی ژبۆ ئەنجامدانا كریارا رەڤێ، شێوازێن ڤەگێرانەكا چیڤانۆكییە ژبۆ بۆیەرێن رۆمانەكا دیرۆكی یا كەتواركی. كا چەوا دچیرۆكێن فولكلۆریدا پەهلەوان بەرئاتاڤی سێریانان دبیت، پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێ ژی كەفتییە دهەمان رەوشا رێكا هاتوباتێدا: "ژبەركو كورتترین و باشترین رێك وان هلبژارتبوو، رێكا هاتوباتێ: ئێكە ژ هەرسێ رێكێن سەرێ سێریانا مرۆڤ ل راستی وان دهێت.. بپ٢١١". هەروەسا مینا حیكایەتێن چیڤانۆكی ئاژەل و تشتێن بێ گیان دپەیڤینیت و پێ دگەهتە ئاماژە یێن مەرەمدار. دلەقتەیەكا جوان و سەرنجراكێشدا هەسپێ بەدریێ دئاخڤیت و دبێژیت، "دەیكۆ! ل من ببوورە دبێژمە تە دەیكۆ، نە هندێ كەرم كو نزانم دەیكا من مەهینەك بوو. بەلێ چونكو هەموو گوندی تە ب دەیكا خوە دزانن. ب ناڤێ دەیكۆ گازی تە دكن. من ژی وەسا دگەل تە ئاخفت... تە ئەز ب قورمێ تویێ ڤە گرێدایمە. دزانم هندە سالە چاڤێ خوە ددی من، ژبۆ جارەكا هۆسایە. كا چ هەیە ل من بكەن، دا بو خوە ژ ڤێ دوژەهێ برەڤین. دەستێ خوە ب ئەنیا هەسپی دا ئینا خوار. دڤیا روندكێن وی پاكژ بكەت. بەلێ دزانی پاكژكرن نەچارەیە، گۆت: هەسپێ بۆز! خوە زیرەك بكە. نۆكە ئەم پێكڤە دێ بو خوە رەڤین.. بپ١٤١". ئەڤ دانوستاندنا دناڤبەرا هەسپی و دایكۆیدا (بەدری)، ئیشارەتەكا جەڤەنگییە ژبۆ مەزناهی و دژواری یا كارەساتێ كو روندكێن ئاژەلان ژی بۆ دبارن. هەروەسا ئاماژەیەكا دی یا ئەفسانەیی یە كو ئەوا مرۆڤێن فانی نەپەژراندی، ب قودرەتا خودێ ئاژەل دپەژرینن. هەر پەیامبەرەكی موعجیزێن خوە هەنە و ئاخفتنا هەسپێ بۆز موعجیزا بنەمالا ئەیۆبێ قەهرەمانە كو خەلكێ گوماندار باوەریێ پێ بینن و ب دویف بكەڤن.
خالەكا دی یا قەهرەمانێن چیڤانۆكی ئەوە كو خوە ب سروشتیڤە گرێددەن و دكەنە پەناگەھ ژبۆ رزگاری و قورتالبوونێن خوە: "دا ئەم خوە بگەهینین ناوسكا خەلۆكێ، دێ ئاگری هلكین، بەلكی ئاگر و ناوسك مە بپارێزن.. بپ١٥٢". ئەڤ ڤەگەریانا بەر ب سروشتیڤە هەولدانەكا فیلوسۆفییە كو سروشتی رۆلەكێ كاریگەر دپاراستنا توخمێ مرۆڤاندا هەیە. هاریكاری و هاندانا هێزەكا نەپەن، ساخلەتەكێ دی یێ چیڤانۆكی یا بابەتییە: "بەلێ دیسان ژی هێزەكا ئەفسانەیی، كو ئەو ب خوە ژی سەرسورمان دكرن، ئەو بلەز و دژوار دبرن.. بپ١٩٩". یان "دناڤ وێ شكەستنا مەزن دا، خوە كەتی نەددیت.. بپ٢٦٠".
هەروەسا دچیرۆكێن فولكلۆریدا، ساخلەتێ سادەیی و ساویلكەییێ (ژئالیێ ڤالیكیڤە) پالددەنە پەهلەوانێ چیڤانۆكی و دئالیێ بنەرەتی و كووراتی یا هزركرنێدا وەسا دەرناكەڤیت. ئەفسەرێ تورك ژی هەمان رەفتارێ دگەل پەهلەوانێ رۆمانێ دكەت: "ئەفسەری هزر دكر دێ دگەل مرۆڤەك گوندییێ سادە گەنگەشێ كەت، بەلێ ئەو نە ئەو مرۆڤێ سادە بوو.. بپ٣٩٥". د پڕانی یا حیكایەتێن فولكلۆریدا، پەهلەوان كەسەكێ سادە و هەژارە، لێ دگەل بۆیەران و دناڤ گەرمەگەرما قەومینا رووداناندا خویا دبیت كو شیانێن سنووربڕ هەنە، یێ پرزانینە و ب هەمی تشتان ئاگەهدارە.
لێ سەرەرای كۆمەكا وەكهەڤی و ساخلەتێن چیڤانۆكی یێن ب پەهلەوانیڤە هاتینە نووساندن، نڤیسەری نەڤیایە ڤی پەهلەوانێ چیرۆكێن فولكلۆری درۆمانا خوەدا كۆپی-پێست بكەت. مفایەكێ زۆر ژ ڤەگێرانا سەربۆرا قەهرەمانێن دیرۆكی، پەهلەوانێن چیڤانۆكی، ئەتموسفیرێ حیكایەتێن فولكلۆری و چیرۆكێن پێغەمبەران وەرگرتییە كو پەهلەوانەكێ تایبەت و سەردەم ژێ چێكەت. زێدەباری میناكێن جوانێن راچاندنا بۆیەران و هوناندنا هەڤۆكێن شعری ددەربڕینا هەست و هزراندا، هەروەسا یێ هەولدای خوە داهێلتە دناڤ كووراتی یا ناخێ پەهلەواناندا و گۆتنێن وان یێن ئاشكرا و رازا دلێ وان ژ هەڤجودا كەت. ئەڤە ژی تەكنیكەكا نڤیسەرییە ژبۆ خویا كرنا رازێن نەپەن. ئەڤ تەكنیكا هونەری، وەكو هەمی بۆیەر و هزر و بابەتێن دی ب زێدەرۆییەكا بەرچاڤ دپڕانی یا پشكێن رۆمانێدا بكار ئینایە. ل هەر دەمێ حیوارەك هات بیتە درێكا بۆیەراندا، ئەڤ تەكنیكە هاتییە بكارئینان. ب هزرا من، ئاماژەیەكە ژبۆ خویاكرنا راستی یا مرۆڤێ داگرتی ب راز و نەپەنی یێن هەست و هزر و رەفتاران. نە دوورە ژی مەرەم پێ ئەو بیت كو ئەگەر مرۆڤی بڤێت، دكاریت سەرەدەری یێن گەرم و كاریگەر دگەل نفشێ خوە بكەت. ئەڤە ژی ساخلەتەكێ دیپلوماسیێ سەرەدەریكرنا مرۆڤێن نە سادەیە. مەرەما نڤیسەری ژی هەر ئەوە كو ئەندامێن بنەمالا پەهلەوانی دوور ژ سادەیی و ساویلكەیی یا گوندییان، ب كەسێن مێرخاس و زانا و ژیرمەند وەسفكەت. ئەڤە ژی چەند نموونەیەكن ژ ڤی جۆرێ سەرەدەریكرنێ:
- ل بەراهیێ خوە ئامادەكر كو بێژیت: ما هوون دێ هاریكاریا مە كن یان نا؟ بەلێ دیت ئەڤە كرێتە بێژتە كەسەكی كو باش دزانیت دێ خوە گوری وان كەت.. بپ٢٢٥.
- بالەخانی دڤیا گازندا هێلانا وان ژ برایێ خوە بكت. بەلێ گۆتنا خوە ب رستەكا دی گوهارت: بلا هەسپ ل ڤێرێ بیت، ئەز دێ ددویف را چم.. بپ٢٥٩.
- بەدریێ نە گۆت: كورێ من تە قەت نە گۆت، ئەڤ گەلییە هندە د كوور و ئاسێنە. بەلێ گۆت؛ هەی دایێ!! ئەڤە چییە! مرۆڤ ژ پرتەكا ئەسمانی پێڤە نا بینیت... بپ٢٧٤.
- نەگۆتێ كورێ من! ما تو بتنێ مێری، گەلەك ژ ڤان خوە ب تە نادەن و وەكی تەنە. بەلێ گۆتە بالەخانی وەرە ناڤ زارۆكێن خوە، تو ئێك گاڤا بتنێ ژی ناچی.. بپ٣١٢.
ل داویێ ژی دبێژین، سەرەراى هەموو هەڤدژى و دووانى یێن نڤیسەر کەفتییە تێدا کو سیستەمێن شمولى و دکتاتۆرى و دیموکراسى تێکهەلکرینە، ب تێهزرینەکا گوندیکانى سەرەدەرى دگەل هندەک بابەتێن شەهرستانى کرییە، جلکێن چیڤانۆکى و فولکلۆرى کرینە بەر پەهلەوانەکێ سەردەمى، دناڤ چوارچۆڤێ ئیدیولۆژییەکا ئێکسەمتیدا، سەرەدەرى دگەل تێهزرینێن رێژەیى کرییە.... هتد. ب ڤەگێرانا بۆیەرێن ڤێ رۆمانێ، نڤیسەر شیایە بەرهەمەکێ وێژەییێ جوان و مفادار ژ بۆیەرەكێ دیرۆكیێ راستەقینە دارێژیت و بكەتە شاهدەكا زێندی ل سەر كریارا هۆڤ و نەمرۆڤایەتی یا پرۆسە یێن ئەنفالا رەش. زێدەباری دوكیۆمێنتكرنا كریارا ئەنفالێ و شرۆڤەكرنا رەوشا سیاسی و ئابۆری و جڤاكی یا كوردستانێ (دسەردەمێ قەومینا بۆیەراندا)، دەقەكێ هونەرى یێ هەژی خواندنێ پێشكێشی قادا رەوشەنبیری و بزاڤێن نڤیسینا رۆمانا كوردی كرییە. ئەڤ نڤیسینا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژا، خواندنەكا شرۆڤەكاری یا دەروون- جڤاكییە ژبۆ بۆیەر و پەهلەوانێن رۆمانێ و نڤیسەرێ ل پشت رێزكان ڤەشارتی. هیڤیدارم ئەڤ رەنجا شرۆڤەكاری جهێ خۆشی و مفاداری یا خواندەڤانان بیت.
* هزرڤان (٢٠١١). شۆپێن رۆندكان، رۆمان. ژ وەشانێن ئێکەتیا نڤیسەرێن کورد/ دهۆک، سنسلەیا ژمارە (٢٢٨). چ١، چاپخانا هاوار- دهۆک.
[1] د. علي الوردي (٢٠١٠). مهزلة العقل البشري. دار و مكتبة دجلة والفرات. ط٢ (طبعة جدیدة)، بیروت.
[2] د. فخري الدباغ (١٩٧٧). اصول الطب النفساني. مۆسسة دار الكتب للطباعة والنشر. ط٢، جامعة الموصل؛ ص٢٧-٢٩.
[3] د. عارف حیتۆ (٢٠٠٨). هەڤڕکى و ئالاڤێن بەرگرى یا مەژى. کۆڤارا مەتین ژمارە (٧٤)/ ٢٠٠٨، دهۆک.
[4] تەحسین ناڤشکى (٢٠١٢). قارەمانێن هنێربەند و تشتێن دن درۆمانا (شۆپێن روندكان)دا. رۆژناما وار، هژمارێن (٦٢٤ – ٦٣٤). دهۆك، ژ ١٤/٥/٢٠١٢ هەتا ٢٨/٥/٢٠١٢.
[5] تریفە دۆسكی (٢٠١٢). ژیاننامەیا دێوالی دۆسكی: سیاسی و كۆمەلایەتی. چ١، چاپخانا هاوار- دهۆك: بپ١٣٣.
[6] ئەڤ ئیقتباسا ئاخفتنا رۆژنامەڤانێ فرەنسی كریس كۆچیرا ژ تۆرا كۆمەلایەتی یا فێسبووكێ هاتییە وەرگرتن.
[7] ئەڤ گۆتنە نەهاتییە بەلاڤكرن، تنێ د دانوستاندنێن مە یێن رۆژانەدا من ژێ بهیستییە، لەوا من ئیشارەت نەدایە ناڤێ وی.
كریارا ئەنفالان رەشترین و هۆڤترین كریارە ل دژی مللەتێ كورد (ل كوردستانا عیراقێ) هاتییە كرن. دەرئەنجامێ ڤێ كریارێ وێرانكرنا پتر ژ پێنج هزار گوندێن تەنا و بێگونەھ بوو، هەروەسا ب هزاران قوربانی و ئاوارە و دیل و ترۆمادارێن دەروونی ل دویف خوە هێلاینە. ئەوێن مایی ژی، بەر ب توخیبێن تورك و ئیرانێڤە رەڤین. ئوو كا چەوا هەلبەستڤان و حیكایەتبێژ داستانێن پەهلەوانیتی یا هێرشكەر و شەرڤانان تۆمار دكەن، هەروەسا دشیاندایە لەهەنگی و قەهرەمانی یا رەڤینێ ژی بهێـتە تۆماركرن. نەمازە ئەگەر رەڤین ژبۆ قۆرتالبوون و ڤەگەرێ بیت.
كەكێ هەلبەستڤان هزرڤان عبدالله، یێ هەولدایی كو ڤێ كریارێ دچوارچۆڤێ دەقەكێ هونەریدا ب ناڤێ رۆمان تۆماركەت و مینا دوكیۆمێنتەكێ بهێلتە ل سەر رفاتكێن تۆزگرتی یێن دیرۆكێ.
ب كارئینانا بۆیەرێن دیرۆكی وەكو هێڤێنێ نڤیسینا رۆمانێ، كریارەكا نۆرمالە و گەلەك رۆماننڤیسێن كورد و یێن بیانی ژی بكار ئینایە. هەروەسا هندەك ڤەكۆلەر ب رۆمانا دیرۆكی ل قەلەم ددەن. د ڤی جۆرێ رۆمانێدا، مەرج نینە بۆیەرێن رویتێن دیرۆكێ بهێنە ڤەگێران، لێ بكارئینانا هندەك بۆیەرێن دیرۆكینە كو ببیتە هێڤێنەكێ زەمینەخۆشكەر ژبۆ نڤیسینا دەقەكێ هۆنەری، كو بۆیەرێن كەتواری تێدا ببنە بابەتێن ئاشۆپی و ئاشۆپا نڤیسەری د كەتواریدا بەرهەست و بەرجەستە ببیت. ئانكو ل ڤێرە ئەركێ سەرەكیێ نڤیسەری ئەوە كو ئاشۆپێ بەرهەست بكەت و كریارێن كەتواری، ل بن سیبەرا ئاشۆپەكا باركری ب هەلچوون و دلینیێ و هزرێن حەزاندی ڤەگێریت. لەوا ئەم دكارین بێژین، كو مەرج نینە هەمی بۆیەرێن دیرۆكی یێن رۆمانا دیرۆكی راستەقینە بن و دشیاندایە كو بۆیەرێن راستەقینە ژی، كراسەكێ ئاشۆپی و سنووربڕ بۆ بهێتە كەركرن. ب ڤی چەندێ ژی، خواندەڤان نەشێت ناڤەرۆكا رۆمانێ مینا دوكیۆمێنتەكا دیرۆكی وەرگریت. لێ دشیاندایە كو بابەتێ دیرۆكیێ رۆمانێ ببیتە پالدەرەك ژبۆ خواندەڤانان كو ل كتێبێن دیرۆكی ڤەگەرن و راستی یا بۆیەرێ دیرۆكی تێدا ببینن. هەژی گۆتنە كو دپڕانی یا جاراندا، مەرەما سەرەكی یا بكارئینانا روودانێن دیرۆكی د ناڤەرۆك و پێڤاژۆیا بۆیەرێن رۆمانەكێدا، رەسمكرنا رەوشا سیاسی و رەوشەنبیری و جڤاكی یا سەردەم و چاخێن بۆیەرانە كو ڤەكۆلەرێن جڤاكی و مرۆڤزانیێ، مفایەكێ زانستی ژبۆ ڤەكۆلینێن خوە ژێ وەرگرن. ئوو ب هزرا من، ئەڤ لایەنێ رۆمانا دیرۆكییە جۆرج لۆكاش پالدای كو ببێژیت (فەرە رۆماننڤیس دگەل دیرۆكێ ئەمین بیت).
كورتی یا بابەتێ رۆمانا شۆپێن رۆندكان*، سەرهاتی یا خێزانەكا كوردە ل سەردەمێ كریارێن ئەنفالا رەش بەر ب توخیبێن توركیێڤە درەڤن. ئانكو بابەتێ سەرەكیێ رۆمانێ رەڤە و رەسمكرنا قەهرەمانی یا پەهلەوانانە دكریارا رەڤینێدا. ئەڤ خێزانە ل گوندەكێ كوردستانێ ب ناڤێ گوندێ سەبرێ دژیت، پیرەدایكەك ب ناڤێ بەدری و هەفت كورن، چوار ژ وان ل باژێری دژین (ل بن دەستەلاتا رژێمێ) و سێ ژ وان پێشمەرگەنە و ل گوندی دژین. پشتی نەمانا بابێ (دیار نینە كا كەنگی و چەوا مرییە)، برایێ مەزن ب ناڤێ ئەیۆب دبیتە سەمیان و سەركێشێ ڤێ بنەمالێ. زێدەباری سەركێشی یا بنەمالا خوە، هەروەسا وەكو رووسپی و ماقویلەكێ گوندی ژی دهێـتە هژمارتن و هەستكرنا ب بەرپرسیاری یا گوندی، رۆلێ سەركێشێ گوندی (ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ) پێ وەردگریت.
پشتی كیمیابارانكرنا گوندێ سەبرێ، پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانێ، سەركێشی یا بنەمالا خوە و ئەو كەسێن باوەری پێ هەیی (کو دناڤبەرا پێنج هەتا شەش هزار كەساندانن)، كارێ رەڤینێ دكەن و دكۆمەكا سەربۆر و سەرپێهاتی یێن مشت زەحمەت و برس و ترسێدا دبۆرن، هەتا دگەهنە توخیبێ توركیێ و پاشی ژ سەر توخیبی بۆ كۆمەلگەھ و كەمپێن تایبەت ب پەناهندەیانڤە د هێنە ڤەگوهاستن. دناڤ ڤێ گەرمەگەرما رەڤێ و ترسێدا، برایێن پەهلەوانی (ئەوێن ل باژێری دژین، ب نەمازەیی برایێ بچووك)، دكەڤنە دبن بارێ ترسەكا مەزنتر و ئالۆزییەكا دژوارتردا. ژلایەكیڤە دلێ وان یێ ب مرۆڤێن وانڤە و چ ژێ نزانن، ژ لایەكێ دیڤە ژی یێ ل بن دەستەلاتداری یا رژێما هۆڤ و دڕندە، كو نەدوورە دهەر دەمەكیدا بەرئاتاڤی ئارێشە یێن سیاسی و سەرگێژی یێن بێ دوماهی ببن. ئوو د ڤێ پیڤاژۆیا دوور و درێژدا نڤیسەری كراسێ پەهلەوانەكێ ئەفسانەیی كرییە بەر پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانا خوە و مینا پەهلەوانێ چیڤانۆك و حیكایەتێن فولكلۆری سەرەدەریێ دگەل دكەت، كو هەمی تشتان دزانیت و هەردەم پێشبینی و خەون و خەیالێن وی راست و دروست دەردكەڤن. لێ ئەڤ پەهلەوانی یا چیڤانۆكی، نە درەوشەكا هێرشكرن و بەرەڤانیكرنێدایە، بەلكو دكریارا رەڤێدایە. لەوا ئەم دكارین ب پەهلەوانێ رەڤێ ب ناڤكەین.
جهێ قەومینا بۆیەرێن رۆمانێ گوندێ سەبرێ و كۆمەكا گوندێن دەردۆرە ل باشۆرێ كوردستانێ (ژ لایێ توخیبێ توركیێڤە)، كو بەر ب هێرشێن ئەنفالا رەش و كیمیابارانكرنێ كەفتبوون. هەروەسا باژێرێ دهۆكێ كو پەهلەوانەكێ سەرەكیێ رۆمانێ لێ دژیا. ئانكو ئەم دكارین بێژین ڤێ رۆمانێ دوو جهێن سەرەكی هەنە؛ باژێر و گوند. سەردەمێ رۆمانێ، سەردەمێ نۆکەیە لێ ب ڤەگێرانا روودانێن چاخێ پرۆسەیا ئەنفالانڤە گرێدایە (كو سالا ١٩٨٨ێ) هاتبوو ئەنجامدان، هەروەسا ب رێكا فلاشباكێن پەهلەوانێ باژێری (دەمەكێ بەری ئەنفالان)، ژبۆ گوندێ سەبرێ وەسف دكەت.
دبیت ئەڤ رۆمانە بەحسی هەر گوندەكێ كوردستانێ بیت كو ب بەر ئەنفالێ و چەكێ كیمیاوی كەفتی، پاشی بەر ب سنوورانڤە رەڤی. لێ د پێشكێشكرنا رۆمانێدا نڤیسەر ڤی بەرهەمی دكەتە دیاری بو دایك و كەسوكارێن خوە و دبێژیت كو پەهلەوانێن راستەقینە یێن ڤێ رۆمانێنە؛ "پێشكێشە بۆ دەیكا من یا گۆر بەهەشت و قەهرەمانا ڤێ رۆمانێ.. هەر كەسەكی ب بەر ئەنفالێ كەفتی، نەمازە كەسوكارێن من، چ ناڤێ وان راستەوخوە یان نەراستەوخوە د ئەڤێ رۆمانێ دا هاتی و نەهاتی.. بپ٣". ئانكو نڤیسەر ددەتە خویاكرن كو ئەڤ رۆمانە (یان پڕانی یا وێ) ڤەگێرانا سەرهاتی یێن بنەمالا وییە، نەمازە كو دایكا وی پەهلەوانەكا سەرەكییە. هەروەسا دەمێ ئەم ب ناڤ پشكێن رۆمانێدا دچینە خوار، دێ بینین كو پەهلەوانێن سەرەكی ژ برا یێن وی و كەسوكار و گوندی یێن وی پێك دهێن و حزوورا نڤیسەری وەكو پەهلەوانەكێ سەرەكی ل باژێری ئاشكرایە.
لەهەنگێ سەرەكیێ هەردەم رۆناهی ل سەر و دبیتە لەولەب و لڤینەرێ هەمی روودان و بۆیەران ئەیۆبە (برایێ نڤیسەری). هەلبەت دشیاندایە بێژین كو مەرج نینە وەكهەڤی یا ناڤان ئەگەرێ ئاماژێ بیت، لێ نڤیسەر ددەمێ ئیمزاكرن و پێشكێشكرنا رۆمانێدا، ڤێ چەندێ خویا دكەت و دبێژیت كو پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانێ برایێ وییە. ب ڤێ چەندێ ژی ئەم دكارین بێژین كو زێدەباری حزوورا نە راستەوخۆیی و بەردەواما نڤیسەری دهەمی بۆیەر و تێگەهێن قەومینا بۆیەراندا، چیرۆك ب خوە ژی ڤەگێرانا سەرهاتی یا بنەمالا وی ب خوەیە (ددەمێ كریارا ئەنفالاندا). ئوو مادەم سەردەم و جھ و بۆیەر راستەقینەنە و ژ دیرۆكا هەڤچەرخ و نێزیكا مللەتێ كوردە، ئەم دكارین ناڤێ رۆمانا دیرۆكی لێ بدانین یان ژی بكەینە د خانەیا وێژە یا سەرهاتییاندا.
لێ چونكو نڤیسەری ب زانیبوون، سەرەدەری یا رۆمانێ دگەل كرییە و ناڤێ رۆمانێ دانایە سەر، ئوو ب پلان بڕیاردایە كو رۆمانەكا هونەری ژ سەربۆر و سەرهاتی یێن بنەمالا خوە چێكەت و رۆلێ قەهرەمانانەیێ بنەمالا خوە ل دەسپێكێ بۆ گوندی یێن خوە و پاشی بۆ دەڤەرێ و دەستەلاتا هەنۆكەیی و پاشی ژبۆ دیرۆكا نوو یا كوردستانێ بەرچاڤكەت. لێ داكو كراسێ رۆمانەكا هونەری بكەتە بەر ڤێ سەرهاتیێ، مفا ژ سەربۆرێن گەلەك كەسێن دی یێن هەڤرێباز و ژێدەرێن دیرۆكی ژی وەرگرتییە، داكو ژ خانەیا وێژەیێ سەرهاتییان جوداكەت. د سۆپاسیێدا دبێژیت، "سۆپاسی بۆ وان هەموو كەسێن ب سەربۆر و سەرپێهاتیێن خوە ئەز دەولەمەند كریم.. بپ٤". جوداهی یا دناڤبەرا ڤەگێرانا چیرۆكا رۆمانێ و سەرهاتیێدا ئەوە كو سەرهاتی ڤەگێرانەكا رویت و سادەیە ژبۆ كۆمەكا بۆیەر و روودانێن ب سەرێ كەسەكی یان گرۆپەكێ هاتین. لێ رۆمان هۆناندنەكا هونەری و رەوانبێژییە، ژسەربۆر و سەرپێهاتی و ئاشۆپێن هەمەرەنگێن رێكخستی پێك دهێت، كو دبیتە ڤەرێژ و تێڕامانێن خوەییێ نڤیسەری دپشت رێزكان را. ئوو هەولدانەكا هونەرییە كو پەیامەكا ئیدیولۆژی یان ئەپستمی یان فەلسەفی، یان ژی هونەری پێشكێش بكەت.
دناڤبەرا باژێری و گوندیدا
د پڕانی یا وان رۆمانێن سەرەدەریێ دگەل باژێر و گوندان دكەن، خواندەڤان خوە بەرهەڤ دكەت كو دێ ل هەمبەری ساخلەت و تایبەتمەندی یێن گوندییان و باژێرییان راوەستێت. هەروەسا نڤیسەر ژی هەولددەن كو رەوشا ئابۆری و سیاسی و رەوشەنبیری و جڤاكی یا جڤاكەكێ دیاركری (دسەردەمەكێ دەسنیشانكریدا)، ل باژێری و گوندی بەرچاڤكەن. ئەڤ كریارە ژی ژبۆ ڤەكۆلەرێن جڤاكی و دەروونی و مرۆڤزانیێ، زەڤییەكا ب پیتە كو لێكۆلینێن خوە یێن دەربارەی رەوشێن هەمەلایەنی یێن جڤاكی ل سەر ئاڤاكەن.
هندەك ڤەكۆلەرێن جڤاكی و دەروونی وەسا هزر دكەن كو پڕانی یا باژێرێن جڤاكێ كوردستانێ مینا كۆمەلگەھ و گوندێن مەزنن. نەدوورە سەدەمێ ڤێ چەندێ ژی، كریارا مشەختكرنا گوندییان بیت كو ب شێوەیەكێ دەست ب سەرداگرتنێ كەفتینە دناڤ باژێریدا و زالدەست بووینە. دەمێ گوندی یان كۆچەر ب سەر باژێرەكیدا دگرن و دبنە زۆرینە یا جڤاكی، هینگی باژێری چاڤلێكرنا ساخلەت و بەها یێن جڤاكی یێن گوندییان دكەن كو بكارن كریارا پێكڤە ژیانێ بدۆمینن، ئەم دكارین ناڤێ باژێری یێن گوندی لێ دانین. د هەمان دەمدا ژی، گوندی یێن نووهاتی كو ب ساخلەت و بەهایێن باژێرییان سەرسورمان دبن و هەولددەن وەكو وان بن، لێ چونكو مرۆڤ نەكاریت ب ساناهی دەست ژ بەهایێن خوە یێن جڤاكی بەردەت، ئەڤجا دگەوهەردا گوندینە و ب روخسار چاڤلێكرنا باژێرییان دكەن، ڤێ پرۆسێ ژی دێ ب گوندی یێن باژێری ب ناڤكەین. ژ لایەكێ دیڤە ژی، سەركەفتنا بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێ كو ژ گوندان دەست پێكرییە و بەر ب باژێرانڤە هاتییە، ئوو هەمی سەركەفتی زالدەست و كونترۆلكەرن. ئەڤجا ئەگەر باژێری هەبن ژی (ل گورەی چاڤلێكرنا دەستەلاتداران)، دێ ب ساخلەت و بەها یێن جڤاكی یێن گوندییان داخبار بن و دێ چاڤلێكرنا وان كەن. ئوو دڤێ چاڤلێكرنا ئالوگۆردا هندەك رەفتار و تێهزرینێن شێواندی یێن نەباژێری و نەگوندی پەیدا دبن، كو دەربڕینێ ژ رەوشا هەنۆكەیی یا جڤاكێ كوردستانێ دكەن.
ئەڤ رۆمانە ژی ب شێواز و ناڤەرۆكڤە دناڤبەرا باژێری و گوندیدا هاتییە پارڤەكرن. بۆیەرێن هەر چوار پشكێن دەسپێكێ و دوو پشكێن نێزیكی داویێ (٣٦، ٣٧) ل باژێرینە و نڤیسەری هەولدایە كو رەوشا ترس و ئالۆزی و بێ هەلوێستی و بێزاری یا خەلكێ باژێری (دسەردەمێ پرۆسە یێن ئەنفالا رەش)دا وەسفكەت. د پێشكێشكرنەكا پوختدا خویا دكەت: "باژێرێ من، هەڤالێن من، هەموو ب تڕالی و دۆمینە و چا ڤەخوارن و جگارەكێشانێ ڤە، یێن بووینە نۆژ، درویشمێ پترییا وان كەسێن نێزیكی دگەل من هەی هەر ئەڤەیە. هەتا پترییا خەلكێ باژێری ژی ژ ڤان نیشانا د ڤالا نینن. رۆژ ب چا و دۆمینێ، شەڤ ب مەی دەرباز دكەن یان ژی وەكی نەعامێ، سەرێ خوە دناڤ دیوارێن خوەدا ڤەدشێرن. دركاندنا ئێك گۆتن بتنێ ژ پەقاندنا بومبەكێ ب ترسترە.. بپ٤٠". ئەڤ پەسندانا لایەنێ رەشێ باژێری، دەربڕینێ ژ رەوشا مشت ئالۆز و ترس و بێزاری و رەشبینی یا نڤیسەری ب خوەیە (د وی سەردەمیدا). ئانكو ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ، ئاماژەیەكە ژبۆ هۆڤاتی یا رژێمێ كو گۆتنێن ل دژی سیستەم و رەفتارێن وی سەردەمێ رژێمێ ژ پەقاندنا بومبەیەكێ ب ترستر و دژوارترە. نە دوورە، ئەڤە زەمینە خۆشكرنا بەرهەڤكرنێ بیت كو بچیتە دناڤ پرۆسە یا رەڤینا پەهلەوانێن خوە یێن پێشمەرگەدا. ل ڤێرە ژی شێوازێ رەڤینێ دناڤبەرا باژێری و گوندیدا هەڤبەر دكەت. پەهلەوانێن گوندی ل هەمبەری شەڕی و بەرهنگاری و رەڤینەكا ژبۆ خوە رزگاركرنێدانە، كو ب كاردانەوەیەكا پۆزەتیڤا راهاتنا دەروونی دهێتە هژمارتن (كریارەكا راستەوخۆ یا بەرسینگگرتنێ یان رەڤینێ یە). لێ رەڤینا پەهلەوانێن باژێری، ب راهاتنەكا ب نێگەتیڤ دهێتە هژمارتن، چونكو تەسلیمی رەوشا هەیی بووینە و خوە ژبیرڤەكرن (یان خوە زەرگەهدان) یا كرییە ئالاڤێ راهاتن و خوە رزگاركرنێ، كو كریارەكا شونگرتنا نە راستەوخۆیە ژبۆ بەرسینگگرتنێ یان رەڤینێ؛ "هەموو ب تڕالی و دۆمینە و چا ڤەخوارن و جگارەكێشانێ ڤە، یێن بووینە نۆژ.. بپ٤٠".
ئەو ب خوە، دەمێ مرۆڤ نەكاریت ل سەر رەوشەكا نوو رابهێت، ب شێوەیەكێ ئوتۆماتیكی دێ بەر ب رەوشا دوخێ جاران ڤەگەریت و نەدوورە ب هشكباوەری سەرەدەریێ دگەل رەوشا خوە یا بۆری بكەت. ئەڤە ژی كاردانەوەیەكا دەروونی یا سروشتییە، كو هەڤڕكی یا نافخۆیی بهێتە كونترۆلكرن و هەڤسەنگی و ئارامی یا كەساتی یا جڤاكی پێ بهێتە پاراستن. بەركارێ ڤێ هەڤڕكیێ ژی، دێ ب زێدەرۆییڤە پەسندانا رەوشا بۆری و رابردوویی كەت. ئوو ب هەمان زێدەرۆیی، دێ كێماسی و رەفتارێن نەخواستی یێن هەیی (هەلبەت ل گورەی هزرا خوە) بەرچاڤكەت. وەكو لەقتە یێن سینارێستان، ب شێوەیەكێ جوان و هەژی دناڤ فلاشباكێن گوندیدا ب هزر و تێگەهڤە دژیت: "هەكو پیرە دارا قڕیای دیتی، ل ڤەگەرێ قەستا نك بابێ خوە كر و ب رژدی گۆتێ: بابۆ دێ پیرێ مریت.. بپ٩". یان "تشتێ هەری گرنگ دخەونێدا قۆشەن بوو، بایەكێ رەش و قڕێژی ب مژێ لێ ددا. هەموو دار دئینانە دەر، ژبلی كێلیێن ل سەروبنێن گۆڕا و دارا دەروێشی تشتەك نەدما.. بپ١١". ئەڤ پێشبینی یێن باركری ب خەونێ و پێگیری یا ب پیرۆزیێ (كێلی یێن گۆڕان و دارا دەروێشی)، ڤەرێژا رەهاییكرنا تێگەهێ گوندییە. پاشی ئێكسەر بەرێ كامیرێ ددەتە باژێری و رەوشا مەجیدێ سەرخۆش خویا دكەت: "پشتی تێر ڤەدخوار و مەست دبوو، تێرتێر دگری و پاشی ب پییێن خوە یێن لەرزۆك رادبوو سەمایێ.. بپ١١". هەرچەندە ئەڤ میناكە دەربڕینێ ژ رەوشەكا دەروونی یا دلسۆژ دكەت و نڤیسەری ژبۆ پالپشتی یا دۆزا خوە و خویاكرنا هۆڤاتی یا رژێمێ ئینایە. لێ دەمێ وەكو دوو لەقتە یێن پێكڤەگرێدایی د دوو جهێن جودا دا هەڤبەری هەڤ دكەین، دێ ئەو هزرە بۆ مە پەیدا بیت، كو گوند جهێ بەرخودان و هزركرن و پەیڤینێن بالبەر و بەرهەمهێنەرە، لێ باژێر جهێ كەسێن بێهۆش و خەباتا نەبالبەرە. دێ وەسا دانین كو نڤیسەری ڤیایە جوداهی یا ئاستێن ترۆماداریێ دناڤبەرا باژێری و گوندییاندا خویاكەت. ژلایێ ئامارێن زانستیڤە، وەسا دیارە كو رێژە یا ترۆماداریێ دباژێراندا پترە، لێ نە ژبەر هندێیە كو گوندی ئەرێنیتر هزرێ دكەن و باژێری نزانن سەرەدەریێ دگەل بۆیەرێن ترۆمایی بكەن. دبیت ژبەر وێ چەندێ بیت كو گوندی پتر سەرەدەریێ دگەل هێزا زەڤلەكێن لەشی دكەن (هەلبەت ژبەر كارێ کشتوكالیێ) و باژێری پتر تەركیزێ دكەنە سەر هزرێن هەلسەنگاندنەیی یێن لۆژیكی و كەتواری. ل دەف گوندییان، ترۆماداری ب كێماسی و لاوازی دهێتە ل قەلەمدان، یان ب كێمی، ب هنگافتنێ دهێتە هژمارتن. ل دەف باژێرییان ژی ئالۆزی و قەیرانێن دەروونینە. پەهلەوانێ باژێری (قەهرەمان) ب پاشخانەكا گوندی سەرەدەریێ دگەل ترۆما یێن باژێری دكەت و ب لاوازی یا كەساتی یا جڤاكی دهەژمێریت. ئوو مادەم كەسێن باژێری هەلوەشیایی و لاوازن، ب ئاوایێ كارتێكرن و ڤەگرتنێ، باژێر هەمی بەر ب هەلوەشیان و لاوازیێڤە دچیت. د وەسفكرنەكا بێزاردا نڤیسەر دبێژیت: "بێهنمرار ژ هەر دەرێ دهات. مال، كولان، ساخ و نەساخ هەموو گەنی ببوون. تشتێ ئەنتیكە بۆ قەهرەمانی، بێهنا مراری ژ گۆڕخانا باژێری ژی دهات.. بپ٢٧". ما بۆچی دێ گۆڕخانا باژێری ژ هەردەرەكا دی یا جودا بیت؟ مادەم بێهنمراری كەفتییە هەموو دەرا، گۆڕخان ژی پشكەكە ژ لەشێ ئێكگرتیێ باژێری. لێ وەسا دیارە ئەو پیرۆزی یا ل هەمبەری گۆڕخانان دنەهۆشی یا پەهلەوانیدا، كرییە بۆیەرەكێ سەیر. ئەڤە ژی وێ چەندێ دگەهینیت كو گوند ب بەها و تێگەهێن خوە یێن هەڤدژ و پیرۆز و رەهاییڤە، پشكەكا گرنگە ژ پاشخانا هزری یا پەهلەوانی. بەری ئەم ژ ئالۆزی و شەپرزەیی یا دەروونی دەرباز ببین، فەرە ئیشارەتەكێ بدەینە دانوستاندنێن پەهلەوانی و مامۆستایێ وی، كو میناكەكێ هونەریێ جوان ژ ئالۆزیێ راچاندییە. دەمێ قەهرەمان مامۆستایێ خوە دبینیت، مامۆستا ئالۆزی و شەپرزەیی یا وی ژ چاڤێن وی دخوینیت و دبێژتێ:
- ها قەهرەمان!! باوەر دكەم تو ژی یێ بەرەڤ هلوەشیانێ دچی؟!.. بپ٣٦."
- نەخێر! من باوەری ب خوە هەیە. ئەگەر بتنێ ژی مابم نا هەلوەشم.. بپ٣٦".
- دزانم تو پەیڤا هەلوەشیان گەلەك ب كرێتی تێدگەهی. دێ ب پەیڤا هەرفتن گوهورم.. بپ٣٧".
دڤان دانوستاندنێن مشت ئیمپاسیدا، مامۆستا دلەدلەكی پەهلەوانی ددەت و وەكو هەر باژێرییەكی، وە هزر دكەت كو هەلوەشیانا ددەمێ قەیران و ترۆما یێن دەروونیدا، كریارەكا سروشتییە و هەمی مرۆڤ ل هەمی جیهانێ بەرئاتاڤن كو درەوشەكا نالەبارا دەروونیدا بەر ب هەلوەشیانێڤە بچن.
د دەروونزانیێ و ئالاڤێن بەرگری یا مەژیدا، مەرەم ب هەلوەشیانێ ئەوە دەمێ مرۆڤ بەرئاتاڤی كارەساتەكا زەییری و مەزن دبیت، هەمی سەربۆر و شارەزایی و كەساتی یا وی یا جڤاكی نەكاریت دگەل كارەساتێ بگونجیت، یان زال ببیت، یان ژی ب كێمی، كارەساتێ كونترۆلكەت. ئەڤجا وەكو كاردانەوەیەكا دەروونی، دێ هەلوەشیێت و ب شێوەیەكێ پرت پرت، دێ هندەك بەرەژەنگێن دەروونی لێ پەیدا دبن. مینا ترسەكا دژوار و مەزن، ئالۆزییەكا گرچن، تەنگەزاری و پێشێلبوونا چالاكی یێن وی یێن جڤاكی.. هتد. ئوو ئەڤ نیشانە ل دەف پەهلەوانی هەبوون، یان یا فەر بوو كو هەبن (ل گورەی وان وەسفێن نڤیسەری بۆ سەردەمێ باژێری كرین)، لێ چونكو نڤیسەری سەرەدەرییەكا لەهەنگێن چیڤانۆكان دگەل پەهلەوانێ خوە كرییە، لەوا ب رژدی رەت دكەت و وەسا هزر دكەت كو هەر كاردانەوەیەكا دەروونی لاوازییەكە و فەرە پەهلەوان د ڤان كاودانێن دلقدا، لاوازیێ نیشان نەدەت. ئەڤە ژی پشكەكە ژ پەیاما سەرەكی یا رۆمانێ كو پەهلەوانێن رۆمانا خوە ب لەهەنگێن چیڤانۆكی پەسندەت. د هەمان لەقتەدا مامۆستایێ كاونسلەر (شیرەتكارێ دەروونی) ب رێكا مێمێتیك و پرۆسە یێن ئیكولالیا و ئیكوپراكسیا تۆشی هەمان ئالۆزیێ دبیت و ژ رۆلێ كەسەكێ هاریكار دهێتـە ڤەگوهاستن بۆ كەسەكێ پێدڤی ب هاریكاریێ: "ژبەركو سەروچاڤێن مامۆستای دترشبوون، وەكی هونەرمەندەكی سلبوویی.. دزانی ئەو كەرب و كین و بێئۆمێدییا ل سەر روویێ مامۆستای دهێتە خواندن، گاڤ ب گاڤ دبوو كەتوارەكێ زەلال. دڤیا وێ كەرب و كینێ ژ سەروچاڤێن مامۆستای ڤەرەڤینیت.. بپ٤٦". هەرچەندە مامۆستا ژی دهەمان رەوش و كاوداندا یێ بۆری و نە دوورە هەمان هەست و دلینی یا فیرهایی هەبیت، خوە ئەگەر ب دانوستاندنێ داخبار بوو بیت ژی، ب كریارەكا سروشتی یا بەرهەمێ تەعاتوف و دانوستاندنا كاریگەر دهێتە ل قەلەمدان. لێ ڤێ ئالوگۆری یا عەفەوی یان ب زانیبوون ژ لایێ دەروونیڤە، جوانییەكا هونەری دایە دەقی و ئاماژەیە بۆ هەڤبەندیكرنەكا گەرم و كاریگەر، ب نەمازەیی دەمێ مامۆستای ڤەدگەرینتەڤە سەر رۆلێ دەسپێكێ، "نێ من دڤێت تو ژی ل سەر ڤێ باوەریێ بی، بێ ئۆمێد نەبی.. بپ٥٨". ئەڤ دانوستاندنا گەرم وئالوگۆركرنا رۆلێن ئاخفتنكەران، چالاكی و لڤینەكا ئەرێنی ددەتە دەقی، كو خواندەڤان ژێ بێزار نەبیت و پشكداریێ د پێڤاژۆیا قەومینا بۆیەراندا بكەت.
هەروەسا د ڤێ هەڤڕكی یا نافخۆیی یا دناڤبەرا تێگەهێن گوندی و باژێریدا، خواندەڤان هەمبەری میناكەكێ دی یێ تۆلڤەكرنا دەروونی ژ باژێری و باژێرییان دبیت. ئەو ژی سەرهاتی یا قەهرەمانییە دگەل خێزانا رەفیق صەباحی (سارێ یا ژنا وی و نێرگزا كچا وی). چێكرنا هەڤبەندی یا ئەڤینیێ كریارەكا مشتە ژ هەستێن خۆشیێ و مرۆڤانتیێ. مشە جاران درەوشێن نالەباردا ئەڤینی دبیتە ئەو هێز و ڤەژەنا مرۆڤ خەباتێ پێ ددۆمینیت. ئەڤ كریارە ل گوندی و ل جەم گوندییان هەستەكا پیرۆزە و سەرەدەرییەكا مشت ژ چریسەتی و جوانی و ئەختوباری دگەل دهێتە كرن. د ڤێ كریارا باركریدا ب دلینیێ و مرۆڤانتیێ، مرۆڤ نە تنێ حەز ژ دلبەر یان دۆستێ خوە دكەت، بەلكو حەز ژ هەمی دەردۆر و كەسێن هەڤبەند دكەت. لێ پەهلەوانێ رۆمانا شۆپێن رۆندكان كریارا ئەڤینیێ (سێكسی) دگەل دایك و كچێ پێكڤە دكەت و هەردوو (دایك و كچ) ب ڤێ رەوشێ ئاگەهدارن و دایك هاندانا كچا خوە دكەت كو یا بەردەوام بیت. ئوو هندەك ئاماژە هەنە كو سەمیان ژی (رەفیق صباح)، پێ ئاگەهدارە و رازییە: "وی هندەك ژ پەیوەندیێن نێرگزێ و قەهرەمانی دزانی، بەلێ نەدڤیا خوە د ڤێ چەندێ بگەهینیت، ئەگەر بكاریت ب رێكا وێ، رۆژەكێ وی ژی وەكی خوە لێ بكەت.. بپ٣٤٠". سەرەرای ڤی میناكێ نەقەبوولكری دجڤاكێ كوردیدا، نڤیسەری ئەڤ میناكە ژبۆ كێمبەهاكرنا خوەفرۆشێن مینا رەفیق صەباحی ئینایە و ڤیایە ب ئاماژەیەكا نەراستەوخۆ كەرب و كەلا خوە یا گوندیكانی دارێژتە سەر هەر كەسەكێ ژبۆ رژێما وی سەردەمی كاركری. ژلایەكێ دیڤە ژی قەهرەمانێ پەهلەوان وەسا هزر كرییە كو دێ ب كریارێن سێكسی یێن دگەل ژن و كچا رەفیقەكی، چاڤێ وی شكێنیت و سەرشۆركەت و دێ تۆلا خوە و مللەتێ وی ژێڤە بیت. ڤێ هزرا گوندیكانی و پاشكەفتی، نڤیسەر ئێخستییە دئالۆزی و دوودلیێدا، لەوا ژنا وی ب قەحبە و ئەو ب خوە ژی ب گەواد دایە نیاسین: "وی ب زۆری ئەو ژی وەكی خوە لێ كرییە. چەند كەس نە ب دلێ وێ هاڤێتنە سەر. سارێ بۆ قەهرەمانی ڤەدگێرا: ڤی گەوادێ سەباحكا ئەز برم و ب دەرمانەكی دامە گێژكرن، پاشی ئەز و یێ عەرەب بتنێ هێلاین، هەر تشتێ ڤیایی و شیایی ل من كر، هەموو ژی ب ڤیدیۆیێ گرت بوو.. بپ٣٣٩". نە دوورە ئەڤە بەهانەكرنا كریارا خوە یا نەگونجایی بیت دگەل تێگەهێن وی یێن جڤاكی، یان ژی رەتكرنا ڤی جۆرێ رەفتارا نەجڤاكی و مشت فهێتی بیت. نەمازە دناڤ هەمی هەڤال و هۆگرێن خوەدا ب شێوازەكێ دی هاتبوو نیاسین: "ژبەركو ئێكەم جار بوو مامۆستای ئەڤ رەنگە گۆتنە ژ وی دبهیستن. ب سەرسورمانی و ماتمای ل قەهرەمانی نێری.. تو ژ دل وە دبێژی؟.. من ژبەر وی سەی وە گۆت، ما تو من نا نیاسی؟!.. بپ٣٥٥". لێ چونكو ل دەف گوندییان زەلام ب كریارێن سێكسی لەكەدار نابن، تنێ ژن و خێزان و مالباتا وێ لەكەدار دبن. دبیت نڤیسەری ڤیا بیت ب ڤێ كریارێ، رەفیق صەباحی و خێزانا وی ژ لایێ جڤاكیڤە لەكەدار بكەت. ب نەمازەیی كو پەهلەوان نەشێت چ شێوازێن دی یێن زەرگەهان بگەهینتێ. ئوو د تێگەهێ گوندیدا، ب دەستڤە ئینانا ژنەكێ ب قەهرەمانی و زیرەكی دهێتە نیاسین: "بەلێ هەموو نەدشیان وەكی قەهرەمانی وێ ناڤڕانێ تێكڤەدەن و ب چار گۆتنێن ڤالا دسەردا ببەن.. بپ٣٤٠". لێ دتێگەهێن باژێریدا هەردوو پێكڤە لەكەدار دبن و ئەو زەلامێ ژنەكێ دسەردا دبەت، وەكو ژنێ ب بێ سنجی و لەكەداری دهێتە هژمارتن.
ئەگەر نڤیسەری ب تێگەهەكێ باژێری سەرەدەری دگەل ڤی بۆیەری كربا، دا قەهرەمان ب ئالۆزی و هەڤڕكی یێن دەروونی هێتە وەسفكرن. هەرچەندە ئاماژەیەكا بلەز ژبۆ ڤێ هەستكرنا ب گونەهباریێ هەیە، كو هەستا مرۆڤانتیێ پێ بریندار نەبیت و بەهانەكرنەكا كەتواری بۆ رەفتارا نەجڤاكی یا پەهلەوانێ خوە ببینیت: "قەهرەمانی ددل دا تف ل خوە و ل وی دباراندن. تف ل رۆژگارێ و هەبوونێ دباراندن. جارنا ژی دلەدلی خوە ددا، چونكو ئەڤا دكر ژ نەچاری بوو.. بپ٣٣٦". لێ دەمێ دهێتە سەر مێرانی و زالدەستی یا رەفیق صەباحی، راستی یا هزركرنا پەهلەوانی دیار دبیت كو ب لەكەداركرنا ژنێ، دێ وی لەكەداركەت. ئەڤە ژی ب ساناهیترین و مەزنترین تۆلڤەكرنە د جڤاكێ كوردیدا: "دزانی هەموو ئاكنجیێن تاخی ژ وی باشتر دزانن كو مێرانیا وی ل سەر ناڤڕانا ژنا وی یە، بەلێ هەموو نەدشیان وەكی قەهرەمانی وێ ناڤڕانێ تێكڤەدەن.. بپ٣٣٩-٣٤٠".
ژلایەكێ دیڤە ژی، ئەگەر نڤیسەری ئەڤ بۆیەرە ژبۆ پاراستنا ژیانا پەهلەوانی ژ غەدر و خیانەتا رەفیق صەباحی ئینا بیتە درێكا قەهرەمانیدا، كو گەلەك جاران ئاماژە یێن راستەوخۆ و نەراستەوخۆ داینە ڤێ ئارمانجێ، هەر نابیتە بەهانەیەكا بەرهۆز ژبۆ ئەنجامدانا كریارا سێكسی دگەل ژن و كچا رەفیق صەباحی. چونكو ئەڤ موغامەرەیە شمشێرەكێ دووسەرە، دشیاندایە كو هەر هەمان كریار ژلایێ رەفیق صەباحیڤە بهێتـە بكارئینان كو ئاستەنگ و ئارێشە یێن بێ دوماهی بۆ پەیدا كەت. ئاماژەیەكا بلەز ب ڤێ چەندێ هاتییە دان، دەمێ نێرگز ژ قەهرەمانی دخوازت كو هەڤبەندی یێن خوە دگەل دایكا وێ ببڕیت، ئەو لێ ڤەدگێریت: "ئەز نەشێم ڤێ بكەم، دەیكا تە گەلەك كین هەلگرە و دێ من بدەستێ رەفیقی دەتە سێدارەدان.. بپ٣٣٨". ئانكو پەهلەوان ب شێوەیەكێ خوەنەویستی یێ كەفتییە دداڤێن دایكێدا و دزانیت كو رزگاربوون ژ ڤێ رەوشا ئەو ژێ نەرازی و نە ب دلێ وی، نە هێسانە. لەوا ژلایێ دەروونیڤە، هەمی بەهانەكرنێن نڤیسەری ژبۆ ئەنجامدانا ڤێ كریارێ ل گورەی تێگەھ و مەرەمێن بۆ هاتینە دانان نەبەرهۆز و نە لوژیكینە. هەرچەندە ئەڤ بۆیەرە (وەكو بۆیەر) دبیت هەبیت و د پڕانی یا جڤاكێن جیهانێ و مرۆڤانتیێدا هەبوویە و هەیە. لێ عەقلییەتا گوندیكانی یا پەهلەوانی (یان باشترە ئەم بێژین پێڤەگرێدانا پەهلەوانی ب عورف و عەدەت و بەها یێن رەسەنێن جڤاكی و دۆزا رەوا یا مللەتێ وی)، ئێخستییە دئالۆزییەكا دەروونی یا دژواردا، كو ئەڤە ژی دەربڕینێ ژ رەوشا ئالۆزا كەسێن باژێری دكەت. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەم دكارین بێژین كو ئەڤ میناكێ د چوارچۆڤێ دوو پشكاندا هاتی، تۆلڤەكرنەكا نەراستەوخۆیە ژ رەشەكێن رژێمێ و هەڤبەندی یێن ئالۆزێن باژێری ڤەدكەت. ئەڤ تۆڵڤەکرنە ژى، تێگەهەکێ گوندیکانیێ پاشڤەرۆیە و دگەل رەفتارێن باژێرى ناگونجیت.
هەژی گۆتنە كو سەرەرای هەبوونا كریارێن سێكسی دگەل دایكێ (ئەوا دەهمەن پیس) و زمانلۆسی یا دگەل رەفیق صەباحی (ئەوێ گەواد)، پەهلەوان نەشیایە هەمان كریارێ دگەل كچێ ژی بكەت: "وێ ژی جودا خوە دقەهرەمانی ئالاند بوو. دڤیا هەر تشتێ دگەل دەیكا وێ دهێتە كرن، دگەل وێ ژی بهێتە كرن. بەلێ قەهرەمانی نەدهێلا بگەهیتە وی راددەی..بپ٣٣٨". ئانكو دڤێ تۆلڤەكرنا دەروونی و سەرشۆركرنا رەفیقیدا، نڤیسەری هەلوێستەكێ مشت مرۆڤایەتی و دلینی ل هەمبەر نێرگزێ دەربڕاندییە، كو ئاماژەیەكا نەراستەوخۆیە ژبۆ جوامێری و مرۆڤایەتی یا كەسێ كوردپەروەر. چونكو ئەگەر مەرەما سەرەكی تنێ تۆلڤەكرن و كرێتكرنەكا رویت بایە، دا هەمان كریارێ دگەل كچێ ژی كەت. ئەڤ نەبەزاندنا هێلا كچینی یا كچەكا كچین، ژبۆ كەسەكێ باركری ب تێگەهێن گونداتیێ، مینا چریسكەكا رۆناهیێیە دناڤ ئالۆزی یا شەڤا پەهلەوانی و نڤیسەری هەردوواندا. ئوو ئەڤ چریسكا رۆناهیێ دەربڕینێ ژ رەوشا بالبەرانە یا گوندی یێن باژێری دكەت.
د لەقتەیەكا دی یا هەڤبەركرنێدا، كو ڤیایە هۆڤاتی یا رژێمێ ب هۆڤاتی یا دكتاتۆرەكێ دی یێ باژێری هەڤبەركەت (نە حاكمەكێ ستەمكارێ دناڤ چیرۆك و چیڤانۆكاندا). نڤیسەر كەفتییە دشاشییەكا ئیدیولۆژیدا، دەمێ ل سەر زارێ قەهرەمانی دبێژیت: "دڤێت وێ بكن ئەوا ستالینی كری یان تشتەكێ وەكی وێ و ب جوداهی یێن سەردەمی.. بپ١٧". ئەڤ میناكە بەرێ خواندەڤانان ددەتە دیرۆكا رۆسیا سەردەمێ ستالینی. ئوو دەمێ ئەم ڤەدگەرینە وی سەردەمی، دێ بینین كو سەددام و ستالین هەردوو دكتاتۆرن و دەستێن هەردووان ب خوینا مللەتی سۆرن. لێ خوینرێژتنا سەددامی ژبۆ تەپەسەركرن و قڕكرنا مللەتەكێ تەنا و ئاشتیخواز بوو، كو دچوارچۆڤێ عیراقەكا ئێكگرتیدا دژیان. لێ خوینرێژتنا ستالینی ژبۆ رزگاركرنا مللەتێ خوە بوو ژ هێرشێن دژمنەكێ دەرەكی. ئەگەر ئەم وەسا دانین كو مللەتێ كورد دژمنێ سەددامی بوو، ل ڤێرە ژی جوداهی یا دژمنان هەیە؛ دۆزا دژمنێ ستالینی، نەرەوا بوو كو هێرشێن دژمنكارانە یێن ژبۆ دەست ب سەرداگرتنێ دبرنە سەر، لێ دژمنێ سەددامی (كورد) رەوا بوو كو هەلگرێ پەیامێن ئاشتیخوازی و ئازادی و رزگاربوونێ بوو. پەیاما سەرەكی یا ستالینی ئازادی یا مللەتێ وی بوو، لێ پەیاما سەرەكی یا سەددامی دژاتیكرن و تەپەسەركرنا مللەتێ وی بوو.
ل ڤێرە ئەز بەرەڤانیێ ژ دكتاتۆری یا ستالینی ناكەم، چونكو ل دەف من كریارا كوشتنێ ژبۆ هەر مەرەمەكا هەبیت، نە یا حەباندییە. ئوو دەمێ وەكو خواندەڤانەك كەفتیمە بەرانبەر ڤێ هەڤبەركرنێ، نەچار بووم كو ل گەوهەرێ هەردوو دۆزان مێزەكەم. لێ ئەگەر مەرەم پێ ئەو بیت كو كریارا ئەنفالكرنا كوردستانێ سزایەكێ میری بیت چونكو دسەردەمێ شەڕێ دناڤبەرا عیراقێ و ئیرانێدا بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێ ل دژی ئیرانێ نەراوەستیا، هینگی دێ پەیاما ئیدیولۆژی یا رۆمانێ هێتە گوهورین و دێ بەر ب ئاراستەیەكێ دیڤە چیت. ئەڤ تێگەهێ داویێ، بەهانەكرنەكا لاوازا دەستەك و لایەنگرێن رژێما سەددامی بوون. ئەز باوەر ناكەم خوە دنەهۆشی یا خوەدا ژی نڤیسەری هزر د ڤێ بەهانەكرنێدا كر بیت، چونكو دگەل چ بەها یێن سیاسی و جڤاكی یێن نڤیسەری و دگەل پەیامێن چ بەرهەمێن وی یێن وێژەیی ناگونجیت (ئوو بەرى شەڕێ کەنداڤى ژى، هەمان کریارێن هۆڤاتیێ دگەل مللەتێ کورد هاتینە ئەنجامدان). ئانکو ئارمانجا سەددامى قرکرنا مللەتەکێ جودایە کو ناسناما وى یا نەتەوەیى بهەڵوەشینیت. ب هزرا من، نڤیسەری یا بهیستی كو ستالین ژی دكتاتۆرەكێ مەزن بوو، یێ ڤیای ڤێ هەڤبەركرنێ بكەت داكو دژواری و هۆڤاتی یا رژێما دكتاتۆری یا سەددامی پێ وەسفكەت. لێ ئەڤ هەڤبەركرنە ژبۆ پەیام و ناڤەرۆك و بۆیەرێن رۆمانێ نە سەركەفتی بوو.
گومان و باوەری
یەك ژ بابەتێن سەرەكی یێن ڤێ رۆمانێ، ئازراندنا پرسا باوەری و گومانێیە. نڤیسەری مینا دووانیزمێن هەڤدژ سەرەدەری دگەل پرسا باوەری و گومانێ كرییە؛ نۆلا رۆناهی و تاریێ، خێرێ و خرابیێ، ئاهۆرامەزدا و ئاهۆرامەنى، هشپاك و هشپیس، كین و ئەڤین، دڕندە و فریشتە یێن پەڕندە... هتد. ئەو ب خوە، گەلەك هزرمەند وەسا هزر دكەن كو گومان كلیلا ڤەكرنا دەرگەهێ راستیێ یان باوەریێیە، هەروەسا نەدوورە دناڤ خوەییێ باوەریێ ب خوەدا ژی هندەك رەهێن گومانێ هەبن. ل هەردەم و هەر جھ، مرۆڤ ژ نەدیاریێ ترسیایە و ژبو ڤەرەڤاندنا ڤێ ترسا ئامانێن سفری ژبەر كون دبن، خوە ب تشتێن كەهی و هەییڤە گرێدایە و كرینە عورف و عەدەت و بهایێن پیرۆز، كو ب ساناهی نە بەزینیت. ئەڤ پێڤەگرێدانە ب شۆپپارێزیێ دهێتە نیاسین و هەڤدژێ وێ نووخوازییە.
هەر ژ ئەزەلدا هەڤڕكییەكا دێرین دناڤبەرا نووخوازی و شۆپپارێزیێدا هەبوویە و هەیە. ئوو ئەڤ هەڤڕكییە ل گورەی هزرێن د. عەلی وەردی دبنە سەدەمێن گوهورینێ و ب سەرهەلبوونا بەها و تشتێن نوو كو ب پێشكەفتن و لڤینا لەولەبی یا جڤاكی دهێتە نیاسین. هندەك ژ ئالاهەلگرێن گوهورین و نووخوازیێ، وەسا هزر دكەن كو فەرە پڕانی یا بها و پیرۆزی یێن جڤاكی بهێنە هەلوەشاندن و هندەكێن دی (ل گورەی سەردەمێ نوو) بكەڤنە شوینێ. هندەك دبێژن هەتا تشتێ هەیی و بۆری نەهێتە هەرفاندن، تشێ هاتی و نوو ناهێتە ئاڤاكرن. لێ عەلی وەردی وەسا هزر دكەت كو گوهورین كریارەكا حەتمییە و هەمی جڤاكێن گیاندار و كاریگەر ب خوەویستی یان خوە نەویستی تێڕا دبۆرن. د. عەلی وەردی ددەتە خویاكرن كو هەر جڤاكەك ل سەر دوو پی یێن هەڤدژ وەرارێ دكەت: پێیەك یێ نەلڤە، پاراستنا تشتێ هەیی د كەت و یێ دی یێ بلەز و لڤۆكە كو گوهورین و نووكرن پێ دڤێت. هەردەمێ پیێ نەلڤ ل سەر رێرەوا جڤاكی یا زال بیت، دێ جڤاكەكێ پاشكەفتیێ نەلڤ و گەنی ژێ پەیدا بیت. ئوو هەردەمێ پیێ نویكەر یێ زال بیت، دێ هەمی تشتان هەرفینیت و ل بن پێنگاڤێن خوە یێن بلەز و نویخواز بەرزە كەت. لەوا ڤەكۆلەرێن جڤاكناسیێ وەسا دبینن كو هەڤسەنگی یا هەردوو جەمسەران (ل گورەی ئاستێ تێگەهشتنا خەلكی د كارتێكرن و هەڤڕكییەكا ساخلەمدا)، دێ بیتە ئەگەرێ پێشكەڤتنا جڤاكی. ئانكو پیێ نەلڤ جڤاكی ژ هوڕەبا دپارێزیت و پیێ لڤۆك جڤاكی بەرەڤ پێشڤە دلڤینیت و هەر پێشداچوونەكا پەیدا ببیت، بێی كاریگەرێ هێزێن نەلڤ و لڤۆك (هەروەك وەردی گۆتی)، ناهێتە كرن. ئەگەر ئەو پیێ مرۆڤ ددانتە سەر عەردی میناكێ شۆپپارێزیێ بیت و پیێ دهێتە بلندكرن میناكێ نووخوازیێ بیت، هەتاكو مرۆڤ پیێ شۆپپارێزیێ ل سەر عەردی جهگیر نەكەت، نەشێت پیێ نووخوازیێ ژبۆ رێڤەچوونێ بلندكەت[1]. ب ڤێ چەندێ ژی، كریارا گوهورین و نووكرنێ دكەڤیتە دبەردەوامییەكا لەولەبیدا. ئوو ئەڤ هەڤڕكی یا دێرین ژی، ڤەرێژ و بەرهەمێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدایە. ئەز دكارم بێژم كو هەڤكێشا گومان و باوەریێ دبیتە هێڤێنێ شەنگستەییێ هەمی هەڤڕكی و پێشكەفتن و پاشكەفتنێن دكەلواشێ جڤاكیدا پەیدا دبن.
نڤیسەرى ژی ئەڤ هێڤێنە كرییە هەڤكێشا سەرەكی یا شرۆڤەكرن و هاژۆتنا پڕانی یا بۆیەر و پەیامێن رۆمانێ. دپڕانی یا بۆیەر و لەقتە یێن وێنەگرتی یێن درۆمانێدا (ل باژێری، ل گوندی، ل دەمێ رەڤێ و ل دەمێ خوەبەرهەڤكرنا بەرگریێ ژی)، گومان و باوەریێ حزوورەكا بەرچاڤ هەیە. گومان و باوەری هەردەم دهەڤڕكییەكا بەردەوامدانە. لێ نڤیسەری هەڤسارێ باوەریێ یێ گرتی و بەر ب ئاراستە یا پەیاما رۆمانێڤە برییە، كو باوەریێ ب هندەك هەلوێستێن دیاركریڤە پاوان كەت. مینا گەمیڤانێ دەریایەكا كوور و فرەھ، بەوصەلەیەكا ددەستێ نڤیسەریدا و ئاراستە یێن دروستێن گومان و باوەریێ پێ دەسنیشان دكەت: "دوو كاروانیێن نەپەنی، ژهنداڤێن بێ ئارام بەرەڤ گوندی دهاتن. یا ژ باكوور دهات ناڤێ وێ باوەری بوو. یا ژ باشۆر دهات ناڤێ وێ گومان بوو. باوەریێ ئۆمێدا قورتالبوونێ و روومەتێ هلدا بوو، گومانێ مرن و هندابوون ب خوەرا ئانیبوون... بپ١١٠".
ئەڤ دەستنیشانكرنا پەیام و هەلوێستێن هەردوو جەمسەرێن گومان و باوەریێ، ئاماژەیەكێ ددەتە خواندەڤانی كو باوەری قورتالبوونە و گومان مرنە. دئەنجامدا، بەرێ خواندەڤانی بەر ب رەوایەتی یا كریارا رەڤینێڤە دبەت. ئەڤە ژی پاوانكرنەكا ئیدیولۆژییە ژبۆ جەمسەرێ باوەریێ كو ب چوارچۆڤەیێ هەلوێستەكێ دیاركریڤە هەڤبەند دكەت. هەلوێستێ هەرە دیار ژبۆ پاوانكرنا باوەریێ و گرێدانا وێ ب راستیێڤە، ئەوە كو ب بڕیارێن پەهلەوانێ سەرەكیڤە بهێتە گرێدان. هەر لادانەك یان خوە ڤەكێشانەكا بەروەخت ژی ژ بڕیارێن ئەیۆبێ پەهلەوان، بەر ب جەمسەرێ گومانێڤە دچیت: "گومانێ ب كەنیەكا بارۆڤەی، لەیلانا سینگێ خوە ڤەكر. پرچا باوەرییێ دگەل تایێن دارێ تێكهەل دكرن. وان هەردووان ژی دزانی بڕیارا هەموو گوندییان نەراستە. چونكو گومان ددلێ وان دا بوو. نەدهێڵا راستەرێ ببن. هەر بڕیارەكا ددان، هەتا ژ لێڤا وان دبۆری پۆشمانی ل جهێ وێ دهاتە چاندن.. بپ١١١".
ئوو مادەم جەمسەرێ باوەریێ ب قورتالبوون و ژیانێڤە گرێدایە (ل گورەی فەلسەفا دووانیزمێن هەڤدژ)، باوەری دێ بەر ب خێرێ و رۆناهیێ و هشپاكی و ئەڤینێڤە چیت. گومان ژی دێ بەر ب خرابیێ و تاریێ و هشپیسیێ و كەربوكینێڤە چیت. ئەڤجا دێ كۆمەكا هەڤڕكی یێن دی ژ ڤەرێژا باوەری و گومانێ پەیدا بن، کو هەموو دێ خزمەتا باوەریێ كەن، ئەو ژى کریارا رەڤینێیە!: "جەنگا تاری و رۆناهیێ ل شەڤەكێ دەسپێكر بوو، شەڤەك درێژا وەك دیوارێ چینێ.. ئەهرەمەن و ئاهۆرا زۆرانبازێن قادێ بوون. تەماشەڤان هشپاك و هشپیس بوون.. بپ١١١-١١٢". ئەڤ دانوستاندنا هونەری و جوان دناڤبەرا باوەری و گومانێدا كو بوویە ئەگەرێ هەڤڕكی یێن دناڤبەرا ئەهرەمەن و ئاهۆرایدا (خوداڤەندێن خێرێ و خرابیێ د زەرادەشتیێدا)، خۆشییەكێ ددەتە وەگری و جوانییەكا هونەری ددەتە دەقی.
د هەمی هەڤڕكی یێن دناڤبەرا دووانیزمێن هەڤدژدا، نڤیسەر ژ پشت رێزكان دهێتە دەر و بۆ خواندەڤانی ئاراستە یا دروست (ل گورەی هزر و پەیاما خوە) هەلدبژێریت. ئانكو حەزا ب سەرهەلبوونێ (كو وەزیفەیەكا گرنگا وێژەیا نوویە) ژبۆ خواندەڤانی ناهێلیت. ب ڤێ چەندێ ژی، دەق ب هەمی میناكێن خوە یێن هونەری و جوانڤە دبیتە ئالاڤەكێ رەوشەنبیركرن و هشیاركرنا جڤاكی. ل داویێ ژی، مینا چیرۆكەكا ریپۆرتاژكی لێ دهێت. ب شێوەیەكێ گشتی، كوینێ گومانێ یان پێژنا وێ، دناڤ پڕانی یا بۆیەرێن رۆمانێدا هاتییە ڤەدان. ژبلی وان گومانێن نڤیسەری ب راستەوخۆیی ئیشارەت داینێ و ب پلان بەر ب سەمتێن دیاركریڤە هاژۆتین. هەروەسا كۆمەكا گومانێن دی ژی ژ ڤەرێژا حیوارێن دناڤ بۆیەراندا بەرچاڤ دبن:
- گومانا ئەیۆبی دەربارەی بڕیارا بەرگریێ: "بەلێ نزا وی ئەڤرۆ خێر بوو؟! ل گەنگەشا ئێڤاری هەمییێ، هەما یێ بێدەنگ بوو. بتنێ ل بەر وی دیواری روونشت بوو. هەر وەكی نە ل ڤێ دنیایێ.. بپ٨٠". ئەڤ بێدەنگییە، نیشانا گومان و هەڤڕكییەكا نافخۆیی یا كوورە.
- گومانا گۆندییان ل سەر پێشنیاز و پێشبینی یێن ئەیۆبێ پەهلەوان: "هەتا شەڤا بۆری ژی هەموو گوندییان ئەو ب رێبەرێ خوە دزانین، نەمازە سێڤێ.. بپ١٧٤". لێ هەر ئەو كەسە بوو گومان ددلێ مێرێ خوەدا چاندی و گۆتیێ، "تو هاتییە دسەردا برن. هشا خوە بینە سەرێ خوە. ل خوە بزڤرە.. بپ١١٣". ژلایەكێ دیڤە ژی، پەهلەوانی ب خوە گومان هەبوو كو گوندی دێ گوهداری یا وی كەن: "لێبەلێ نە دكاری باوەر بكەت وەسا ب ساناهی گوندی ببنە ئێك گۆتن.. بپ١١٢".
- گومانا گوندییان ل سەر بڕیارێن ئەیۆبی و عەڤدلایێ بەرپرسێ پێشمەرگەی: "عەڤدلا و ئەیۆب یێ بەرەڤ دژمنی دچن. دێ مە و خوە دەنە دەست دژمنی.. بپ٢١٦". یان "ئەگەر ب منە ئەیۆب و عەڤدلا دخائینن. دێ مە دەنە دەست دژمنی.. بپ٢١٧". هەروەسا گومانا بەرەڤانێ كورێ عەڤدلای ل سەر بڕیارا بابێ وی: "بەرەڤانی نەدڤیا دگەل بابێ خوە بڕێبكەڤیت، دگۆت: دێ خوە دم دەست دژمنی.. بپ٢١١".
- گومانا میرۆی ل سەر رەوایەتی یا دۆزا شۆرەشێ (كو ل شۆرەشا ئیلۆنێ پێشمەرگە بوو)، لێ د شۆرەشا نوودا پشكداری نەكر: "میرۆ ژی ئێك بوو ژ پێشمەرگەهێن شۆرەشا ئەیلۆلێ، ل چیایێ پیرسی دگەل بالەخانی هاریكارێ رەشاشبڕنۆیێ بوو. لێ ل ڤێ شۆرەشا دوماهیێ ب كارێ چاندن و مالداریێ ڤە مژوول بوو.. بپ١٢٥".
- گومانا پەهلەوانی دەربارەی چەتەیان: "برایێ من، دێ چەوا چییە درەبییا دژمنی دا، تو ب تنێ یێ ددەستێ مەدا مای.. بپ٢٨٩". هەروەسا گومانا چەتەیان ل سەر كارێ چەتایەتیێ كو كارەكێ بێ مفا و بێ پاشەرۆژە: "ئەگەر رۆژەكێ بەربەرۆشك گەرم بوون، مە ژبیر نەكن... باش بزانن هوون ژ مە چێترن.. بپ٢٣٨". ئەڤ هەلوێستێ ئالوگۆر و باركری ب دلینییەكا فیرهایی هەردوو لایەنان مشت گومان دكەت.
- گومانا نڤیسەری (پەهلەوانی) ل سەر هەلوێست و بڕیارێن ژنان: "ژبلی بڕیارێن دەیكا خوە، بڕیارا ژنەكا بتنێ ژی ل نك وی ب سێڤەكا ڕزی نەدچوو.. بپ١٢١". ئەڤ حوكمێ رەهایی گومانەكێ بۆ خواندەڤای پەیدا دكەت كو بڕیارێن دەیكا وی ژی هەر وەسانن.
د ڤی ئەتموسفیرێ مشت ئالۆزی و ترس و گوماناویدا، كارەكێ سروشتییە كو هەمی پەهلەوانێن سەرەكی و لاوەكی بكەڤنە دناڤ كۆمەكا هەست و هەڤڕكی یێن گرچنێن دەروونیدا. هەر ژ دەسپێكێ و هەتا دوماهی یا رۆمانێ، گەفەكا دژوار ل سەر ژیانا هەمی پەهلەوانان هەیە و ئەڤ گەفە هەمی باژێر و گوندێن وی سەردەمی ڤەدگریت. ئەڤە ژی دبیتە سەدەمێ وێ چەندێ، كو كەسێن دناڤ رۆمانێدا و ئەوێن ژ دەرڤە ژی، تۆشی قەیران و ترۆما یێن دەروونی ببن. ئوو د گاڤێن هۆسادا (ل گورەی سەربۆر و پێكهاتە یا كەساتی یێن جوداجودا یێن هەر كەسەكی)، كاردانەوە یێن جوداجودا پەیدا دبن.
هەڤڕكی یێن دەروونی و خوەگونجاندن
هەردەمێ مرۆڤ بەرئاتاڤێ رەوشەكا نالەبار دبیت كو گەفێ ل ژیانا مرۆڤی بكەت، ل دەسپێكێ كاردانەوەیا سروشتی ژبۆ نەهێلان یان كێمكرنا گەفێ؛ هێرشكرنە یان خوەڤەكێشان و رەڤینە. ئەڤ هەردوو ئاراستەیە دبنە ئەگەرێ چێكرنا هەڤڕكییەكا دی یا نافخۆیی، كو مرۆڤ نەچارە ئێكێ ژێ هەلبژێریت. ئەو ب خوە، ل گورەی دیتنا (د. فخری الدباغ) ب شێوەیەكێ سەرەكی سێ جۆرێن هەڤڕكیێ هەنە[2]:
١. هەڤڕكی یا دوو ئاراستەیێن وەكهەڤ: مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ خوە ل هەمبەر دوو ئارمانجێن وەكهەڤێن خۆش ببینیت، لێ فەرە ئێكێ ژێ هلبژێریت. ئەم دبێژینێ وەكهەڤ، چونكو خۆشیا هەردوو ئاراستەیان وەكهەڤە ل دەف مرۆڤی. نڤیسەری كریارا رەڤینێ ب قورتالبوونێ وەسف كرییە: "چوون نە هەر تنێ ژبۆو چوونێ بوو، چوون ژبۆ قورتالكرنێ بوو.. بپ٢٤١". لەوا چوون وەكو كریارەكا خۆش و رزگاربوونێ ل هەمبەری قورتالبوونا ب نەچوونێ وەكهەڤە و دبیت خۆشتر و هێسانتر بیت: "هندەك ژ وی خەلكی ب پشتگیرییا سەرۆك جاشەكی... خواستن چاڤەرێ بمینن، دبیت ئەو بۆ وان لێبۆرینەكێ پەیدا بكەت.. بپ٢٢٠".
٢. هەڤڕكی یا دوو ئاراستەیێن دژ: مەرەم پێ ئەوە كو مرۆڤ خوە ل هەمبەر دوو ئارمانجێن نەخۆش (كو دژی حەز و ڤیانا وی بن) دبینیت، دبێژینێ دژ چونكو هەردوو ئارمانج دژی حەزا وینە، لێ فەرە ئێكێ هلبژێریت. بۆ نموونە رەڤین بەر ب سنوورانڤە و خوەدانا دەست دژمنی هەردوو نەخۆشن و ل دژی حەز و خواستێن گوندی یێن گوندێ سەبرێنە. دپشكا باوەری و گومانێدا، نڤیسەر ب درێژی و جوانی سەرەدەریێ دگەل ڤێ هەڤڕكی یا نافخۆیی دكەت و ب ناڤێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدا ل قەلەمددەت. ل ڤێرە ژی، نڤیسەر بێلایەنی یا خوە ژدەستددەت و دبیتە لایەنگرێ كەسێن رەڤین هەلبژارتی. ژبۆ بەهانەكرنا ڤێ لایەنگریێ ژی، كریارا رەڤینێ ب باوەریێ وەسف دكەت: "گومانێ گۆت: رەنجا خوە بەر با نەدە ژبۆ من بهێلە. باوەریێ گۆت: هندی تو وان دسەردا ببی، ژ وان ناگەرم. هەر چو نەبیت دناڤ سێنگێ سەركێش و نیڤەك ژ گوندییان دا ئاكنجی مە.. بپ١١١". لێ چونكو نڤیسەرێ رۆمانێ ل دەسپێكێ و ب زانیبوون و پلاندانان بڕیاردایە كو رەڤینا پەهلەوانێ رۆمانێ بكەتە قەهرەمانییەكا كێم وێنە و بۆ تۆمار بكەت، میناكێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدا كرییە ڤەرێژا هەڤڕكی یا نافخۆیی یا ژبۆ هەلبژارتنا رەڤینێ یان بەرەڤانیکرنێ (كو ئەنجامێ وێ كوشتنە یان خوەدانا دەست دژمنییە). لێ ئەگەر ئەم ژ لایەكێ دیڤە سەحكەینێ، كو باوەری و گومان نە دەربارەی گەوهەرێ بابەتییە، بەلكو باوەری و گومانە ب بڕیارا ئەیۆبی. ئەگەر وەسا بیت، سەدەمێ هەڤڕكیێ دێ بەر ب ئاراستەیەكا سروشتی یا دانوستاندنەكا دیموكراتیكڤە چیت.
٣. هەڤڕكی یا دوو ئاراستەیێن هەڤدژ (خۆش و نەخۆش): مەرەم پێ ئەوە دەمێ مرۆڤ د كەڤیتە بەرامبەر دوو رەوشێن هەڤدژ؛ ئێك خۆش و مفادارە و یا دی ژی نەخۆش و زیانبەخشە. لێ خۆشی و نەخۆشی پێكڤە گرێداینە و هەڤڕكی دناڤبەرا هلبژارتنا ئاراستەیەكێ ژ ڤان هەردوو ئاراستەیێن هەڤدژدا پەیدا دبیت. بۆ نموونە دەمێ ناڤودەنگی و پەهلەوانی ب رێكا موغامەرە و كارەكێ پر مەترسی بیت. دێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا هەلبژارتنا كریارا ب مەترسی و ناڤداریێدا پەیدا بیت. ل دەمێ دژمن نێزیكی كاروانێ رەڤێ دبیت، بالەخان دبێژیت: "گەلی مێران! ئەڤە ئەز ئێك و بلا نەهێن دی ژی دگەل من بێن. ئەم دێ خوە كەینە قۆربانێن ڤی خەلكی و هێرشەكێ بینە سەر دژمنی.. بپ٣١٢". ئەڤە نە كاردانەوەیەكا هەلچوونێ یان بێزارییە ژ ژیانێ، بەلكو لێگەریانا ناڤداری یا خۆشا قەهرەمانیێ یە (ب رێكا هەلبژارتنا رێكەكا پڕ مەترسی و مشتی گەف)، لەوا كاردانەوەیا دایكا وی ب ڤی شێوەی بوو؛ "نەگۆتێ كورێ من! ما تو بتنێ مێری، گەلەك ژ ڤان خوە ب تە نادەن و وەكی تەنە. بەلێ گۆتێ بالەخانی وەرە ناڤ زارۆكێن خوە، تو ئێك گاڤا بتنێ ژی ناچی.. بپ٣١٢".
د دەروونزانیێدا، هەمی هەڤڕكی یێن نافخۆیی و دەرەكی، دبنە ئەگەرێ پەیدابوونا قەیران و پەستا دەروونی. ئەگەر ئەڤ پەستا دەروونی نەهێتە كونترۆلكرن (یان مرۆڤ نەكاریت راهاتنێ دگەل بكەت)، دێ تۆشی ئارێشە و ئێشێن دەروونی بیت. لەوا مرۆڤ ب شێوەیەكێ سروشتی و ب كاردانەوەیەكا فیتری، هندەک شێوازێن راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ یێن كاردانەوەیان ژبۆ هەڤسەنگكرن و راهاتنێ ل سەر هەردوو ئاستێن هۆشی و نەهۆشیێ بكار دئینن[3]. مەرەم ب شێوازێن راستەوخۆیێن ، كاردانەوە یێن راستەوخۆیێن ل سەر ئاستێ هۆشینە كو ژبۆ سڤككرن یان كونترۆلكرنا هەڤڕكی یێن هەیی یێن نافخۆیی و دەردۆران ئەنجام ددەت. مینا ڤان چالاكی و كاردانەوە یێن ل خوارێ:
أ- بەرهنگاری یا راستەوخۆ یا ئەرێنی: د حالەتێن شەڕیدا، ب بڕیارێن مجد و ئێكلاكەرێن سەرەدەری یا دگەل قەیرانێ دهێتە دەربڕاندن، چ شەركرن بیت یان ژی رەڤین بیت. هەروەسا هەستكرنا ب گرنگی و بەرپرسیاریێ، رێكەكا راستەوخۆ یا بالبەرە كو شیانێن بەرهەڤی یا راهاتنێ پتر لێ بهێن. ئەڤ هەستكرنا ب بەرپرسیاریێ ب شێوەیەكێ زێدەرۆ ل دەف پەهلەوانێ سەرەكی (ئەیۆب) هەیە. جار ل هەمبەری شۆرەشێ و مللەتی، جار ژی ل هەمبەری گوندی یێن خوە. نەدوورە نڤیسەری هەولدا بیت ب ڤێ هەستكرنا بەرپرسیاریێ، ساخلەتێن پەهلەوانێن نەرەڤۆك پێ باركەت: "ئەز ژی پشكەك ژ وانم. دەستێن من ژ وان نابن و ئەو ژی وەكی تویرافا مێوێ دستۆیێ من ئالییاینە، ژ من ڤە نابن.. بپ٩٨". دبیت ژی هەولدانەك بیت ژبۆ پشكداركرنا خەلكێ دی دكریارا رەڤێدا، كو رەڤینێ بكەتە هەلوێستەكێ گشتاندی و هەمی پێكڤە (تبای عامێ بچنە شامێ/ فولكلۆر). لێ دحالەتێن دوور ژ مەیدانا شەڕی، هندەك رەفتارێن مینا پشكداری یا چالاكییان، خوە ژبیرڤەكرن ب كاریڤە، یان ئەنجامدانا كارێن وەرزشی و هونەری، دبنە ئەگەرێ راگرتنا هەڤسەنگی یا كەساتیێ و تەنابوونێ. ل دەف پەهلەوانێ باژێری، چوونا ئێكەتی یا نڤیسەران و چایخانا ل كێلەكا پرێ، باشترین و ئارامترین جهێن ڤەحەویان و دلدەرێژكرنێ بوون: "گەلەك دڤیا بچیتە ئێكەتیا نڤیسەران، چونكۆ پشتی دووركەتنا ژ قۆشەنێ ئەو ببوو ئارامگەها پێگوهۆرك.. بپ٣٣". ئێكەتى یا نڤیسەران جهێ چالاكی یێن وێژەیی و هونەری و هزری یە. ئەڤ چالاكییە (دگەوهەرێ خوەدا)، ئالاڤەكێ دلدەرێژكرنەكا ئەرێنینە. هەروەسا ژی چایخانە (کو جهێ دۆمینە و پەركانێ و ل هەڤجڤیانا هەڤالانە)، ئەو ژی دبیتە جهەكێ ئارام و بیاڤەك ژبۆ دلدەرێژكرنێ: "هەر چەوا هەردوو ب ژووركەتن، دیت گازینۆ یا نخیایە. وی چاڤێ خوە ل كۆمەك هەڤالان دگێرا، بەلێ مامۆستای درەك چۆل دڤیا.. بپ٤٠". دچارەسەری یا دەروونیدا، هەردوو تەکنیکێن ژبیرڤەكرنێ و دلدەرێژكرنێ، دوو شێوازێن نەراستەخۆ یێن راهاتنا ئەرێنینە دگەل پەستا دەروونی.
ب- چالاكی یێن شۆنگرێن بالبەر: مینا خوە ژێ دووركرن و خوەڤەكێشانێ، هەلبەت دبیت ئەڤ رەفتارە رەڤین بیت ژ هەڤڕكیێ. لێ ددەمێ خوە ڤەكێشانێدا، مرۆڤی ژ كاردانەوە یێن هەلچوونێ دپارێزیت و هەڤسەنگی یا وی ڤەدگەرینتەڤە دوخێ جاران كو دبیتە بیاڤەك ژبۆ كاركرنێ د لایەنەكێ دی یێ چالاكییاندا. ئوو دپڕانیا جاراندا، داهێنانەكا بەرچاڤ دبیاڤێ شۆنگردا دكەت و ژ ئاكامێن نێگەتیڤێن هەڤڕكیێ دوور دكەڤیت. ئەڤە ژی ب كریارێن نڤیسینێ و هونەری دهێتە ئەنجامدان. هەرچەندە نڤیسەری ئیشارەتێن راستەوخۆ نەداینە بەرهەمێن نڤیسی و كارێن هونەری، لێ داكۆكی یا وی یا بەردەوام ل سەرچوونا ئێكەتی یا نڤیسەران، ڤی تێگەهێ شۆنگرێن بالبەر دپەژرینیت: "ئەڤە دلێر و هەسن ژی بەرەف مە هاتن، ئەگەر هۆزانەك نوو دگەل تە هەبیت بۆ من بخوینە.. ما بۆچی ئەم نا رابین و بەرەف ئێكەتیا نڤیسەران بچین.. بپ٥٩". خالەكا دی یا گرنگ د ڤی بیاڤیدا هەیە كو نڤیسەری گەلەك خوە لێ نەكرییە خودان. د هەمان دەمدا ژی (ل گورەی ئیدیولۆژی یا پێڤاژۆیا بۆیەران)، ب نەرێنی ل قەلەمدایە، ئەو ژی خوە گونجاندنا دگەل دەستەلاتێیە. هەرچەندە ل گورەی بۆیەر و روودانان، خوە گونجاندنا دگەل دەستەلاتا رژێمێ گونەهەكا مەزنە و لادانە ژ تێگەھ و رێبازا شۆرەشێ. لێ ژ لایێ دەروونیڤە، ب چالاكییەكا شۆنگرا بالبەر دهێتە هژمارتن: "كی بهێتە ڤێرێ دێ دگەل وی بین... هەما كێ دەیكا مرۆڤی ماركر، ئەو بابێ مرۆڤییە.. بپ١٢٤". ئوو ژبۆ رەتكرن و بەهانەكرنا ڤی تێگەهێ، بەرێ خواندەڤانان ددەتە هەلپەرستی و پاراستنا بەرژەوەندا تایبەت: "ما كی چ ددەت مە؟ بەس نانێ مە دخۆن. دلێ نانی یە، بەلێ مالێن خوە سەرا وان ناهێلین.. بپ١٢٤". ب هزرا من، نڤیسەری ئەڤ جوداهییە ئێخستییە دناڤ وان گوندی یێن هەڤ چارەنڤیسدا (ل گورەی بۆیەرێن رۆمانێ)، داكو هەڤڕكی یا دناڤبەرا باوەری و گومانێدا بشارینیت و سەرنجا خواندەڤانی بەر ب رەواتی یا لایێ باوەریێڤە ببەت. ئەڤە ژی ئەو كراسە یێ ژبۆ پەهلەوانێ خوە یێ سەرەكی كەركری.
ج- چالاكی یێن شۆنگرێن نەبالبەر: مینا هەلچوونەكا دەملدەست، رەفتارا دژمنكاریێ ل دژی كەسان و تشتان، دێ هەولدەت هێرشێ بكەتە سەر یێ بەرانبەر، یان هەر تشتەكێ بكەڤیتە بەر دەستی دێ شكێنیت (یان دێ هاڤێژیت). هندەك ژی ژ مال درەڤن، یان ژ كارێ خوە دەردكەڤن. هەلبەت ئەڤ كریارە ژ خۆڤەكێشانێ جودایە، چونكو خۆڤەكێشان تەناتر و هێمنترە. لێ ئەڤ كریارا رەڤینێ، هەلچوونەكا تۆلڤەكرنێیە. ئوو ئەگەر نەشیا ڤێ هەلچوونا دەملدەست و رەفتارا دژمنكاریێ ئاراستەی كەسەك یان تشتەكێ دەردۆر بكەت، دێ بەر ب خوەییێ خوە زڤڕیت و دێ هەمی كەربا خوە ل خوەییێ خوە دارێژیت. ددەروونزانیێدا دبێژنە ڤێ رەفتارێ خوە هەلوەشاندن (تدمیر الذات): "پشتی تێر ڤەدخوار و مەست دبوو، تێرتێر دگری و پاشی ب پیێن خوە یێن لەرزۆك رادبوو سەمایێ. ئێدی هەر تشتێ دهاتە بەردەڤی دگۆت، ب تنێ ل سەر گرتن و بەردانا خوە نەبیت.. بپ١١". ئەڤ خوە تەدمیركرنە، ساخلەتەكێ ترۆماداری یا دەروونییە (نەمازە ل دەف گەنجان). ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ، ئاماژە ب ترۆماداری یا مەجیدێ سەرخۆش هاتییە دان: "ب تنێ ل سەر گرتن و بەردانا خوە نەبیت.. بپ١١". چونكو گرتن و دەستەسەرکرن دسەردەمێ رۆمانێدا، هۆكارێن سەرەكی یێن ترۆمایا دەروونینە.
د- رەفتارێن خۆنەخۆشكرنێ: د ڤێ رەفتارێدا، مرۆڤ بەرهنگاری رەوشێ یان بارودۆخی نابیت، لێ دناڤ هەلچوونەكا نافخۆیێ یا نە دەربڕاندیدا دژیت و دئەنجامدا دێ خۆ نەخۆش كەت. هەرچەندە نڤیسەری چ ئاماژە یێن ئاشكرا نەداینە ڤێ رەفتارا راهاتنێ. لێ د پشكێن دەربارەی باوەری و گومانێدا، ب ئاوایەكێ نەراستەوخۆ خویا دبن و نڤیسەری (ژبەر نەبوونا باكگراوندەكا دەولەمەندا دەروونزانیێ) ب تەماحی و گوهداری یا ژنان بەهانە كرییە.
جۆرێ دی یێ راهاتنێ كو ل سەر ئاستێ نەهۆشی یا مرۆڤی ئەكتیڤ دبیت و دبێژنێ شێوازێن نەراستەوخۆ یێن راهاتنێ. مەرەم پێ ئەو ئالاڤن یێن ددەمێ سەرنەكەفتنا شێوازێن راستەوخۆدا دەردكەڤن. ئانكو مەیدانا سەرەدەریكرنا وی یا دگەل هەڤڕكیێ، ژ هۆشی بەر ب نەهۆشیێڤە دچیت. دڤێرەدا ژی، مرۆڤ یێ بەردەوامە ل سەر هەولدانێن خوە یێن بەرەڤانیكرنێ ژ وان ئالۆزی و نەرەحەتی یێن هۆشداری یا وی تێك ددەن. ئالۆزی ئەو هەستا پر ئێشانا باركرییە ب دلینی و دوودلی یا هەڤكویف دگەل هەر هەڤڕكییەكا نەچارەسەركریدا. لەوا ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ (كو مرۆڤ د هۆشداریا خوەدا هەست پێ ناكەت)، هندەك ئالاڤێن دی یێن بەرەڤانیێ بكار دهینیت كو رەحەتی و هەڤسەنگی یا خوە پێ بپارێزیت، یان ژی هەستكرنا ب داكەفتنێ و زربەهریێ و گونەهكاریێ كێمتر و سڤكتر لێ بكەت. هەمى کەس ڤان ئالاڤێن بەرگریكرنا مەژى بكار دهینن. لێ ئەوێن ترۆمادار و هەردەم دناڤ ئارێشە و هەڤڕكی یێن دەروونیدا، پتر بكاردهینن. ئوو چونكو بۆیەر و روودانێن رۆمانێ مشتە ژ گەفێن مرنێ و هەڤڕكی و پەستێن دەروونی، گەلەك جۆرێن ئالاڤێن بەرگری یا مەژی هاتینە بكارئینان. ئەڤ ئالاڤە ب شێوەیێن ئاشکرا و نەئاشکرا دناڤ هندەک هەلوێستێن کاراکتەراندا، یان د پێڤاژۆیا گشتی یا بۆیەرێن رۆمانێدا خویا دبن.
رەڤین مێرانییەكە وەك زڤڕینێ
هەروەكو مە دپەرەگرافێ بۆریدا خویاكری كو رەڤین كاردانەوەیەكا سروشتی یا هەڤسەنگكرن و راهاتنێیە دگەل پەست و قەیرانێن دەروونی، كو ئاكامەكا نێگەتیڤ دكەنە سەر شێواز و پێكهاتەیێ كەساتی یا جڤاكی یا مرۆڤی. ئوو ئەگەر ئەڤ پەست و قەیرانێن دەروونی ب كریارێن جەستەیی و گەفێن بەرهەستێن ل سەر ژیانێ تێكهەلكری بن، هینگی كریارا رەڤینێ یان بەرسینگگرتنێ ژی دێ ب شێوازێن تێكهەلكری یێن جەستەیی و ئاماژەیی و مینەڤی بن. رەڤین ب خوە ژی كاردانەوەیەكا بەرجەستەیی یە ژبۆ گەفەكا بەرجەستەیی یا ل ژیان و ئارامی یا مرۆڤی دهێتە كرن.
هەرچەندە رەڤین وەكو تێرم و تێگەھ، كریارەكا ب فهێتی و شەرمە ل دەف جڤاكێ كوردی. لێ دەمێ دبیتە ئەگەرێ رزگاربوون و خوە قورتالكرنێ، دهێتە قەبوولكرن (نەمازە ئەگەر ئەڤ رەڤینە ژبۆ ڤەگەرەكا دی یا دۆماندنا هەڤڕكیێ بیت). ئوو ئەڤ كریارا نیازا ڤەگەرێ و دۆماندنا هەڤڕكیێ، بەهانەیا هەمی كریارێن رەڤینێیە د هەمی جھ و سەردەمێن دیرۆكێدا. پڕانى یا رۆماننڤیس و داستاننڤیسێن پێگۆتنێ یان ڤەگێرانا روودان و بۆیەران، بەحسی حیكایەت و سەرهاتی یێن پەهلەوانیێ و شەڕی و بزاڤێن مان و نەمانا قەهرەمانان دكەن. دپڕانی یا جاراندا ژی، ئەڤ قەهرەمانێن دیرۆكی ژبۆ ئارمانجەكا بلند و بەرژەوەندا گشتی یا جڤاکێن خوە هەڤڕكیێ دكەن (خوە ئەگەر سەرێ وان ژی دبەر را تێ بچیت). دەمێ هكتۆرێ پسمیرێ ترۆی بڕیاردای کو شەڕێ مان و نەمانێ دگەل لەشكەرێ مەلیكێن گریسان بكەت، ژبۆ هندێ بوو كو ناڤەكێ دیرۆكی بۆ خوە و وەلاتێ خوە تۆمار بكەت. ئوو دەمێ سێسەد پەهلەوانێن سپارتایی ل هەمبەری لەشكەرێ مەزنێ فارسان راوەستاین، دەمێ خانێ لەپ زێرین بەرسینگێ لەشكەرێ شاعەباسی گرتی، هەموویان ژبۆ پاراستنا روومەتى و ناڤدارى یا جڤاکى بوو. هەموویان گیانێ خوە ژدەستدا و بوونە قوربانى یێن قەهرەمانتى یا خوە، لێ هەتا نۆكە ژی ناڤودەنگێ وان ددیرۆكێدا تۆماركرییە و خەلك ستران و هۆزانان پێ دبێژیت. لەوا ئەم دكارین بێژین كو تۆماركرنا قەهرەمانی یا دیرۆكی، ب شەڕی و بەرسینگگرتنێ و بەرخودانێڤە گرێدایە، نە ب رەڤینێڤە.
لێ نڤیسەرێ رۆمانا شۆپێن روندكان، یێ هەولدایی كو قەهرەمانتییەكا دیرۆكی ژ كریارەكا رەڤینێ چێكەت و پەیامەكێ بدەتە خواندەڤانی، كو دشیاندایە رەڤینێ ژی پەهلەوانێن دیرۆكی هەبن. باشترین نموونە ژی دەربازبوونا بارزانی و هەڤالێن وی بوو ژ چەمێ ئاراس (هەروەكو هەموو دوكیومێنتێن دیرۆكی خویا دكەن). لێ ئەو رەڤینە پلانەکا داڕشتى بوو ژبۆ ڤەگەرەکا دى، یان دۆماندنا خەباتێ د مەیدانەكا دی یا شەڕێ بەرسینگگرتن و بەرخوەدانێدا. لێ دحالەتێ پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێدا، رەڤین ژ دژمنەكی بەر ب دژمنەكێ دیڤەیە: "كورێ من، ئەڤە تركۆیە، ژ عەرەبان زالمترن، هەما خودێ رەحمەكێ ل بەر دلێ وان بگێریت.. بپ٣٧٠". ئانكو رەڤین ژبۆ كریارا رەڤینێیە، ژبۆ رزگاركرنا گیانێ خوە و گوندی یێن خوەیە. پەهلەوان د گاڤەكا كەربڤەبوونێدا خویا دكەت:
- "برایێ من، ئەڤە نە باركرنە! ئەڤە رەڤە رەڤ.. بپ١٠٩".
- "ئەگەر باركرن بیت، چو جاران بەرهەڤ نابین، ژبۆ ڤێ رەڤێ چو بەرهەڤی پێنەڤێت. رەڤە و ل پەی رەڤێ رووتی دهێت. لەورا گۆتینە؛ رەڤ و رووتی.. بپ١١٦".
- "چوون نە هەر تنێ ژبۆ چوونێ بوو، چوون ژبو قورتالكرنێ بوو.. بپ٢٤١".
لێ سەرەرای ڤێ رەڤینا ژ نشكاڤە كەفتییە د رێكا خەلكێ گوندێ سەبرێ و گوندێن دەوروبەردا، نڤیسەری ڤێیایە كراسەكێ قەهرەمانی و بەرخودانێ بكەتە بەر. جارێ ل دەسپێكێ و بەری قەومینا روودانێ، پەهلەوان ب پێشبینییەكا پەهلەوانێن ئەفسانەیی یێن چیڤانۆكان، هزرا رەڤینێ دكەت و پلانەكا موكم بو دادنیت، چونكو ب رێكا خەونێ هاتییە ئاگەهداركرن: "خودێ ل سەر گۆتنا من شاهدە. هێشتا من تشتەك ژ ڤێ برووسكێ ژی نەدزانی. چونكو برووسك گەلەك پشتی هینگی یا هاتی و ئەڤ خەونە یا بەری پێنج شەڤایە.. بپ١٣١". وەكو هەموو قەهرەمانێن چیڤانۆكان باوەرییەكا مەزن ب خەونێ هەیە و پشتبەستنێ پێ دكەت. ئوو دیسا وەكو خەونێن چیڤانۆكان، خەونا پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێ ژی راست دەردكەڤیت و دبیتە رێنیشاندەرەكێ ئەفسانەیی ژبۆ پلانێن راچاندی یێن رۆژێن داهاتی. ئەیۆبێ پەهلەوان ب ڤی شێوەیێ ل خوارێ خەونا خوە ڤەدگێریت: "من دیت؛ دنیا سپێدە بوو، هەموو خەلكێ مە درەڤی. دگەل وان درەڤیم. چو چەك دگەل من نەبوون، ژبلی گۆپالەكێ زراڤ پێڤە ددەستێ مندا بوو. ئەم بەرەف درەكا نەنیاس دچووین. من نەدزانی بەرەف كیڤە دچین. بتنێ من دزانی هەموو خەلك یێ درەڤن. ژن و مێر و زارۆكان بوون.. بپ١٣١". ڤەگێرانا ڤێ خەونێ بەرێ خواندەڤانی ددەتە هزركرنێ د سێ سەمتێن شرۆڤەكاریێدا، یا ئێكێ پەهلەوانی ل گورەی ڤێ خەونێ پلانەكا پێشوەخت و بڕیارەكا بەرهەڤكری ژبۆ رەڤینێ دایە. دناڤ گەرمەگەرما دانوستاندنێن بڕیاردانێدا، ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ ئاماژە ب ڤێ چەندێ دهێتە دان: "بەلێ نزا وی ئەڤرۆ خێر بوو؟! ل گەنگەشا ئێڤاری هەمییێ، هەما یێ بێدەنگ بوو. بتنێ ل بەر وی دیواری روونشت بوو. هەر وەكی نە ل ڤێ دنیایێ.. بپ٨٠". سەمتا دووێ ئەوە كو مرۆڤێن خوە ژی دڤێ بڕیارێدا پشكدار دكەت، داکو بڕیارا خوە یا كەسۆكی بكەتە بڕیارا كۆمێ: "ئێكەمین جڤین ل سەر بەربانكێ بێلایێ، دناڤبەرا هەموو زەلامێن گوندی دا هاتە گرێدان. دەمژمێر ژ دوونیڤی شەڤێ دەرباز ببوو.. بپ١٠١". ئەڤە ژی دكۆكا خوەدا ئارمانجەكا دی یا ڤەشارتییە كو ب رێكا خاوەنداری یا خەونێ (وەحیێ!)، هەمی مرۆڤ و كەسوكارێن خوە ل دۆر تەوەرێ خوە و بنەمالا خوە خرڤە دكەت. ژبۆ ڤێ مەرەمێ ژی خوە ب هێزدار و كەسەكێ راددەبەدەرێ ژ توخمێ مرۆڤان نیشان ددەت: "دڤیا گریا خوە ژ گوندییان ڤەشێریت.. بپ١٧٦". چونكو گری نیشانا هەلچوون دلینی یا مرۆڤانە و نڤیسەری ڤیایە پەهلەوانێ خوە ژ مرۆڤان بلندتر ببینیت، لەوا هەلچوونا گریێ ژی، ژێ دوور كرییە. یا سیێ ژی ئەوە كو كریارا رەڤینێ بكەتە مێرانی و قەهرەمانییەكا دیرۆكی. باشترین و ب ساناهیترین ئەرگومێنت ژبۆ ڤێ مەرەمێ، هەژیكرن و پیرۆزكرنا كریارا رەڤینێیە.
نڤیسەرێ رۆمانێ، هەمی شیانێن خوە یێن هونەری و رەوانبێژیێ كرینە دخزمەتا ڤێ هەژیكرنێدا. ب شێوەیەكێ ئاشكرا و راستەوخۆ، رەڤین ب باوەریێڤە گرێدایە و بازنەیەكێ گومانێ ئێخستییە سەر وان كەسێن رەڤینێ نە پەژرینن. ئانكو چاڤكێ كامیرا نڤیسەری تنێ كەفتییە سەر دوو هەلوێستێن رەهایی؛ باوەری و گومان. ئەوێن ب دویف وەحی و خەونا پەهلەوانی دكەڤن، باوەردار و وەلاتپارێزن (خوە ئەگەر رێككەفتنێ دگەل چەتە یێن خوەفرۆش ژی بكەن!). ئەوێن دوودل ژ بڕیاردانا رەڤینێ، گوماندار و ترسینۆك و هەلپەرستن (خوە ئەگەر بڕیارا وان شەڕەكێ مان و نەمانا بەرگریێ بیت ژى!).
نڤیسەری گرنگییەكا بەرچاڤ ب ناخێ كەسێن گوماندار نەدایە و ب كووری ل ئەرگومێنتێن وان نەڤەكۆلایە. ئەرگومێنتا ئێكانە یا نڤیسەری خویاكری، ئەوە كو ب مال و مولكێ خوەڤە گرێداینە: "دەستێن مە ژ مالێ مەڤە نابن.. بپ١٢٣". ما نەیا فەر بوو کو گوندى بەرەڤانیێ ژ وەلاتێ خوە بکەن؟ ما یا بەرئاقلتر نەبوو کو هزرکا دى د گومانا واندا کربا؟ نەدوورە ڤیا بیت هەڵوێستەکێ مێرانیێ بۆ خوە و وەلاتێ خوە تۆمار بکەن. ما ئەڤ هەلوێستە نە هەژی هندێیە كو مرۆڤ شەڕێ مان و نەمانێ بو بكەت؟! ما نە هەژی هندێیە كو پەهلەوانەكێ مینا سەمیانی (کو پەهلەوانەكێ لاوەكییە)، دگەل وان بمینیت و سەرەدەرییەكا بەرهۆز و نەرەهایی دگەل گومانێن ئەوێن مایی بكەت: "ب مێرانیا خوە ژی مینا شێرەكێ نە ترسیایی و چاڤنەترس.. بپ٢٤٨".
لێ پەیاما نڤیسەری ئەوە كو كریارا رەڤێ بكەتە داستانەكا مێرانیێ و ئەیۆبی بكەتە قەهرەمانێ ڤێ داستانێ. لەوا ب كووری و هووری ل سەر مانا سەمیانی ناراوەستێت و ب كریارەكا لاوەكی یا هەچكوهەیی ل قەلەم ددەت: "ئەگەر ژبەر وان نەبا، نۆكە ئەو ژی دگەل ئەیۆبی و یێن دگەل دا بوو.. بپ٢٤٨". یان "ئەو ژی ژبەر خاترا وان ما بوو.. بپ٢٤٩".
ئەڤ بڕیاردانا پێش سەمیانیڤە (بێی كو سەدەمێ سەرەكیێ مانا سەمیانی خویاكەت)، كێمبەهاكرنا سەمیانییە ژبۆ هەژیكرن و بلندكرنا هەلوێستێن ئەیۆبی. چونكو مانا سەمیانی دگەل كەسێن گوماندار (كو هەلپەرست و قەلس و نەزان و بێ باوەرن) دگەل وێ وەسفێ ناگونجیت، ئەوا ب مینا شێرەكێ نە ترسیایی پەسندایی. لێ دبیت مەرەم پێ ئەو بیت كو هەر كەسەكێ ل دویف بانگەوازی یا ئەیۆبی بچیت باوەردار و هەژی و سەركەفتییە، ئوو هەر كەسەكێ هەلوێستەكێ دی هەبیت، چەتن و گوماندار و شكەستییە. هەمی هەولا نڤیسەری ئەو بوویە كو رەڤینا پەهلەوانێ خوە رەوا كەت و دهەمان دەمدا ژی، رۆلەكێ قەهرەمانێن دیرۆكی بدەتێ. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، كۆمەكا هەڤبەركرنێن دیرۆكی و وەسفێن لەهەنگەكێ ئەفسانەیی ب پەهلەوانێ خوە یێ سەرەكیڤە نووساندینە (چ ب ئاماژە یێن راستەوخۆ بیت یان نەراستەوخۆ)، هەتا شیایی هژمارا پتر ژ پێنج هەزار كەسان بگەهینتە پەراڤەكێ تەنا (کو ب راستى ژى کارەکێ نەهێسان و هەچکوهەییە). ئەڤە ژی هندەك ژ وان هەڤبەركرنێن دیرۆكی و كلتۆرینە[4]:
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل خوداڤەندان:
هەروەكو مە گۆتی كو نڤیسەری ڤێیایە پەهلەوانێ خوە بكەتە قەهرەمانەكێ ئەفسانەییێ هەمی پێزانین و شیان هەین. لێ دپڕانی یا جاراندا، ئەڤ جۆرێ پەهلەوانان ژ نفشێ خوداڤەندانە. لەوا نڤیسەر ژی سیفەتێ خوداڤەندان ددەتە پەهلەوانێ خوە و دبێژیت: "ئەیۆب ئێك ژ وان خوداڤەندان بوو. ژبلی بڕیارێن دەیكا خوە، بڕیارا ژنەكا بتنێ ژی ل نك وی ب سێڤەكا رزی نەدچوو.. بپ١٢١". پەهلەوان ب ڤی ساخلەتێ خوداڤەندیێ دكاریت هەمی تشتان بزانیت و پێشبینی یێن وی ژی راست دەركەڤن. ب درێژاهی یا ڤەگێرانا چیرۆكێ، ئەیۆب ب هەمی روودانان ئاگەهدارە و هەر جهەكێ گەهشتبایێ هەڤالەك یان مریدەك لێ هەبوو. خوە دەمێ دچیتە دناڤ رەبییا چەتە یێن دژمنیدا ژی، كەسێن نیاس و هاریكار هەنە: "كا راوەستن! یا ژمنڤە دەنگێ خالێ ئەیۆب هات گوهێن من.. بپ٢٢٣".
ب هزرا من، مەرەما نڤیسەری نە ئەو بوویە كو پەهلەوانێ خوە بكەتە خوداڤەند، چونكو ئەگەر وەسا بایە، ل گورەی وێ سەربۆرا دەولەمەندا نڤیسەری دبیاڤێ چیڤانۆك و حیكایەتێن فولكلۆریدا هەیی، دا ڤەگێران بەر ب سەمتەكا دی یا ئەفسانەییڤە چیت. لێ یێ هەولدای كو ساخلەتێن خوداڤەندان بكەتە بەر پەهلەوانێ خوەیێ مرۆڤ. ب ڤێ چەندێ ژی، پەنا برییە بەر ب كارئینانا قەهرەمانێن ئەفسانەیی یێن نیڤ خوداڤەند. پەهلەوانێ خوە دگەل ئوتناپشتم هەڤبەركرییە كو ژ لایێ ئانۆیێ خوداڤەندڤە ب قەومینا روودانان هاتییە هایداركرن: "ئانۆی ئەو هایدار كر بوو، داكو مینا ئۆتووناپشتم خەلكێ خوە ئاگەهدار بكەت و ئەوان ب كنارێن قورتالبوونێ بگەهینیت.. بپ١٣٢".
دئەفسانە یێن سومەرییاندا، ئوتناپشتم (مینا نۆحی) مللەتێ خوە ژ تۆفانێ قورتالكر و خوداڤەندان ساخلەتێ نەمری یا خوداڤەندان پێ بەخشی. ئەیۆب ژی د پشكا خوەدانەناسكرنێدا ب ڤی ئاوایی بەحسی خوە دكەت: "دبێژنە من ئەیۆبێ سەبرێ، من باوەریەكا تام ب خودایێ خوە یێ پاك و دلۆڤان هەبوون، چ گومان ل سەر مەزنی و ئافرنەدەڤانییا وی نەبوون... هەتا گوشتێ من ژی بو كول و پێت، كوتی بووم. بومە خوارنا كورمان. بەلێ سەبرێ من هەر ما و من كین ژ خودایێ خوە نەراكر.. بپ١٠٥".
ئەڤجا ما بۆچی رۆلێ نۆحی یان ئوتناپشتم پێ ناهێتە بەخشین؟! ئەو باوەردارە و فەرە باوەری پێ بهێتە دان، داكو مللەتێ خوە ژ تەنگاڤیێ رزگاركەت. ژلایەكێ دیڤە ژی، ئەڤ خۆودانەنیاسینە ب چیرۆكا ئەیۆب پێغەمبەرڤە گرێدایە كو دێ دخالا بهێتدا ئاماژێ پێدەین.
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل پێغەمبەران:
جارێ ل دەسپێكێ ڤەگێرانا خەونێ و نەرازیبوونا گوندی یێن وی، هەڤبەركرنەكا نەراستەوخۆیە دگەل محەمەد پێغەمبەر. ئەگەر ئەم خەونێ ل جهێ وەحیێ دانین، دێ بینین كا چەوا هندەك ژ كەسوكارێن پێغەمبەری (س) باوەری پێ ئینا و هندەكێن دی دناڤ گێژەڤانكا گومانێدا دزڤڕین، هەروەسا ژی رەفتار دگەل ئەیۆبی هاتە كرن. بەری روودانا وەرگرتنا هەلوێستی، پێغەمبەر (خودانێ وەحیێ) و ئەیۆب (خودانێ خەونێ) دناڤ كەسوكارێن خوەدا جهێ رێز و شەهنازی پێكرنێ بوون. د لەقتەیەكا بلەزدا نڤیسەر ددەتە خویاكرن: "هەتا شەڤا بۆری ژی هەموو گوندییان ئەو ب رێبەرێ خوە دزانین.. بپ١٧٤". ئانكو هەتا بەری خویاكرنا خەونێ و بانگەوازی یا رەڤینێ، هەموو گوندییان باوەری پێ هەبوو و ب رێبەرێ خوە دزانین. پێغەمبەر ژی هەتا بەری خویاكرنا وەحیێ، جهێ رێزگرتن و باوەری یا هەمی خەلكێ مەكەهێ بوو. ئوو گرێدانا وەرگرتنا هەلوێستێ رەڤینێ ب گومان و باوەریێڤە، ڤێ بوچوونێ دپەژرینیت، نەمازە ئەوێن باوەردار قورتال دبن و ئەوێن گوماندار دناڤ ئاگرێ جەهنەما ئەنفالاندا دهێنە سۆتن. ئەگەر ئەڤ هەڤبەركرنا نەراستەوخۆ ژ راچاندنا هزرێن من یێ خواندەڤان بیت، كۆمەكا هەڤبەركرنێن دی یێن راستەوخۆ ژی تێدا هەنە:؛ "مینا پەیامبەرەك ژ پەیامبەرێن یەهودیان، هەستپێكرنا خوە ب مەترسیا پاشەرۆژێ ل بەر چاڤێن خوە دانی.. بپ١٣٠". پاشی ددەمێ ڤەگێرانا خەونێدا چیرۆكا موسا پێغەمبەر دكەتە هێڤێنێ خەونا وی: "خیچەكا رەشا تەقنێ، وەكی رۆبارەكێ دكەتە بەراهیا مە، هەر مرۆڤەكێ دگەهشتە وێ تەقنەرەشێ تێدا دچوو خوار و هندا دبوو... ب وی گۆپالی ل تەقنەرەشێ گەریام.. بپ١٣١". كا چەوا موسا پێغەمبەر ب گۆپالێ خوە، مللەت ژ دەریا سوور دەربازكر، هەروەسا ئەیۆبی ژی ب گۆپالێ خوە یێ زراڤ، مللەت ژ جاددێ دەرباز كر. لێ نڤیسەری وەسا هزر كرییە كو دبیت خواندەڤان نەكاریت ڤێ هەڤبەركرنا ئاماژەیی ببینیت. لەوا ب ئاشكرایی ناڤێ مووسا پێغەمبەری ئینایە و كرییە ژێدەر و ئیلهاما خەونێ: "ئەیۆبی ئەڤ خەونا خوە یا سەرچەقێن وێ ڤەدگەریان سالێن گەنجاتی یا وی و چیرۆكا بەنی هیلال و گۆپالێ جادۆیێ مووسایی.. بپ١٣٢". هەروەسا سەبر و تەحەمولا ئەیۆبێ پەهلەوان دگەل سەبر و تەحەمولا ئەیۆب پێغەمبەر هەڤبەر دكەت: "ئاڤا وەرمینا كرمێن نەفرەتی یێن ئەیۆب پێغەمبەری دبن چەرمێ وی دا دلڤلڤی.. بپ٢٣٠".
ئوو د پشكا خوەدانەناسكرنێدا، نڤیسەر ب رێكا تەقەموسێ ئەیۆبێ سەبرێ ددانتە جهێ ئەیۆب پێغەمبەر و هەمان سەربۆرا پێغەمبەری بۆ پەهلەوانێ خوە ڤەدگێریت: "دبێژنە من ئەیۆبێ سەبرێ، من باوەریەكا تام ب خودایێ خوە یێ پاك و دلۆڤان هەبوون، چ گومان ل سەر مەزنی و ئافرەدەڤانییا وی نەبوون. وی ژی چو گومان ل سەر ڤیان، سەبر و باوەرییا من نەبوون.. نزانم چەوا رۆژەكێ ژ رۆژان، خودایێ من دگەل ئەهریمەنی ل هەڤهاتنكر، كو دژمنێ من و وی بوو. ب دەست وی ڤە بەردام. بێی كو من گونەهەك ژی هەبیت. هەر تشتێ من، مال، زارۆ، بووك و نەڤی، سەرمیان و بەختەوەری چوون. هەتا گوشتێ من ژی بو كولوپێت، كوتی بووم. بوومە خوارنا كورمان. بەلێ سەبرێ من هەر ما و من كین ژ خودایێ خوە نەراكر. خوە نەدا دەستێ ئەهریمەنی. ل دوماهییێ خودایێ من دمەرجێ خوەدا بسەركەت و من ژی شەرێ خوە بدوماهی ئینا. ژبەر ڤێ سەركەتنێ گەلەك تشت ل من زڤڕاندن. ئەڤە جارەكا دی ژی دامە دەستێ ئەهریمەنی. بەلێ سەبر و باوەرییا خوە ژ دەست نادەم.. بپ١٠٥". ئەڤ میناكێ هونەریێ تەقەموسێ، بەرێ مە ددەتە بابەتەكێ دی یێ جەڤەنگی، ئەو ژی ناڤێ گوندێ سەبرێیە. پڕانی یا گوند و دەڤەرێن د ڤەگێرانا بۆیەراندا هاتین راستەقینەنە، تنێ گوندێ پەهلەوانی نەبیت كو ناڤێ سەبرێ دانایە سەر. ب هزرا من، ئەڤ ناڤە هێمایەكە ژبۆ سەبر و هەدارا پەهلەوانێ رۆمانێ، كا چەوا سەبر و هەدار ب ناڤێ ئەیۆب پێغەمبەرڤە هاتییە نووساندن، نڤیسەری هەولدایە كو هەمان سەبر و هەدار ب پەهلەوانێ ویڤە ژی بهێتە نووساندن. لەوا ناڤێ راستەقینەیێ گوندى ب ناڤێ سەبرێ گوهارتییە. ژلایەكێ دیڤە ژی، یێ ڤیای گوندی ب ناڤداری یا پەهلەوانێ سابر تۆماركەت، ئانكو ژێیاتی یا گوندی بۆو پەهلەوانی بزڤڕیت و ژێیاتی یا پەهلەوانی بۆ هەمی مرۆڤایەتیێ بزڤڕیت، مینا هەمی پێغەمبەر و خوداڤەندێن ئەفسانەیی. خوە ناڤێ رۆمانێ ژی ژ رۆندكێن پەهلەوانی هاتییە وەرگرتن، "رۆندكا شۆپێن خوە ل سەر دێمێ وی چێكر بوون.. بپ١٧٩".
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل بارزانی:
ئەگەر ئەم ب هووری ل چیرۆكێ بنێرین، دێ بینین كو ژبۆ ئاڤاكرنا كەساتی یا پەهلەوانێ رۆمانێ، مفایەكێ زۆر ژ ساخلەتێن كارێزمایی یێن كەساتی یا بارزانی هاتینە وەرگرتن، نەمازە د رەوشا دەربازكرنا چەمێ ئاراسدا (كو ب شێوەیەكێ رێكخستی لەشكەرێ خوە ڤەكێشا و دگەل وان ما هەتا هەمی ژ ئاراس دەربازكرین). پەهلەوانی ب هەمان شێوەیێ رێكخستی كاروانێ خوە بەر ب سنوورانڤە بر: "پێنجی كەسەك ژبۆ دوماهیا كاروانی، چەند كەسەك ژبۆ هاریكارییا بێچاران. كەسێن رێبەر و شارەزا بۆ سەركێشییا كاروانی. هەرسێ سەركردێن مەزن ژی ئێك ل بەراهیێ و ئێك ل نیڤێ و یێدی ل داویێ.. بپ٢٧١". هەلبەت ئەڤ رێكخستنا موكم، میناكێ سروشتیێ ئاژاوەیی یا رەڤینێ رەسم ناكەت. زێدەباری ڤێ چەندێ ژی، مینا بارزانی و لەشكەرێ وی هەتا رێژگەها دوماهیێ ژی، هەر چەكدار و بەرهەڤكری بوون ژبۆ هەر شەرەكێ ژنشكانڤە بهێتە كرن: "ئەگەر هات و هێزەكا دژمنی بهێت دا دهەوارا وان بچین.. بپ٢٧٢". ئەڤە ژی نە ساخلەتێ رەڤینێیە. پشتی راچاندنا ڤی میناكێ مینا رێكخستنا لەشكەرێن فەرمی (دحالەتێ هێرشێدا)، بەرێ كامیرێ ل سەر ئەیۆبی رادگریت و ب فلاشباكەكێ بلەز بیرا خواندەڤانان ل خوەیی یا كەسێ پەهلەوانی دئینیت: "بەری نۆكە ئێكەمین كەس بوو دهاتە بەر جاددێ، نۆكە ژی دوماهیك كەسە مایە ل بەر جاددێ.. بپ٢٣٠".
ئەڤ میناكێ وەكو هەڤتەریبی یا هەڤدژان، دەربڕینەكا جەڤەنگییە ژبۆ مێرانی و مێرخاسی یا پەهلەوانی، ل دەمێ هێرشكرنێ سەركێش و پێشەنگێ پێشمەرگەیە و ل دەمێ رەڤێ ژی ل دوماهی یا كاروانی مایە كو كەسەكێ ل دویف خوە نەهێلیت و هەمیا بەر ب پەراڤێ تەناهیێڤە ببەت. ل گورەی دوكیومێنت و ژێدەرێن دیرۆكا نوو یا بزاڤا رزگاریخوازی یا كوردستانێ، ئەڤ ساخلەتێن ژێگۆتی ژ ساخلەتێن بارزانیێ نەمر بوون. نە دوورە نڤیسەری ڤێیایە بێژیت كو خوینگەرمی و گیانێ بارزانی دناڤ لەشێ هەمی قەهرەمانێن مللەتێ كورد دایە و د تەنگاڤی و رەوشێن نالەباردا، تەقەموسا كەساتی یا وی ب هزر و دلینی و دەسپێشخەری و رەفتارڤە دهێتە كرن. پاشى ب ئاوایەكێ ئاشكرا و راستەوخۆ ژی، ئەڤ هزرا جەڤەنگی خویا كرییە دەمێ دبێژیت: "ژبەركو كورتترین و باشترین رێك وان هلبژارتبوو، رێكا هاتوباتێ: ئێكە ژ هەرسێ رێكێن سەرێ سێریانا مرۆڤ ل راستی وان دهێت. هەمیشە قەهرەمانێن كورد، هەر ژ میرزایێ ئەفسانەیی و هەتا بارزانی ل دەربازكرنا ئاراسی ئەڤ رێكە هەلبژارتیە.. بپ٢١١".
· هەڤبەركرنا پەهلەوانی دگەل پەهلەوانێن لاوەكی یێن درۆمانێدا:
بەروڤاژی ڤان هەڤبەركرنێن ژێگۆتی د هەرسێ خالێن پێشیندا، كو شێوازێ تەقەموسێ و چاڤلێكرنێ ب خۆڤە گرتینە. پڕانیا پەهلەوانێن لاوەكی یێن رۆمانێ كرێت و بچووككری هاتینە وەسفکرن (هەلبەت ژبلی بنەمالا پەهلەوانی، چونكو ئەو ژی پشكەكن ژ پێكهاتەیێ كەساتی یا وی یا چیڤانۆكی). ئەڤە ژی هەولدانەكە ژبۆ مەزنكرن و هەژیكرنا پەهلەوانێ سەرەكی. د دوو نموونە یێن هەڤدژدا كو ئێك هەڤبڕیارە دگەل هەلوێستێ پەهلەوانی و یێ دی ل دژی بڕیارا رەڤینێیە، ئێك لایەنگرێ باوەریێ و یێ دی مشتی گومان (هەروەكو نڤیسەری رەسمكرین). هەردووان ل هەمبەری مەزناهی و پایەبلندی یا پەهلەوانی، ب بچووكی وەسف دكەت. دحالەتێ ئێكێدا بچووككرنا پەهلەوانێ لاوەكی ب رێكا بێ بەهاكرنا هەبوون و بڕیارا وی هاتە كرن: "جەرگیسێ بەژن كورتك و نیڤ كۆسە، دفنا خوە یا درێژ ب دەرهچكی ڤەمالی، تشتەك لێ نە دكەتە ئاڤێ، چوون و نە چوون وەكی ئێكبوو. دبیت چوون ژ مانێ باشتر بوو، گۆت: دێ كەنگی ب رێكەڤین؟!.. بپ١٠٩". لێ د حالەتێ دووێدا، كەسەك ب ناڤێ مەردان گومان ل سەر بڕیارا پەهلەوانی هەیە و ئەو باوەری نینە كو دێ ب سەلامەتی گەهتە بنەجهێ، لەوا ل دژی بڕیارا بەردانا گوندی رادوەستێت. ل ڤێرە ژی، نڤیسەری هەول نەدایە خوە ل بەرهەلستی یا مەردانی بكەتە خودان و ل سەدەمێ گومانا وی ڤەكۆلیت. لێ ب ئاوایەكێ هزركرنا نێگەتیڤ، سەرەدەری دگەل هەلوێستێ مەردانی هاتییە کرن. ب رێكا بچووككرن و بێ بهاكرنێ، هەلوێستێ وی ژی پشتگوھ دهاڤێت: "مەردانێ چوڕیك و بەژن كورتك، ئەوێ قەدا وی یا ژووری دوجاری یا خوارێ. ل روونشتنێ گەودەكی تەڤاڤ هەبوو. بەلێ چاخێ رادبوو پییا هندی زارۆكان خویا دكر. سەروچاڤێن مەیموون ئاوا، دفن و دەڤ دەركەتی و بروو، چاڤ دبەر كوور.. بپ١٢٤". ئوو چونكو ئەڤ هەلوێستە ل دژی پەهلەوانییە، بچووككرن دژوارترە و میناكێ پاشڤەبرن و ئیهانەكرنێ وەردگریت. د كاردانەوەیەكا نەچاڤەرێكریدا، پەهلەوان ب ئاوایەكێ تڕانەپێكرن و ئیستیهزاییڤە دبێژتە گومانداران: "باوەردكەم هوون ل سەر وێ باوەریێنە، هەما كێ دەیكا مرۆڤی ماركر، ئەو بابێ مرۆڤییە؟!.. بپ١٢٤". ب ڤێ پرسیارا ئیستیفزازی، بەرێ بەرهەلستان ددەتە وێ چەندێ كو بێژن نەخێر وە نینە و ئەم ژی وەكو وە خودان باوەر و مێرن. داكو ب ڤێ بەرسڤا چاڤەرێكری خوینگەرمی و هاندانا وان ژبۆ بڕیاردانا رەڤینێ بهێتە كرن. لێ كا چەوا پرسیارا ئیستیفزازی یا پەهلەوانی نەچاڤەرێكری بوو، ئەرگومێنت و بەرسڤێن بەرهەلستان ژی نەچاڤەرێكری بوون: "برا!... باوەر بكە حكومەت چو ل مە ناكەت، ما مە چكرییە؟ ئەم یێ ل سەر مال و مولكێ خوە. نە ئەم پێشمەرگەهین، نە رۆژەكێ مە تفەنگەك د وان وەركرییە.. بپ١٢٤".
هەرچەندە نڤیسەری خوەسەرییەكا جوان و هونەری دایە ڤان جۆرە پەهلەوانێن لاوەكی و دانوستاندنەكا گەرم و ئازاد پێ چێكرییە. لێ ئەڤ ئازادییە ژ چوارچۆڤێ هزركرنێن بەرهەڤكری یێن نێگەتیڤ نەبۆراندییە. بڕیارا نەرەڤینێ ب چوڕیكی و هەلپەرستی و قەلسی یا مالێ دونیایێڤە گرێدایە: "ما كی چ ددەت مە؟! بەس نانێ مە دخۆن. دلێ نانی یە، بەلێ مالێن خوە سەرا وان ناهێلین.. بپ١٢٤". سەرەرای وێ چەندێ كو ئەڤە هەلوێستەكێ رەوا و نۆرمالە ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندی یێن كەسۆكی (ل هەمى جھ و سەردەمان). لێ چونكو جڤاكێ كوردی جڤاكەكێ كوللەكتیڤێ کشتوكالییە، ددەمێ قەیران و تەنگاڤییاندا هەمی مال و مولكەتێ خوە دكەنە قوربانی هەڤهەلوێستی و هەڤبڕیاریێ، لەوا هزرکرن د ژیار و مالێ دنیایێدا، ب بچووكی و چوریکى و نەمێرانیێ دهێتە ل قەلەمدان.
ژلایەكێ دیڤە ژی، پشتگوھ هاڤێنا رۆلێ عەڤدلایێ بەرپرسێ پێشمەرگەی ژی شێوازەكێ دی یێ بلندكرنا پەهلەوانێ سەرەكییە. نڤیسەری نەڤیایە عەڤدلای كرێت و بچووككەت، چونكو بەرپرسێ پێشمەرگەی بوو. هەرچەندە ب رەزامەندی و قاییلبوونا ئەیۆبی، عەڤدلا دبیتە بەرپرسێ كاروانێ رەڤێ ژی: "ژبەركو ئەیۆبی دڤیا عەڤدلا سەركێشبیت. ئەو پتر یێ شارەزا و خەلكێ وێ نافچەیێ بوو. هەم ژی وەك رێبەر پتر بكێر دهات.. بپ٢٠١". لێ هێلانا وی ل پەراوێزا بۆیەران، بێی بڕیاردان و پێرابوونێن ب بەرپرسیاریەتیێ، قورمچاندنا رۆلێ وییە. ئەڤجا ژبۆ تەركیزكرنا ل سەر ئەیۆبی، بۆیەرێ كورێ وی یێ گوماندار و بێئۆمێدی و بێزاری یا عەڤدلای دكەتە بەهانەیا پەراوێزكرنێ: "عەڤدلا گەلەك ژ خوڕوگوڕا خوە یا بەرێ داكەتبوو. هندەك ب بێئۆمێدی و گەلەك و گەلەك ب پەریشانی ل چەپەرێن نێزیكێن دژمنی دنێری. ئەها نۆكە ئەو رۆژ بوو، یا تشتەك ژ مرنێ پێڤەتر ژ وان نەهێت. ئەگەر ژبەر ئەیۆبی نەبایە، نۆكە وی بڕیارا هێرشەك مان و مرنێ دابوو.. بپ٣١٦". هەرچەندە ئەڤ هەلوێستێ مێرخاسی و شۆرەشگێرانەیێ عەڤدلای دگەل رۆل و بەرپرسیاری یا پێشمەرگەكێ شۆرەشگێر دگونجیت، لێ هەبوونا ئەیۆبى وەکو ئاستەنگ (بەرپرس) د رێکا شۆرەشگێرى یا ویدا، ئاماژەیەکە ژبۆ رەواکرنا رەڤینێ. لەوا ب كاردانەوەیەكا بێزاری و بێئۆمێدیێ ل قەلەمدایە و رۆلێ عەڤدلایێ هەڤڕك یان هەڤكویفێ ئەیۆبی هەتا دوماهی یا رۆمانێ پەراوێز كرییە. ب هزرا من، ئەڤە ژی شێوازەكێ دی یێ بچووككرنا پەهلەوانێن لاوەكییە ل هەمبەر پەهلەوانێ سەرەكی.
هەروەسا بابەتێ گوهدان یان بنئەمری یا ژنێ، رەفتارەكا نەقەبوولكرى یا جڤاكییە و خەلك ئێكودوو پێ شەرمەزار دكەن. ل گورەى دیتنێن جڤاکى (ئەوێن بنئەمرێ ژنێ)، نەشێن بڕیارا خوە بدەن و هەركەسەكێ نە خودانێ بڕیارا خوە بیت، ب بچووكی و كێماسی لێ دهێتە نێرین. نڤیسەری ئەڤ رەفتارا نەجڤاكی، كرییە بەهانە ژبۆ نە ئێكگرتنا بڕیارێن گوندییان، کو بچووككرنا خەلكێ گوندییە، نەمازە ئەوێن ل دژی هەلوێستێ رەڤینێ. د لەقتەیەكا تێرامانا پەهلەوانیدا نڤیسەر (حیكایەتبێژ) دبێژیت: "ئەیۆبی هەموو دنیاسین. بڕیارا وان كەتبوو دەستێ ژنان.. بپ١٢٠". ئەڤ شێوازێ ڤەگێرانێ ئاماژەیە ژبۆ كاردانەوەیەكا هەلچوونا باركری ب تۆڕەبوونێڤە. تانتێدانا ب بێ بڕیاری و بنئەمری یا ژنێ، دیسا هەولدانەكا ئیستفزازییە ژبۆ هاندان و ڤەگەریانا وان بەر ب پەژراندنا داخوازی یا پەهلەوانیڤە. نڤیسەرى ژبیرکرییە کو بەهانەیا سەرەکى یا رەڤینێ ژبۆ پاراستنا ژن و زارۆکانە. ئەڤجا ددەمێ رەڤینێدا، هەردەم ژن ژى رەئیا خوە ددەت و رۆڵەکێ بەرچاڤ هەیە د پرۆسەیا رەڤینێدا، چونکو نیڤەکا هەلگرتنا کەلوپەلان و ئاهێن خوارنێ ب ستوویێ وێڤەیە. لێ ئەڤ بچووکرنا خەلکى و ژنان ژبۆ هەژیکرنا پەهلەوانى و رەواکرنا رەڤینێیە.
هەر دبیاڤێ بچووککرنا کاراکتەرێن دیدا، ژپێخەمەت مەزنکرنا پەهلەوانى، خالەکا دى یا هەژى ئاماژەپێکرنێ دکەڤتە بەرچاڤێن خوادەڤانان. ئەو ژى ئەوە دەمێ كاروانێ رەڤینێ دگەهتە پەراڤێ تەنا، بەرێ كامیرێ ژ سەر پەهلەوانی ناهێتە لادان و دهەولدانەكا سار و نەبەرهۆزدا (لێ ژلایێ هونەریڤە جوان و هەژی)، نڤیسەر بەردەوامیێ ب پرۆسەیا بچووككرنا خەلكێ بەرانبەری پەهلەوانی ددەت و گەنەرالێ تورکێ نەژاد كورد ل هەمبەری ئەیۆبی شەرمكری و چاڤشۆر ددەتە نیاسین: "هەرچەندە قومانداری دهندردا نەفرەت ل گۆتنا خوە دكرن... چاڤێن وی بێدەستێ وی داكەتن.. بپ٣٢٠". دڤەگێرانەكا كەسێ ئێكێدا، نڤیسەر ڤێ چاڤ داكەتنێ ل سەر زارێ قومانداری بەهانە دكەت و دوو چووچكان ب بەرەكی دكوژیت: "تو دبینی ئەز فەرماندەكێ مەزنم و كوردم. ئەڤ گوویێ ل سەر ملێن من ژی تێرا هندێ ناكە هاریكارییا كوردان بكەم. ئەوێ وەلاتەكی خوە یێ سەربەست نەبە، نامووسا وی ژی تونەیە.. بپ٣٢٢". ژلایەكیڤە بێ دەستەلاتی و نە هەڤكاری یا كوردێن تركیێ بەهانە دكەت و ددەتە خویاكرن كو كورد هندی پایەدار بن ژی، هەر دژمنێن تركانە و كەسێن دووەمینێن وەلاتینە. ژلایەكێ دیڤە ژى، ئیمپاسی و سیمپاسی یا كوردێن كوردستانا باكۆر خویا دكەت و دڤێت بێژیت كو هەمی كورد ل هەر جهەكێ هەبن، ئێكگرتی و ئێكرێزن ژبۆ رزگاری یا نەتەوەیی یا كوردستانێ. لێ دهەمان دەمدا ژی، پەیاما خوە یا سەرەكی ژبیر ناكەت كو بچووككرنا گەنەرالییە ل هەمبەری ئەیۆبێ پەهلەوان. د حیوارەكا نافخۆیی یا ئیستیهزاییدا دبێژیت: "ددلێ خوەدا گۆت: بەرێز ما تو نە گەنەرالی؟! دێ بڕیارێ ژ كێ وەرگری.. بپ٣٢٧".
چەتە ژی جوانمێر و كوردپەروەرن
د تێگەهێن نەتەوەپارێزیێدا، چەتە ئەو كەسەنە یێن هاریكاری یا دژمنی ل دژی مللەتێ خوە دكەن، نە پشكەكە رێكخستینە د هەیكەلێ لەشكەرێ دژمنیدا، لێ كۆمەكا نە رێكخستی یا پالپشت و هاریكارە ژبۆ پلان و فەرمانێن لەشكەرێ دژمنی. بۆ جارا ئێكێ ل سالا ١٨٩٠ێ، سولتان عەبدلحەمیدێ دووێ ژبۆ بنبڕكرنا بزاڤێن نەتەوەیی یێن كورد و ئەرمەنان، سوارێن حەمیدی دامەزراندن. پشتی نەمانا سولتانی ل سالا ١٩٠٩ێ، ناڤێ وان كرە فەوجێن سڤك. ل باشۆرێ كوردستانێ ژی ب ناڤێ پۆلیسێن نەفەرمی دهاتنە نیاسین. لێ ل سالا ١٩٦٣ێ، ناڤێ وان كرە (فرسان صلاح الدین الایوبی)، پاشی ل دەسپێكا سالێن هەشتێیان جارەكا دی ناڤێ وان كرە فەوجێن سڤك (الافواج الخفیفة) و ناڤێ بەرپرسێن وان كرنە راوێژكار (مستەشار). هژمارا ڤان فەوجێن سڤك ل سالا ١٩٨٦ێ، دگەهشتنە (٤٠٠) فەوجان[5]. لێ د شۆرەشا ئیلۆنا مەزندا، ناڤێ جاش (یان جەحشك) ل سەر ڤان فورسانان هاتە دانان. د ئەدەبیاتێن بزاڤا رزگاریخوازی یا مللەتێ كورد دا، جاش ب كەسانێن خۆفرۆش و هەلپەرست و نەقەبوولكری دهێنە نیاسین. ددرێژاهی یا دیرۆكا بزاڤ و سەرهەلدان و شۆرەشێن كوردیدا، هەردەم خیانەتێ و خەنجەرێن ژ پشتڤە رۆلەكێ كاریگەر د ڤەمراندنا واندا دیتییە، هەروەكو كریس كۆچیرا دبێژیت كو ئیران، تركیا، عیراق و سوریا دژمنێن بچووكێن كوردانن، دژمنێ هەری مەزنێ كوردان كورد ب خوەنە[6]. ئەكتەرێن پڕانی یا كریارێن خیانەتكاریێ ژی چەتە و سەرقۆلێن وان بوون. ناڤێ چەتەییێ مینا فهێتی و عارەكێ بوو ب نافچاڤێن هەر كەسەكێ رۆژەكێ ژی ئەڤ كارە كری. لێ دسەردەمێ شەڕێ عیراق و ئیرانێدا، هژمارەكا زۆر یا فەوجێن چەتەیان ژبۆ مللەتێ كورد هاتنە دامەزراندن، داكو ئەوێن نەڤێن پشكداریێ د شەرێ ئیرانێدا بكەن، دناڤ ڤان فەوجێن كارتۆنیدا بهێنە ڤەحەواندن و دژاتی یا رژێما عیراقێ نەكەن. ب ڤێ چەندێ ژی، كۆمەكا گەنج و هەڤوەلاتی یێن كوردستانێ (خوە ئەگەر باوەری ب چەتەییێ نەبیت ژی)، ل بن سیبەرا چەتەیان و ب ناڤێ چەتەیاتیێ خوە پاراستن.
ل دەسپێكا سالێن هەشتێیان، ئەز گەنجەكێ خوینگەرمێ چەپ بووم و كرێتترین و شەرمەزارترین كەس ل نك من چەتە بوون. رۆژەكێ ئەز دگەل هەڤالەكێ خوە بووم و ئەم راستی پێشمەرگەیەكێ بوویە چەتە هاتین، هەڤالێ من ساخی و سەلامەتی دگەل كر و پرسیارا پسمام و هەڤالێن خوە یێن پێشمەرگە ژێ كرن. من ژی ب سەرسورمایی و ئیستیهزاڤە خوە هاڤێتە دناڤ سوحبەتێدا و گۆتێ: ما ئەگەر دندكەكا باوەریێ ل نك هەبا دا چەوا خوە فرۆشیت و خیانەتێ ل هەڤالێن خوە یێن پێشمەرگە كەت! هەما بۆ وی هند گەلەكە كو مە بەرسڤا سلاڤا وی دای. ئەوێ چەتە ب شەرمینیڤە ل من نێری و چ بەرسڤ نەدان. لێ دەمێ ئەم ڤەگەراین، هەڤالێ من ب دوودلییەكا شەرمینڤە گۆت: تو دزانی كو هەر چەند كەسەكێن دهێنە خوارێ دووجاران هند دگەهنە شۆرەشێ؟! ئوو دبیت ئەڤ فەوجە مفایەكێ مەزن بیت ژبۆ شۆرەشێ!! ئەوێن د وەستیێن یان سل دبن ڤەدگەرنەڤە و رێكێ ل بەر هندەكێن دی خۆش دكەن كو بگەهنە شۆرەشێ، داكو بەردەوامیێ بدەنە گەرماتی یا شۆرەشێ. هەروەسا زێدەباری پاراستن و نەپشكداری یا ڤان گەنجان د دۆزەخا شەرێ ئیرانێدا، هەمی دەنگوباسێن شۆرەشێ ب رێكا ڤان كەسێن دهێنە خوارێ بەلاڤە دبن. هەرچەندە ڤێ شرۆڤەكرنێ چ كارتێكرن ل هەلوێستێ من یێ توند ل دژی چەتەیان (جاشان) نە كر، لێ پەیڤێن وی هەڤالی هەتا نۆكە ژی ل بیرا منن و كۆمەكا نیشانێن پرسێ ل سەر چەتەیان هێلا (ب كێمی چەتە یێن سەردەمێ شەرێ عیراقێ و ئیرانێ). پاشی دەمێ چەتە یێن دهۆكێ رۆلەكێ كاریگەر د رزگاركرنا دهۆكێدا كری و خوە ب سەرهەلدانا پیرۆزا سالا ١٩٩١ێ تافیلكری، نیشانێن پرسێ و تێهزرینێ ل دەف من مەزنتر لێ هاتن.
ژبەر كو چەتەیی ب خیانەت و خوە فرۆتنێڤە هەڤبەندە، دپڕانی یا نڤیسینێن وێژەیی و سیاسی و رەوشەنبیرى یێن نڤیسەرێن کورددا، رۆلەكێ خراب و كراسەكێ روورەشیێ دكەنە بەر چەتەیان. لێ نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ، دویفچوونا لایەنێن خێرێ و باشیێ دكەساتی یێن چەتەیاندا دکەت. ئەو ب خوە ل گورەی تێگەهێ رێژەییكرنا هزر و رەفتاران، هەر تشتەكی هەڤدژێ خوە ژی دگەل خوە هەیە. مرۆڤ وەكو پێكهاتەیەكێ جوان و كاملان، هەردوو لایەنێن خێرێ و خرابیێ دناڤ خوەدا هەمبێز دكەت. چەتە ژی وەكو هەر مرۆڤەكێ دی، ژ كۆمەكا هەست و هزر و رەفتاران پێك دهێت كو ل گورەی رەوشا وی یا دەروونی دهێنە ئاراستەكرن. ئوو د سەردەمێ شەڕێ عیراقێ و ئیرانێدا (هەروەكو پێشمەرگە دبێژن)، مشە جاران پێكهاتنەكا دووقۆلی دناڤبەرا پێشمەرگە و چەتەیاندا چێبوویە كو فیشەك، ئاهێن خوارنێ و دەرمانان بۆ دەربازكەن. نە دوورە ئەڤە ژبەر وێ چەندێ بیت كو مان و بەرژەوەندی یا چەتەیان ب مانا پێشمەرگەیڤە هەڤبەند بوو. ئەڤجا چەتەیان پاراستنا مان و بەردەوامی یا شۆرەشێ دكر ژبۆ پاراستنا بەرژەوەندا خوە یا كەسۆكی (نە ژبۆ بەردەوامى یا شۆرەشا رەوا). ب نەمازەیى، كو ژیانەكا گەلەك باش و بەرفرەھ ژبۆ چەتە و بەرپرسێن وان دهاتە دابینكرن. لەورا پەهلەوان ب بستەهی دبێژیت: "ئەو رەبییە چەتێن كوردن و نیاسن. دبیت هاریكاری یا مە بكەن، وان بەری نۆكە ژی، گەلەك جاران هاریكاری ددانە مە، مرۆڤێن باشن.. بپ٢٠٣". هەلبەت ئەڤ باوەری یا رەهایی ب هەلوێستەكێ نەدیار، نە تنێ ئێكلایەنییە، بەلكو ئاماژەیا وێ چەندێیە كو هەڤكارییەكا ئالوگۆر هەبوویە. كا چەوا چەتەیان ب دابینكرنا پێدڤی یێن پێشمەرگەی هاریكاری كرییە، هەروەسا بەرهۆزە ئەم هزركەین كو پێشمەرگەی ژی (ل بەرانبەری ڤێ هاریكاریێ) هندەك دەمان و سۆزێن نەهێرشكرنێ داینە وان. ئوو نەدوورە ئەڤ هاریكاری یا ئالوگۆر، نە تنێ ل دەف كەسەكی یان رەبییەكێ هەبوو بیت، بەلكو پێكهاتن و رێككەفتنەكا نە ئاشكرا یا عەفەوی بیت دناڤبەرا هەمی پێشمەرگە و هەمی چەتەیاندا. هەرچەندە ژ لایێ دلینیێڤە بۆ من ب خوە (وەكو مرۆڤ و پاشی وەكو نڤیسەرەك، پێزانینەكا گەلەك نەخۆشە). لێ دەمێ سەمیان بڕیارێ ددەت كو بگەهتە ئەیۆبی، ئێكەمین هزرا بۆ هاتی ئەو بوو كو دبیت چەتەیان هاریكاری یا دەرباز بوونا وان كر بیت: "نۆكە وی باش دزانی ئەیۆب ب كیژان رێك و هاریكارییا كێ دەرباز بوویە. بەری چەند هەفتیەكان ئەو دگەل ئەیۆبی پێكڤە هاتبوونە دڤێ رەبییێ دا، چەند گۆنی برنج و هندەك روین و چا و چار پێنج سندۆقێن فیشەكان ژ نك وان بربوون. هەر وان كەسان هاریكاری یا وی كریە.. بپ٢٥١". ئەڤە ژی نیشانەكە كو پێكهاتنەكا بەردەوام و دۆمدرێژا پێشوەخت هەبوویە. چەتە كوردن و مشە جاران چێبوویە كو ژ گوندەكی یان بنەمالەكێ كەسێن چەتە و پێشمەرگە تێدا هەبوون. ئەڤجا دەمێ راستی ئێك دهاتن (ل شوینا شەڕی و كوشتنێ)، ئالیكاری یا هەڤ دكرن. ژ لایەكێ دیڤە ژی، جڤاكێ كوردی ژ كۆمەكا عەشیرەتان و هەر عەشیرەتەك ژ كۆمەكا گوندان پێك دهێـت كو هەمی هەڤ ناس دكەن و هەر كوشتنەكا ل هەر لایەكی پەیدا ببیت، نەدوورە ببیتە سەدەمێ پەیدابوونا دژمنكارییەكا عەشیرەت و بنەمالان. خالەكا دی یا هەژی ئاماژەپێكرنێ ئەوە كو ئەڤ پێكهاتنە، نەتنێ د وارێ ئاهێن خوارنێ و فیشەكان و هێرشێن ئالوگۆردا بوو، بەلكو ژێدەرەكێ گرنگێ گەهاندنا پێزانینان ژی بوون. دەمێ ئەیۆب و هەڤالێن خوە ژ جاددێ دەرباز بووین و ژ بازنەیێ مەترسیێ دوور بووین، ڤیا ڤی هەوالێ دلخۆشكەر بگەهینتە كەسوكارێن خوە یێن ل باژێری. لێ ژبلی چەتەیان چ رێكێن دی یێن گەهاندنا هەوال و پێزانینان نەبوون: "ئەیۆبی دڤیا ئەڤ مزگین بگەهیتە كەسوكارێن وی ژی، داكو ئەو ژی بزانن ئەو دەرباز بوون. بدەنگەك نزم و دەردۆران گوهلێ نەبیت گۆت؛ ئەگەر توشیای، ڤی خەبەرێ دەرباز بوونا مە، برەنگەكی بگەهینی مرۆڤێن مە ل دهۆكێ... هەر ئەو كەسێ باوەرپێكرییێ جارا دێ گەهینیت. ئەیۆبی ب شادی مسۆگەر كر، كەس ژ وی باشتر نینە.. بپ٢٣٩".
د هەر شەڕەكێ دناڤبەرا چەتە و پێشمەرگەیدا، هەر لایەكێ سەركەفتبا بۆ كوردان دۆڕاندن و ژبۆ رژێما عیراقێ سەركەفتن بوو. چونكو هەر تەرمەكێ كەفتبا عەردی ژ لەشێ دۆزا كوردینیێ ڤەدبوو. ئەگەر ژ لایێ دلینیێ و رەوشا دەروونی یا تاكانڤە، ئاكامەكا نێگەتیڤا بەروەخت هەبوو بیت ژی، ژلایێ بەرژەوەندی یا ستراتیژی یا دۆزێ و تێهزرینێن كوورڤە، ئاكامەكا پۆزەتیڤا دۆمدرێژ هەبوو. باشترین گرۆڤ ژی پشكداری یا چەتەیان بوو د سەرهەلدانا بوهارا ١٩٩١ێدا. مشە جاران هەلوێستێ چەتەیان، هەلوێستەكێ ئالوگۆر و جودا بوویە، جار پێشمەرگە یێن قەهرەمان بووینە و ژبەر هەر سەدەمەكێ هەیی بووینە جاشێن بێ بەها و خوە فرۆش: "بەرپرسێ رەبییێ گەلەك سالان دگەل وان پێشمەرگەھ بوو.. بپ٢٢٦". ئەڤە ژی دبیتە سەدەمێ چێبوونا حەنینەكا بۆ سەردەمێن بۆری و هەلوێست ل سەر دهێنە وەرگرتن. ئوو هەر ئەڤ حەنینەیە كەسەكێ خوە فرۆش و هەلپەرست پالددەت كو هەلوێستەكێ مێرانیێ تۆمار بكەت: "بەرپرسێ رەبییێ خوە ژهەموو ترسیانەكێ شووشت بوو، ب خورتی و مێرانی بەرسڤدا: دێ ئەو بیت یا هەوە دڤێت، سۆز بیت ئەگەر هەلكەفت بازۆكا ئێكێ ئەم ل دژمنی بدەین.. بپ٢٢٧".
ب هزرا من، ئەڤ پێكهاتنا نە ئاشكرا و بەرژەوەندا ئالوگۆرا دناڤبەرا چەتە و پێشمەرگەیدا (خوە ئەگەر د چوارچۆڤێ بەرژەوەندا تەسكا كەسۆكی یا هەر لایەنەكیدا بیت ژی)، مفایەكێ ستراتیژی گەهاندییە دۆزا پێشمەرگەی. لێ فەرە ژبیر نەكەین كو د هەمان دەمدا، لەشەكەرێ عیراقێ ب هاریكاری یا ڤان چەتەیان گەهشتییە پڕانی یا كونج و قولاچكێن پێشمەرگەی. ئوو هەر ب هاریكاری یا چەتەیان، رژێمێ پێزانین ل سەر بزاڤ و لڤینێن پێشمەرگەی وەرگرتینە. كا چەوا پێشمەرگەی مفا ژ هاریكاری یا چەتەیان ددیت، دژمنێ پێشمەرگەی ژی هەمان مفایێ لەشكەری ژێ ددیت. ئوو پشكداری یا فەوجێن چەتەیان دكریارا ئەنفالاندا خالەكا رەش و عارەكا مشت شەرمەزارییە ب نافچاڤێن چەتەیانڤە. ئەگەر کەسەک بەحسى هەلوێستێ دلینی و هەلچوونا هەستێن مرۆڤایەتى یا وان ددەمێ دیتنا كارەساتا ئەنفالێدا بکەت، ئەو هەستەکا سروشتییە و نە تنێ وژدانا چەتە یێن كورد هەژاند بوو، بەلكو تاك تاكێن لەشكەرێ دژمنی ب خوە ژی، پێ داخبار دبوون و هەستێن دلپێڤەمانێ ل دەف وان ژى دئاریان. گەنجەك بۆ ئەیۆبی ڤەدگێریت: "باوەر بكە مامێ ئەیۆب، گریا وان دكر ئەز مەندەهۆش كرم.. بپ٣٦١". نڤیسەر ژی هەلوێستێ خوە ل سەر زارێ وی گەنجی خویا دكەت: "بەری نۆكە وی گەنجی ژی وەكی گەلەكان هزر دكر كو ئەو هەموو جاش و خۆفرۆشن، ب راستی ئەڤ هەلوێستێن نوو رووداین، هزرا گەلەكان ب جارەكێ گوهارت بوو، باوەر نەدكرن مرۆڤێن هندە پاكژ و خوە گۆریكەر دناڤ واندا هەنە.. بپ٣٦١". ئەڤ هەلوێستێن باركری ب هەستێن مرۆڤایەتیێ، ب درێژاهی یا دیرۆكێ و دهەمی شەراندا هەبووینە، بو نموونە د شەڕێ بەسووسدا، دەمێ زیر سالمێ كورێ رەبیعە هەممامێ كورێ موررە كوشتی (یان هەر دژمنەكێ خوە ژ هۆزا بەنو بەكر دکوشت کو پسمامێن وى بوون)، نەدشیا ژبەر خەمگینیێ نانی بخۆت. ئوو دشەڕێ داگیركرنا ترۆیدا، دەمێ ئەخیلێ مەرمیدی هكتۆرێ كورێ برایام كوشتی بۆ دەمەكێ درێژ ل سەر تەرمێ وی كرە گری. ئەڤ هەستێ مرۆڤایەتیێ ل دەف چەتەیان، كاردانەوەیەكا سروشتی یا تێگەهێن مێرانیێ و هەستا مرۆڤایەتیێ یە. ئەم نەكارین ب هەلوێستەكێ كوردپەروەریێ ل قەلەم بدەین، چونكو ئەگەر هەلوێستەكێ كوردایەتی و نەتەوەپارێزیێ بایە، نەدچوونە دناڤ رێزێن دژمنیدا و دا دگەل رەفا خوە مللەتێ خوە مینن. پەسندان و وەسفكرنا چەتەیان ب خۆشمرۆڤی و جوانمێریێ، مینا گرێیەكێیە د حەفكا هەر كوردەكێ دلسۆزدا و هەناسەیا وی پێ تەنگ دبیت. نڤیسەرى ژی هەمان گومان و دوودلی ل سەر چەتەیان هەیە، لەوا سەرەرای هەمی رێككەفتن و هاریكاری یێن ئالوگۆرێن ئاماژە پێكری، گومانا ل سەر هەلوێستێ مژەویێ چەتەیان هەر هەبوویە و پێشمەرگەیان ب دوودلی و هشیاری سەرەدەری دگەل دكر. سەمیان دبێژیتە هەڤالێن خوە: "چ دبیت. بلا ببیت! ئەڤە ئەز دێ چم. بزانن، ئەگەر هەتا نیڤ دەمژمێرا دی نە ڤەگەریام، وان ئەز یێ گرتیم.. بپ٢٨٩". ئانكو ئەم وەسا تێ دگەهین كو هاریكاری و نەهاریكاری یا چەتەیان ل سەر رەوش و بەرژەوەندا تایبەتا وان رادوەستیا. لێ چونكو نڤیسەری نەڤیایە خوە ل ڤی بابەتی بكەتە خودان و پەیاما وی یا ئاشكرا ئەوە كو چافكێ كامیرێ بدانتە سەر پەهلەوانێ خوەیێ سەرەكی و كریارا رەڤینێ. لەوا ئەڤ هەمی گومانە پشتگوھ هاڤێتینە و ب هەلچوونەكا هیستیری خویا دكەت: "ئەڤ رەبییە نە دژمنن، ئەگەر ملیۆن جاران ناڤێ وان جاش بیت... چو پێ نەڤێت ئەو دێ هاریكاری یا وان كەن. وەكی وان هاریكاریا ئەیۆبی كری.. بپ٢٨٩".
ژبەرکو نڤیسەرى ب ئاوایەکێ رەهایى سەرەدەریێ دگەل پەهلەوانێ خوەیێ سەرەکى کرییە و هەموو بۆیەر و کاراکتەران بچووک دکەت ژبۆ مەزنکرن و هەژیکرنا پەهلەوانى، ب هەمان شێوەیێ رەهایى سەرەدەریێ دگەل قەنجى یا جاشان ژى دکەت. دبیت مەرەم پێ ئەو بیت كو هەتا چەتە یێن دژمن و خۆفرۆش ژی ل هەمبەر ئەیۆبی ببوونە كوردپەروەر و وەلاتپارێز. ڤی تێگەهێ رەهایی هەمی شرۆڤە و هزرێن هەلسەنگاندنەیی یێن دەربارەی جاشێن خۆفرۆش ل بەر نڤیسەری تێكشێلاینە و هەر لڤینەكا وان ب ئەرێنی و مەرەمەكا پۆزەتیڤ دبینیت: "بەلێ ئەیۆبی و چەند كەسەكێن دی دزانی ئەڤ گوللە بارانا بێ نیشان، ژ ئالیێ چەتانڤە دهاتە كرن، داكو ئەو خەلكێ هێشتا مایە دگەلیان دا ئاگەهدار بن و خوە دەربازكەن.. بپ٣٠٩". دبیت وەسا بیت، دبیت ژى ئەو کریارە ژبۆ ترساندنێ بیت و مەرەم پێ رەڤاندنا خەلکى بیت کو بەر ب سینۆرانڤە بچن، رژێمێ ژى هەر ئەو دڤیا كو كوردستان ژ گوندى یێن دوور و شۆرەشڤانێن كورد ڤالا ببیت.
هەرچەوا بیت، ئەڤ شیرێ دوو سەرى یێ ناڤێ وان چەتە (جاش)، جهێ تێڕامان و ل سەر راوەستانێنە. هەڤالەكێ من یێ سیاسەتمەدار دبێژیت[7]: "هەمی مللەت گرنگیێ ب كەلتۆرێ خوە ددەن، چەتەیاتی ژی كەلتۆرەكە و فەرە ئەم گرنگیێ پێ بدەین و دیراسەتا رەوش و هەلوێستێن ئەرێنی و نەرێنی یێن وان بكەین". هەتا نۆکە پڕانى یا نڤیسەر و ڤەکۆلەر، چەتەیان ب جاش و خوەفرۆش ل قەلەمددەن. لێ ئەگەر ئەم ل بزاڤێن رزگاریخوازى یا پڕانى یا مللەتێن جیهانێ ڤەگرین، دێ کەسان و گرۆپێن هەڵپەرست و خوەفرۆش دناڤدا بینین. ئالوگۆرکرنا چەپەرێن خوەفرۆشى و وەلاتینیێ ژى دهەموو بزاڤێن رزگاریخوازریێدا دهێتە دیتن.
بابێ من بۆ مە ڤەدگێرا کو د گەرمەگەرما شەڕەکێ دژوارێ شۆرەشا ئیلۆنێدا، هەوال بۆ مەلا مستەفاى ژ ناڤ ئۆردى یا لەشکەرێ حکومەتێ و جاشان هات کو دەمێ ئەفسەرەکێ لەشکەرى خەبەر گۆتینە سەرکردێ کوردان و ب سڤکاتى بەحسێ وى کرى، ئەوێ سەرۆک جاش زللەهەک ل بنێ گوهێ ئەفسەرى دا و گۆتێ: "ئەوێ تو بەحس ژێ دکەى، دژمنێ منە و دبیت سوباهى من بکوژیت یان ئەز وى بکوژم، لێ سەرکردێ هەمى مللەتێ کوردە و ئەز ژى کوردم...[8]". ئەڤ هەڵوێستە و گەلەک هەڵوێستێن دى یێن مرۆڤایەتى و کوردپەروەرانەیێن چەتەیان، جهێ ل سەر راوەستان و لێکۆلینێیە. نڤیسەرى ژى ڤیایە ب تێهزرینەکا رێژەیى سەرەدەریێ دگەل هەلوێستێ چەتەیان بکەت و هندەک ژلایێ گەشێ دناڤ کەسایەتى یا وان یا مرۆڤایەتیدا نیشا خواندەڤانى بدەت. لێ شێوازێ وى یێ رەهایى دگەل پەهلەوانێ رۆمانێ و کاراکتەرێن هاریکار (کو چەتەنە)، ئێخستییە دناڤ شاشییەکا هونەرى یا ڤەگێرانا بۆیەریدا. دەمێ بەحسێ رەبی یێن چەتەیان دكەت، ددەتە خویاكرن كو نیاسێن عەڤدلاینە. لێ دەمێ دهێتە سەر ئەنجامدانا سەرەدەریكرنێ، ئەیۆب ب هەمی كریاران رادبیت و ژ دانوستاندنان خویایە كو هەمی نیاسێن ئەیۆبینە. ئەڤە ژی بەرێ مە ددەتە دوو سەمتێن شرۆڤەكاریێ؛ یا ئێكێ: ئەیۆبی هەڤبەندی دگەل چەتەیان هەبوون و نڤیسەری ب نەهۆشی نە ڤیایە خویاكەت، داكو ژ بەهایێ پەهلەوانێ خوە یێ سەرەكی نەهینتە خوار (کو بەرى ئەنفالێ، هەڤالبەندێ چەتەیان بوو). یا دووێ: نڤیسەری ب پلان و زانیبوون هەولدایە كو رۆلێ عەڤدلایێ بەرپرسێ پێشمەرگەی كێمكەت، داكو رۆلێ ئەیۆبی پێ بهێزتر و ئاشکراتر دیاركەت. ب ڤێ چەندێ ژی، رەڤینا ئەیۆبی دكەتە قەهرەمانییەكا كێم وێنە و كا چەوا رەفیق صەباح ب ژن و كچڤە داردەستێ قەهرەمانێ برایێ پەهلەوانی بوون (ل باژێری)، هەروەسا ژی جاشێن خۆفرۆش دخزمەتا پەهلەوانیدا بوون و هاریكاری یا وی دكرن ژبۆ دەربازبوونێ.
ب هزرا من، نڤیسەری وەسا هزر كرییە كو مەزندەكرنا رۆلێ چەتەیان، چ ئاكامێ ناكەتە سەر رۆلێ قەهرەمانى یا پەهلەوانێ وی یێ ئەفسانەیی. لەوا ب زێدەرۆییڤە مەزندەكرینە، هەتاكو گەهاندییە وی راددەی كو بەرپرسێ چەتەیان بێژتە پەهلەوانی: "خالێ ئەیۆب، دا تو ب زانی ئەوا رۆژەكێ من دگۆت، كو ئەم ژ گەلەك وان پێشمەرگێن دگەل هەوە كوردترین. بەلێ هندەك كاودانان وەكر ببینە جاش، تە ب من دكرە كەنی و باوەر ژ من نەدكر. ئەها ئەڤرۆ تو ب چاڤێ خوە ڤێ راستییێ دبینی.. بپ٢٣٧". ئەڤ داخویانییە، بەرێ مە ددەتە تێهزرینا رێژەیى درۆڵێ پێشمەرگەیدا ژى. کا چەوا مە بەحسى چەتەیان کر کو هەڵپەرست و خوەفرۆشن، لێ نڤیسەرى ڤیایە ل لایەنێ دى یێ گەش بگەریێت و بێختە بەر تێهزرینەکا رێژەیى، ب هەمان شێوە، ئەم پێشمەرگەى ب پەهلەوان و وەلاتپەروەر و پیرۆز دبینین، لێ نڤیسەرى ڤیایە لایێ دى یێ نەرێنى ل دەف وان ژى ببینیت و بێژیت نەمەرجە هەر کەسەکێ ناڤێ پێشمەرگە ل سەر بیت کوردپەروەرە. نە مەرجە ژى هەموو چەتە خوەفرۆش و نەرێنى بن. ئەڤ تێهزرینا رێژەیى ژبۆ چەتە و پێشمەرگەیان، ئاماژەیە ب تێگەهێ رێژەیى یا هزرکرنێ دهەموو بابەتێن پەیوەست ب مرۆڤى و مرۆڤایەتیێڤە. ئەڤە ژى، سەمتەکێ نوویێ تێگەهشتن و سەرەدەریکرنا دگەل جڤاکییە.
دانوستاندنا ل سەر هندەك بابەتێن كەتواركی یا جڤاكی
پڕانى یا رۆماننڤیسێن پێشەنگێن دەڤەرا مە، د چوارچۆڤێ كەتواری یا جڤاكی و رەخنەیا جڤاكیدا دزڤرن. بابەتێن ئیدیالى یا کلاسیکى و رۆمانسیێ، دگەل بابەتێن هشیاری یا جڤاكی تێكرەس و تێكهەلكرینە. ئەڤە ژی بۆ كۆمەكا سەدەمێن هەڤبەند ب خوەییێ رۆماننڤیسی و رەوشا جڤاكی یا هەیی و داخباربوونا ب ئاراستە یێن دەرڤەییڤە د زڤڕیت، نەمازە داخباربوون ب رۆمانا عەرەبی. رۆماننڤیس بەرۆڤاژی نڤیسەرێ چیرۆكا هونەری یا كورت، كۆمەكا پەهلەوانێن دناڤ بۆیەراندا بكار دئینیت و گرنگیێ ددەتە لڤین و رەفتارێن وان كو دەربڕینێ ژ رەوشا جڤاكی هەمیێ بكەن. كۆمەكا هەست و حەز و پالدەر و هەلچوونێن دەروونی یێن پەهلەوانان د كەنە هێڤێنێ شرۆڤە كرنا كەساتیێ و چوونا دناڤ ناخێ عەقلێ كۆمێدا. هەرچەندە بابەتێ رۆمانسیێ، خوە ل نەزعەیێن كەسۆكی و پێشبینی یێن خوەیاتی یا نڤیسەری دكەتە خودان. لێ ژ ئەنجامێ هەڤڕكی یێن نافخۆیی یێن نڤیسەری (دناڤبەرا شۆپپارێزی و نووكرنێدا، دناڤبەرا هزرێن ئیدیالی و بۆیەرێن كەتواركیدا)، بەرێ وی دایە كەتواری یا جڤاكی و ب خوەویستی یان خوەنەویستی بەر ب بابەتێن جڤاكی و دۆزێن سیاسی و ئابۆری و سنجی یێن كەلتۆرێ جڤاكیڤە هاتییە راكێشان. هەروەسا پاشخانا كەلتۆری یا رۆماننڤیسی و رەوشا وی یا دەروونی، رۆلەكێ كاریگەر د دەسنیشانكرنا سیمایێن رۆمانا دەڤەرێدا هەبوویە. نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ، خوە ل كۆمەكا بابەتێن كەتواركی یا جڤاكی دایە و هەولدایە كو چارەسەری یێن دلهینكەر بۆ ببینیت یان ب كێمی بابەتی ب ئازرینیت. ژبۆ ڤێ مەرەمێ ژی، كۆمەكا تێگەهێن مینا دووانیزمێن هەڤدژ و هەڤتەریبی یا هەڤدژان و رێژەییكرنا تێهزرینێ بكار ئیناینە. ئەم دكارین ڤان بابەتێن جڤاكی یێن ل خوارێ، ب ئاشکرایى دناڤ رۆمانێدا ببینین:
· رۆلێ ژنێ د ژیانا رۆژانە یا جڤاكیدا:
دپڕانی یا دەزگەهێن هەمەجۆرێن مێدیایێدا دهێتە گۆتن كو ژن نیڤەكا جڤاكییە. لێ نەدوورە د جڤاكێن كوللەكتیڤ و کشتوكالیدا، ژن ژ نیڤا جڤاكی پتر بیت. زێدەباری كریارا ئینان و پەروەردەیا زارۆكان و سەروبەركرنا مالێ، هەروەسا هاریكاری یا هەڤژینێ خوە دكریارا کگشتوكالیێدا ژی دكەت. چەند جڤاك پتر بەر ب جهواری و ئارامیێڤە دچیت، بابسالاری یا زەلامی خورتتر لێ دهێت و هەر ئاستەكێ خورتی یا زەلامی بگەهتێ، ب شێوەیەكێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ ل سەر حسێبا تەپەسەركرنا ژنێیە دناڤ مالێدا. هەرچەندە گەلەك ژ زەلام و هندەك ژ ڤەكۆلەرێن جڤاكی ژی ئەو رەوشا توندوتیژی یا نۆكە هەیی ژبۆ عورف و عەدەت و بەها یێن جڤاكی یێن كوردی ڤەدگەرینن. لێ ل گورەی پاشخان و رەوشا ژیارا جڤاكی یا كوردستانێ، ئەز وەسا هزر دكەم كو هەمی رەفتارێن تەپەسەركرن و توندوتیژی یا ل دژی ژنێ هاتییە كرن و دهێتە كرن، رەفتارێن بیانینە و دگەل داگیركەران هاتینە دناڤ هەڤبەندی یێن جڤاكی یێن كوردیدا. نەخوێندەواری و نەزانین و ئاستەنگێن ژیارا رۆژانە، کاریگەرییەکا مەزن کرییە سەر چەسپاندنا ڤان جۆرە رەفتاران.
نڤیسەری هەولدایە كو ب رێكا بەدری یا دایكا پەهلەوانی، رۆلەكێ مەزن و كاریگەر بدەتە ژنا كورد. د پەسندانەكا گوندیكانەدا دبێژیت: "دەیك گرنگترین ئەنداما مالێ بوو، هەتا دناڤ گوندی ژی دا، گەلەك بدەستهەلات بوو. زەلام ل مال و نە ل مال ژی هەر مال یا ب خودان بوو. دەرگەهێ كۆچكێ نەدهاتە گرتن. بپ٩٩". ئێك ژ بها یێن جڤاكی یێن كوردستانێ، مەردینی و ناندەهییە. خوە ئەگەر بنەمالەك هەژار بیت ژی، ل گورەی شیانێن خوە یێن هەیی، دێ پێشوازی یا مێهڤانان كەت. دهەموو جھ و سەردەماندا، مالێن كورد شەهنازیێ ب مێڤانان و مێڤانداری یا خەلكێ بیانی و خویانی دكەن. ئوو لەولەبێ چالاكی و نەچالاكی یا ڤی بهایێ بوویە پشكەك ژ پێكهاتەیێ كەسێ كورد، ژنا بەرمالێیە. چونكو ژنە خوارنێ و سەروبەرێ مێڤانان دروست دكەت و سەرێ مالخوێ مالێ و هەمی بنەمالێ پێ بلند دكەت. ب سەدان نموونە یێن كەلتۆری و فولكلۆری د ڤی بیاڤیدا هەنە. لەوا ئەڤ پەسندانا ڤەكرنا دەرگەهێ كۆچكێ (هەكو زەلام نە ل مال)، رەفتارەكا پایە بەرزا ژنا عەشیرەتێ و گوندییە. زێدەباری ڤێ چەندێ ژی، پشكداری یا زەلامی د بڕیار و كریار و شەڕاندا ژی دكەت: "ژهەموو ژنكێن دی زیرەكتر و چەلەنگترە. رێڤەبەرییا هەموو گوندی دكەت. وەكی زەلاما دشێت دەست پاڤێتە تفەنگێ.. بپ١٩٣". ئەڤجا تشتەكێ سروشتییە كو ژنێن كوردان رۆلێن ئەرێنی یێن كاریگەر ددەمێ تەنگاڤییاندا هەبن. د لەقتەیەكا وەسفكرنا رەڤێدا، نڤیسەر ڤی میناكێ مینا هەلبەستەكا هونەری ڤەدگێریت: "دەیك و بابان گرنگی ب چوونێ ددان و ترس ژ گرییا زارۆكان نەما بوون. دوگیان و ل سەر رۆژێن خوە دژانا وەرببوون. هەوارێن وان دچوونە ئەسمانان. قێژی ژ ژان و برینان دەردكەتن. ژان ژ پەریشانی و بێزاریێ دەردكەتن. زارۆك بوونا ب رێكێ ڤە، ئێك ژ ئارێشێن مەزن بوو.. بپ٢٤١".
د ڤێ رەوشا ئالۆز و مشت دلینى و هەڤسۆزیدا، بەدریێ بەردەوامی ب رێكا خوە ددا و پشكداری د بڕیارێن زەلاماندا دكر. ب رێڤە دەمێ ئەو پێشمەرگە یێن هەمی گەلی و چیا و نهالێن كوردستانێ شەقاندین (هەروەكو نڤیسەر وەسفا وان دكەت)، رێكێ بەرزە دكەن، بەدری رێكا راست نیشا وان ددەت: "ب رژدی و فەرمان گۆت: كوڕێ من، ل وێ رێكێ نەچن! نە یا راستە.. بپ٢٤٥". هەروەسا ئاماژە ب هەلوێستەکێ وێ یێ بڕیاردەر ددەت، دەمێ داخوازا پیرەژنەكا هەڤرێبازا خوە رەت دكەت كو خوە ژ كاروانێ رەڤێ ڤەدەركەن و ڤەگەرنەڤە ناڤ خۆشی و تەناهی یا گوندی یان باژێری: "نۆكە كەسێ های ژ كەسێ نینە. ئەم دوو پیرەژنین و نكارین ڤی كێڕێ سندییان هەلچنین. هەما دێ خوە دناڤ ڤی بیستانی دا ڤەشێرین، هەتا دبیتە سپێدە. پاشی دێ چینە گوندی.. بپ٢٣٣". لێ بەدری قەبوول ناكەت و دبێژیت: "راستە ئەوێن ل دهۆكێ كوڕێن منن. بەلێ هەر چار ژ مێژە ل وێرێ. دبیت چو ترس ل سەر وان نەبن. بەلێ ما ئەڤێن دگەل من ژی نە كورێن منن؟! نۆكە هەرسییێ د ڤی ئاگری دا و روحا من ژ یا وان چێتر نینە.. بپ٢٣٣". ئەڤ ئاماژەیە وەسا خویا دکەت کو ژنا کورد هەردەم هاریکارە و د گەل وان زارۆکانە یێن د ئئارێشەیاندا، ئانکو هەردەم خوە دبەر زەحمەتێ را دکەت. ب هزرا من، ئەڤ رۆلێن ئەكتیڤ و بالبەرێن بەدریێ (دایكا پەهلەوانی)، ژبۆ هندێیە كو رۆلێ قەهرەمانى یا پەهلەوانى پێ بلندتر و هەژیتر لێ بكەت. لێ ل هەمبەر ڤی رۆلێ چالاكێ دایكا پەهلەوانی، رۆلێ ژنێن دی درۆمانێدا ب شێوەیەكێ نێگەتیڤ و باركری ب گومانێ وەسفكرینە. مینا تێگەهێ كۆلانكیێ جڤاكێ كوردی كو (مێرێ دحوكمێ ژنێ، روی سپی نابن ل دنێ، ئەو مەیتە ل ناڤ دوو دارا، رەحمەت ل دایبابێن گوهدارا/ فولكلۆر)، ب چاڤەكێ كێم بەرێ خوە ددەتە وان زەلامان ئەوێن هەڤژینێن خوە دبڕیاراندا پشكدار دكەن. ئەڤ دووانیزما ب نەهۆشى هاتییە دناڤ ڤەگێرانێدا (ژنەک بڕیاردەر و هەموو ژنێن دى بێ بڕیار، پەهلەوان تنێ گوهێ ددەتە ژنەکێ و هەرکەسێ گوهدارى یا ژنێ بکەت، بێ روومەت و لاوازە)، هەر ژبۆ خزمەتگرنا پەهلەوانییە. ئەو ژنا جودا ژ هەموو ژنێن دى، دایکا پەهلەوانییە. ئانکو کا چەوا ساخلەتێ قەهرەمانەکێ چیڤانۆکى دایە کاراکتەرێ سەرەکیێ رۆمانێ، ڤیایە هەمان ساخلەت بدەیە دایکا وى ژى.
دەمێ وەسفا گوندی یێن گوماندار دكەت، ب شێوەیەكێ تڕانەپێكرنڤە ددەتە خویاكرن: "ئەیۆبی هەموو دناسین، بڕیارا وان كەتبوو دەستێ ژنان.. بپ١٢٠". د هەمان دەمدا ژی، وەكو پەسنەك ژبۆ پەهلەوانێ رۆمانێ وەسا خویا دكەت كو وی چ پویتە ب بڕیار و بوچوونێن ژنان نەدكر: "ژبلی بڕیارێن دەیكا خوە، بڕیارا ژنەكا بتنێ ژی ل نك وی ب سێڤەكا رزی نەدچوو.. بپ١٢١". ئوو ژ لایەكێ دیڤە ژی، چاڤكێ كامیرێ ئێخستییە سەر هەلوێستێ ژنەكا دەستەلاتدار دناڤ مالا خوەدا (سێڤێ)، دەمێ هەولا لێڤەكرنا هەڤژینێ خوە ددەت: "ئەڤە ئارێشا تەیە، دا بۆچی بێی من ل سەر بڕیارا وان رازی بی.. بپ١١٥". ئەڤ شێوازێ دەستەلاتداری یا ژنێ دمالدا، كێمبەهاكرنا هەلوێستێ زەلامییە كو ل گورەی عورفێن جڤاكی سەمیان و بڕیاردەرێ مالێیە. هەروەسا ئیشارەتەكا هێمایی یا گرنگە كو هەر بڕیارەكا دەربارەی چارەنڤیسێ خێزانێ بهێتە دان، فەرە ژن ژی تێدا پشكدار ببیت. لێ ئەنجامێن بڕیارا سێڤێ، ئاماژەیەكا نەراستەوخۆ یا شرۆڤەكرنا هەلوێستێ نڤیسەری ب خوەیە كو باوەری ب بڕیارێن ژنان نینە. ئەڤ پەسندان و وەسفێن دەربارەی ئەرك و هەلوێستێن ژنان (چ ب ئەرێنی یان نەرێنی بیت)، هەولدانەكە ژبۆ وەسفکرنا رەوشا جڤاكی یا ژنێ دجڤاكێ كوردستانێدا. خۆ هەلوێستێ نە جڤاكیێ سارێ یا ژنا رەفیق صەباحی ژی، هەمان تێگەهى ب خۆڤە دگریت. ب ڤێ چەندێ ژی، نڤیسەری یا هەولدای كو رۆمانا خوە بكەتە خۆدیكا ژیانا رۆژانە و هەمی رەوش و هەلوێست و رەفتارێن تایبەت ب ژنا كوردڤە خویا كەت.
· نە ئێكگرتنا گوندییان:
هەڤبەندی یێن گوندییان ل سەر هەڤگرتنا بنەمالان پێك دهێت و هەر بنەمالەك كیانەكێ خوەسەرە ب خوەڤە، ب هەڤبەرژەوەندی یێن ئاخێ و ئاڤێ و پاراستنا ئارامی و هەژیتی یا گوندیڤە گرێداینە. ددەمێ هەر گەفەكا دەرڤەییدا، هەمی هەڤ دگرن و بەرەڤانیێ دكەن. ئوو ددەمێ تەناهی و ئارامیێدا، هەر بنەمالەك دەولەتەكا سەربەخۆیە و ب ئاوایەكێ پێكهاتن و رێككەفتنێ دخۆشی و نەخۆشییاندا هەڤكاری یا هەڤ دكەن (كو لەشەكێ ئێكگرتیێ ژ كۆمەكا پشكێن جوداجودا پێك دهینن). ل گورەی بەرژەوەندی یێن ژیانا رۆژانە و پاراستنا ئاستێ هەژیتی یا گوندی ل هەمبەر گوندێن دی، ئەڤ یەکەیێن خوەسەر، ل سەر هندەك رەفتار و تێگەھ و هەلوێستان پێك دهێن كو دبنە بها یێن جڤاكی یێن گوندی. نڤیسەری گرنگییەكا زۆر ب جڤین و قاییلكرنا گوندییان دایە. ژبلی سێ پشكان كو ب جڤینێن ئێكێ و دووێ و سیێ داینە نیاسین، هەروەسا پشكێن شەڤا ساوێ و خودانەناسكرن و باوەری و گومان و ئەوێن ددویفدا ژی، ژبۆ هەمان مەرەما پاراستنا ئێكگرتنا گوندییان تەرخان كرینە. پەهلەوانێ رۆمانێ (كو رۆلێ سەركێشی و خەمخۆرێ ئێكگرتنا گوندی پێ هاتییە سپاردن)، دبێژیت؛ "دەستێن من ژ وان نابن و ئەو ژی وەكی تویرافا مێوێ د ستویێ من ئالییایینە، ژمن ڤە نابن.. بپ٩٨". لێ كاروانەكێ پێكهاتی ژ باوەری و گومانێ خوە دادا سەر گوندێ سەبرێ و سترەكتۆرا ئێكگرتی یا گوندی دنیڤەكێ را شەقكر و گوندی کرنە دوو جوین. نڤیسەر هەولددەت ئێکگرتنا گوندییان راگریت کو ل دۆر تەوەرێ پەهلەوانێ سەرەکى خرڤە ببن، داکو بەر ب پەراڤێن تەناهی و قورتالبوونێڤە ببەت: "مانێ مرۆڤ هەموو پێكڤە دتازەنە. ئەگەر دتفاقبن. هەوە نا جەڕبینم. دزانم هوون دێ دگەل من بن.. بپ١٠٧". لێ هەر جوینەك ل گورەی تێگەهشتن و بەرژەوەندی یێن هەڤبەند ب بنەمالا خوەڤە دهێنە ئاراستەكرن. ئەڤە ژی ئاماژەیەكە كو ئێكگرتن و ئێكدەنگی یا گوندییان، كارەكێ نەهێسانە: "لێبەلێ نەدكاری باوەر بكەت وەسا ب ساناهی گوندی ببنە ئێك گۆتن.. بپ١١٢". دایك (بەدری)، خوە دكێشتە دناڤ سوحبەتێدا و دبێژتە كورێ خوە: "كوڕێ من، هەما دەستێ خوە ژ وانا بشوو. بێكێرن. خوە ل وان نەگرە. ئەو نا بنە ئێكدل. سەد سۆزان بدەن، ب گەفا ژنكەكێ هەموو ب بەرئاڤێ دا دچیت.. بپ١٢٠". هەرچەندە ئەڤ جوداهییە ل دویف عورف و بەها یێن جڤاكی یێن گوندی كریارەكا سروشتی یا بالبەرە، لێ ل شوینا كو نڤیسەر سەرەدەرییەكا بالبەرانە دگەل ڤێ جێوازی و هەڤڕكیێ بكەت، خوە هاڤێتییە دناڤ بۆیەراندا و پیڤەرێن حەقیقەت و راستیێ بو هەر جەمسەرەكی داناینە. حەقیقەتا رەهایی یا نڤیسەری ژی ئەوە كو ئەوێ دگەل ئەیۆبی بچیت دێ رزگار بیت و ئەوێ بڕیارا مانێ ب هەلبژێریت دێ گیانێ خوە ژدەستدەت: "لەورا ب كین پرماند، هەی تف!! ئێ ما روحا وان چێترە. یان مالێ وان؟!.. بپ١٢١". ب ڤێ چەندێ ژی، نڤیسەر بۆیەرێن رۆمانێ بەر ب گۆتارەكا ئیدیولۆژی یا مەرەمدارڤە دبەت. ئەوێ دگەل ئەیۆبی بیت باوەردارە و یێ دگەل نە بیت گوماندارە. ئوو هەڤسارێ باوەرداری و گومانداریێ ژی دتەولخانا پەهلەوانیڤە دهێنە بەستن. ئانکو دووانى یا دەستەلاتێن شمولى د ڤى میناکیدا بەرجەستە دکەت کو ئەوێ نەدگەل من، دژى منە. ئەڤ بابەتە دگەل هەولدانا تێهزرینا رێژەیى ناگونجیت (ب تەڤاڤى دوو تێگەهێن دژى هەڤن).
· سوارێ خەلكی هەر یێ پەیایە:
ئەڤ گۆتنا ل سەلال گۆتنەكا مەزنانە و ژبۆ هندێ دهێتە گۆتن كو دەمێ مرۆڤ هەژیتی و زیرەكی و پەرلاخی یا خوە ژ كەسەكێ بیانی وەرگریت و داردەستێ وی كەسێ بیانی بیت. ئەڤ گۆتنە ل سەر گەنەرالێ تركێ نەژاد كورد دچەسپیت كو ب شێوەیەكێ مەلوول هەڤسۆزى یا خوە (ئیمپاسی) ژبۆ پەناهندە یێن كورد دەردبڕیت و چ ژێ ناهێت بۆ پێشكێش كەت: "تو دبینی ئەز فەرماندەكێ مەزنم و كوردم. ئەڤ گوویێ ل سەر ملێن من ژی تێرا هندێ ناكە هاریكارییا كوردان بكم.. بپ٣٢٢". ژبەر هندێیە كو لایەنگرێ رژێمەكێیە، حەز ناكەت هاریكاری یا كوردان بهێـتە كرن و ئەو ب خوە ژی داردەستێ وێ رژێمێیە. ئوو مەرەما وی ئاشكراتر لێ دهێت دەمێ دبێژیت:، "ئەوێ وەلاتەكی خوە یێ سەربەست نەبە، نامووسا وی ژی تونەیە هوون پێشمەرگە بنامووسن، هوون خدان روومەت و شەرەفن. د وەلاتێ خوە دا تێنە كوشتن. بەلێ ئەم دخزمەتا دژمن دەنە، ئەم بینامووسن.. بپ٣٢٢". هەلبەت ئەوێ گەنەرال دزانیت كو پێشمەرگەیان ژی چ وەلاتێن خوە یێن سەربەست نینن. لێبەلێ مەرەم پێ ئەوە كو سوارێن خوەنە و خوەدی یێن بڕیارا خوەنە. ئوو ئەڤ بابەتێ شەرەف و نامووسی و بێنامووسیێ، پشكەكە ژ شێوازێ رەهایی و زێدەرۆییێ نڤیسەری كو دپڕانی یا نڤیسینێن خوەدا بكار دئینیت. چونكو (هەر ل گورەى سەرەدەریکرنا وى دگەل چەتەیان)، مەرج نینە هەر كەسەكێ بندەست یان چوارچۆڤەكری بێنامووس و بێ هەلوێست بیت. ئەگەر مەرەم پێ ئەو بیت كو فەرمانبەرێ رژێمەكا داگیركەر و دژمنێن كوردانە! ئەڤ رەوشە ژ هەلوێست و رەفتارا جاشێن خۆفرۆش نە خرابترە كو دبنەرەتدا ژبۆ دژاتیكرنا نفشێ خوە هاتینە دانان. هەر چ نەبیت، فەرمانبەرێن میری هەلگرێن ناسنامەیا دەولەتێنە (ل هەر پارچەكا كوردستانێ بن)، ب دەولەتێڤە گرێدایینە و ژبۆ ئێكگرتن و پاراستنا ئێمناهی یا دەولەتێ كار دكەن ل دژی هەمی دژمنان. لێ ئەركێ چەتەیان تنێ ژبۆ دژاتیكرنا كوردان و ب تایبەتی پێشمەرگە یێن شۆرەشڤانە.
· حەواندن و مێڤانداری:
هەروەكو مە دخالا رۆلێ ژنێدا گۆتی كو مێڤانداری ئێكە ژ بها یێن جڤاكی یێن گوندییان. مشە جاران كەسێ گوندی كەلوپەلێن مالا خوە فرۆشتینە ژبۆ رێزگرتنا مێڤانی. هەروەسا حەواندن ژی ئێكە ژ بها یێن هەرە گرنگێن جڤاكێ كوردی. گەلەك نموونە هەنە كو خودانێ مالێ ب مجدی بەڕەڤانیێ ژ ڤەحەویاییێ خوە دكەت و بەرهەڤە سەرا وی خوە بدەتە كوشتن ژی. نڤیسەری ئەڤ عورفە ب ئاوایەكی بكارئینایە كو ستاییش و پەسندانا پەهلەوانێ خوە پێ بكەت. دلەقتەیەكا مشت تەنگاڤی و شەپرزەیێدا، پەهلەوان ل دۆستەكێ خوە دبیتە مێڤان، لێ ئەو دۆست ب نامەردی مێڤانێ خوە پاشڤە دبەت و دبێژتێ: "نەبیت! بەحسی نانی نەكە!! ما كانێ نان.. بپ٣٧٦".
زێدەباری هندێ كو نە حەواند، نان ژی نەدایێ. هەرچەندە ئەڤە نە ژ رەوشتێن كوردەواریێنە و ب تایبەتی درەوشێن تەنگاڤدا. لێ دبیت كاردانەوەیەكا رەوشا ترس و زێدەهشیاری یا ترۆماداریێ بیت (ژلایێ دەروونیڤە). ئەگەر ئەڤ میناكە ب ڤی شێوەیی مابایە، دا كریارەكا سروشتی بیت. هەروەسا دا بیتە خۆدیكەك ژبۆ رەنگڤەدانا راستەقینە یا جڤاكی دوێ رەوشا نالەبار و تەنگاڤدا. لێ مینا هەمی پەهلەوانێن دی یێن باوەرییەكا رەهایی ب پەهلەوانێ سەرەكی نەئینایی چارەنڤیسەكێ نەهەژی بۆ هەلبژارتییە و هەر پەهلەوان ب خوە دهەوارێ دچیت. د لەقتەیا ڤێكگەهشتنا هەردوو دۆستاندا، پەهلەوان دبێژیت: "وەی دۆستێ منێ بێ رۆمەت. تو چەندێ جوانی ب ئەوی كراسێ ل بەر تە، نێ هەما تو ژ هەژی هندێ یی، بەلێ دیسان پەراسوویا من ناگریت، تورك ل بەر چاڤێ من و ڤی خەلكی ڤێ ب سەرێ تە بینن... ئەگەر تو ژ فەرمانداری بخوازی وی زەلامی بدەت بخاترا من، بەلێ بلا بینن ڤێرێ، من چەند گۆتن دگەل وی هەنە.. بپ٤٠١". هەرچەندە كریارا رزگاركرنێ و لێبۆرینێ رەفتارەكا جوامێرانەیە و دكەڤتە دخانا پاراستنا بها یێن جڤاكی یێن كوردەواریێدا، لێ دەمێ دبێژیت: "بلا بینن ڤێرێ، من چەند گۆتن دگەل وی هەنە.. بپ٤٠١". ئاماژەیەكە ژبۆ تۆلڤەكرنێ و خوباییبوونێ كو نە ژ رەوشت و رەفتارێن كەسێ كوردن (یان ب کێمى، پەهلەوانەکێ چیڤانۆکیێ رزگارکەر). ئەڤە ژی شاشییەكە نڤیسەر دگەرمەگەرما پەسندانا پەهلەوانێ خوەدا، ب بێئاگەهی تۆش بوویێ. نەدوورە ژى مەرەم پێ پەروەردە و ئاگەهدارکرن و شیرەتکرن بیت کو ئەو ژى ژ ساخلەتێن ئێکسەمتى یێن هزرکرنێیە و دگەل پەیاما تێهزرینێن رێژەیى ناگونجیت.
د لەقتەیەكا دی یا مێڤانداریێدا نڤیسەر كەفتییە دهەما شاشیێدا، دەمێ پەهلەوان سەرا ئەفسەرەكێ تورك ددەت و دیارییەكێ بۆ دگەل خوە دبەت: "هەر زوو بەزی مال.. سێ گلۆزێن جگارێن ریم كرن دپاخلا خوەدا، نەدڤیا بێ دیاری بچیت.. بپ٣٩٢". هەرچەندە بابەتێ دیارییان ددەمێ سەرەداناندا رەفتارەكا قەبوولکرى یا جڤاکییە و ب رێزگرتنا لایەنێ بەرانبەر دهێتە هژمارتن. لێ ئەڤ گلۆزێن جگاران ژ كیڤە ئینان؟ ل وی دەمێ كو "كەنیا ئەیۆبی بخوە بەرهەڤكرنێ دهات. ما دێ چ خوە بەرهەڤكەین؟! وەكی هەفت مالان بارێ كەرەكی تشت نەبن.. بپ٣٩٩". دبیت نڤیسەرى هزر کر ب برنا دیاریێ دێ هەڤالینى دناڤبەرا پەهلەوانێ رزگارکەر و ئەفسەرێ تورکدا دروست بیت، داکو پاشى وێ هەڤالینیێ ژبۆ هەڤکارى یا خەلکێ خوە بکار بینیت. دبیت ژى مەرەم پێ بەرتیلکرن بیت کو گرنگییەکا زێدەتر بدەتە پەهلەوانى داکو سەرکێشیێ ژدەست نەدەت. د ڤان هەموو حالەتاندا، یێ بەرێ پەهلەوانى ددەتە رەفتارەکێ کو نەخرابترە ژ یا چەتەیان و گەنەرالێ بێ دەستەلات.
· ڤەگێرانێن چیڤانۆكی یێن حیكایەتان:
نڤیسەر د هەردوو رۆمانێن خوە یێن چاپكریدا (هێلێن سوور و شۆپێن روندكان)دا، شێوازێ ڤەگێرانا حیكایەتێن فولكلۆری بكار دئینیت و هەولددەت كراسەكێ ئەفسانەییێ چیڤانۆكان بكەتە بەر پەهلەوانێ سەرەكیێ رۆمانێ. هەر ژ پێشبینی یێن قەهرەمانی ب مرنا داپیرێ و هەتا دگەهتە خەونا ئەیۆبی ژبۆ ئەنجامدانا كریارا رەڤێ، شێوازێن ڤەگێرانەكا چیڤانۆكییە ژبۆ بۆیەرێن رۆمانەكا دیرۆكی یا كەتواركی. كا چەوا دچیرۆكێن فولكلۆریدا پەهلەوان بەرئاتاڤی سێریانان دبیت، پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێ ژی كەفتییە دهەمان رەوشا رێكا هاتوباتێدا: "ژبەركو كورتترین و باشترین رێك وان هلبژارتبوو، رێكا هاتوباتێ: ئێكە ژ هەرسێ رێكێن سەرێ سێریانا مرۆڤ ل راستی وان دهێت.. بپ٢١١". هەروەسا مینا حیكایەتێن چیڤانۆكی ئاژەل و تشتێن بێ گیان دپەیڤینیت و پێ دگەهتە ئاماژە یێن مەرەمدار. دلەقتەیەكا جوان و سەرنجراكێشدا هەسپێ بەدریێ دئاخڤیت و دبێژیت، "دەیكۆ! ل من ببوورە دبێژمە تە دەیكۆ، نە هندێ كەرم كو نزانم دەیكا من مەهینەك بوو. بەلێ چونكو هەموو گوندی تە ب دەیكا خوە دزانن. ب ناڤێ دەیكۆ گازی تە دكن. من ژی وەسا دگەل تە ئاخفت... تە ئەز ب قورمێ تویێ ڤە گرێدایمە. دزانم هندە سالە چاڤێ خوە ددی من، ژبۆ جارەكا هۆسایە. كا چ هەیە ل من بكەن، دا بو خوە ژ ڤێ دوژەهێ برەڤین. دەستێ خوە ب ئەنیا هەسپی دا ئینا خوار. دڤیا روندكێن وی پاكژ بكەت. بەلێ دزانی پاكژكرن نەچارەیە، گۆت: هەسپێ بۆز! خوە زیرەك بكە. نۆكە ئەم پێكڤە دێ بو خوە رەڤین.. بپ١٤١". ئەڤ دانوستاندنا دناڤبەرا هەسپی و دایكۆیدا (بەدری)، ئیشارەتەكا جەڤەنگییە ژبۆ مەزناهی و دژواری یا كارەساتێ كو روندكێن ئاژەلان ژی بۆ دبارن. هەروەسا ئاماژەیەكا دی یا ئەفسانەیی یە كو ئەوا مرۆڤێن فانی نەپەژراندی، ب قودرەتا خودێ ئاژەل دپەژرینن. هەر پەیامبەرەكی موعجیزێن خوە هەنە و ئاخفتنا هەسپێ بۆز موعجیزا بنەمالا ئەیۆبێ قەهرەمانە كو خەلكێ گوماندار باوەریێ پێ بینن و ب دویف بكەڤن.
خالەكا دی یا قەهرەمانێن چیڤانۆكی ئەوە كو خوە ب سروشتیڤە گرێددەن و دكەنە پەناگەھ ژبۆ رزگاری و قورتالبوونێن خوە: "دا ئەم خوە بگەهینین ناوسكا خەلۆكێ، دێ ئاگری هلكین، بەلكی ئاگر و ناوسك مە بپارێزن.. بپ١٥٢". ئەڤ ڤەگەریانا بەر ب سروشتیڤە هەولدانەكا فیلوسۆفییە كو سروشتی رۆلەكێ كاریگەر دپاراستنا توخمێ مرۆڤاندا هەیە. هاریكاری و هاندانا هێزەكا نەپەن، ساخلەتەكێ دی یێ چیڤانۆكی یا بابەتییە: "بەلێ دیسان ژی هێزەكا ئەفسانەیی، كو ئەو ب خوە ژی سەرسورمان دكرن، ئەو بلەز و دژوار دبرن.. بپ١٩٩". یان "دناڤ وێ شكەستنا مەزن دا، خوە كەتی نەددیت.. بپ٢٦٠".
هەروەسا دچیرۆكێن فولكلۆریدا، ساخلەتێ سادەیی و ساویلكەییێ (ژئالیێ ڤالیكیڤە) پالددەنە پەهلەوانێ چیڤانۆكی و دئالیێ بنەرەتی و كووراتی یا هزركرنێدا وەسا دەرناكەڤیت. ئەفسەرێ تورك ژی هەمان رەفتارێ دگەل پەهلەوانێ رۆمانێ دكەت: "ئەفسەری هزر دكر دێ دگەل مرۆڤەك گوندییێ سادە گەنگەشێ كەت، بەلێ ئەو نە ئەو مرۆڤێ سادە بوو.. بپ٣٩٥". د پڕانی یا حیكایەتێن فولكلۆریدا، پەهلەوان كەسەكێ سادە و هەژارە، لێ دگەل بۆیەران و دناڤ گەرمەگەرما قەومینا رووداناندا خویا دبیت كو شیانێن سنووربڕ هەنە، یێ پرزانینە و ب هەمی تشتان ئاگەهدارە.
لێ سەرەرای كۆمەكا وەكهەڤی و ساخلەتێن چیڤانۆكی یێن ب پەهلەوانیڤە هاتینە نووساندن، نڤیسەری نەڤیایە ڤی پەهلەوانێ چیرۆكێن فولكلۆری درۆمانا خوەدا كۆپی-پێست بكەت. مفایەكێ زۆر ژ ڤەگێرانا سەربۆرا قەهرەمانێن دیرۆكی، پەهلەوانێن چیڤانۆكی، ئەتموسفیرێ حیكایەتێن فولكلۆری و چیرۆكێن پێغەمبەران وەرگرتییە كو پەهلەوانەكێ تایبەت و سەردەم ژێ چێكەت. زێدەباری میناكێن جوانێن راچاندنا بۆیەران و هوناندنا هەڤۆكێن شعری ددەربڕینا هەست و هزراندا، هەروەسا یێ هەولدای خوە داهێلتە دناڤ كووراتی یا ناخێ پەهلەواناندا و گۆتنێن وان یێن ئاشكرا و رازا دلێ وان ژ هەڤجودا كەت. ئەڤە ژی تەكنیكەكا نڤیسەرییە ژبۆ خویا كرنا رازێن نەپەن. ئەڤ تەكنیكا هونەری، وەكو هەمی بۆیەر و هزر و بابەتێن دی ب زێدەرۆییەكا بەرچاڤ دپڕانی یا پشكێن رۆمانێدا بكار ئینایە. ل هەر دەمێ حیوارەك هات بیتە درێكا بۆیەراندا، ئەڤ تەكنیكە هاتییە بكارئینان. ب هزرا من، ئاماژەیەكە ژبۆ خویاكرنا راستی یا مرۆڤێ داگرتی ب راز و نەپەنی یێن هەست و هزر و رەفتاران. نە دوورە ژی مەرەم پێ ئەو بیت كو ئەگەر مرۆڤی بڤێت، دكاریت سەرەدەری یێن گەرم و كاریگەر دگەل نفشێ خوە بكەت. ئەڤە ژی ساخلەتەكێ دیپلوماسیێ سەرەدەریكرنا مرۆڤێن نە سادەیە. مەرەما نڤیسەری ژی هەر ئەوە كو ئەندامێن بنەمالا پەهلەوانی دوور ژ سادەیی و ساویلكەیی یا گوندییان، ب كەسێن مێرخاس و زانا و ژیرمەند وەسفكەت. ئەڤە ژی چەند نموونەیەكن ژ ڤی جۆرێ سەرەدەریكرنێ:
- ل بەراهیێ خوە ئامادەكر كو بێژیت: ما هوون دێ هاریكاریا مە كن یان نا؟ بەلێ دیت ئەڤە كرێتە بێژتە كەسەكی كو باش دزانیت دێ خوە گوری وان كەت.. بپ٢٢٥.
- بالەخانی دڤیا گازندا هێلانا وان ژ برایێ خوە بكت. بەلێ گۆتنا خوە ب رستەكا دی گوهارت: بلا هەسپ ل ڤێرێ بیت، ئەز دێ ددویف را چم.. بپ٢٥٩.
- بەدریێ نە گۆت: كورێ من تە قەت نە گۆت، ئەڤ گەلییە هندە د كوور و ئاسێنە. بەلێ گۆت؛ هەی دایێ!! ئەڤە چییە! مرۆڤ ژ پرتەكا ئەسمانی پێڤە نا بینیت... بپ٢٧٤.
- نەگۆتێ كورێ من! ما تو بتنێ مێری، گەلەك ژ ڤان خوە ب تە نادەن و وەكی تەنە. بەلێ گۆتە بالەخانی وەرە ناڤ زارۆكێن خوە، تو ئێك گاڤا بتنێ ژی ناچی.. بپ٣١٢.
ل داویێ ژی دبێژین، سەرەراى هەموو هەڤدژى و دووانى یێن نڤیسەر کەفتییە تێدا کو سیستەمێن شمولى و دکتاتۆرى و دیموکراسى تێکهەلکرینە، ب تێهزرینەکا گوندیکانى سەرەدەرى دگەل هندەک بابەتێن شەهرستانى کرییە، جلکێن چیڤانۆکى و فولکلۆرى کرینە بەر پەهلەوانەکێ سەردەمى، دناڤ چوارچۆڤێ ئیدیولۆژییەکا ئێکسەمتیدا، سەرەدەرى دگەل تێهزرینێن رێژەیى کرییە.... هتد. ب ڤەگێرانا بۆیەرێن ڤێ رۆمانێ، نڤیسەر شیایە بەرهەمەکێ وێژەییێ جوان و مفادار ژ بۆیەرەكێ دیرۆكیێ راستەقینە دارێژیت و بكەتە شاهدەكا زێندی ل سەر كریارا هۆڤ و نەمرۆڤایەتی یا پرۆسە یێن ئەنفالا رەش. زێدەباری دوكیۆمێنتكرنا كریارا ئەنفالێ و شرۆڤەكرنا رەوشا سیاسی و ئابۆری و جڤاكی یا كوردستانێ (دسەردەمێ قەومینا بۆیەراندا)، دەقەكێ هونەرى یێ هەژی خواندنێ پێشكێشی قادا رەوشەنبیری و بزاڤێن نڤیسینا رۆمانا كوردی كرییە. ئەڤ نڤیسینا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژا، خواندنەكا شرۆڤەكاری یا دەروون- جڤاكییە ژبۆ بۆیەر و پەهلەوانێن رۆمانێ و نڤیسەرێ ل پشت رێزكان ڤەشارتی. هیڤیدارم ئەڤ رەنجا شرۆڤەكاری جهێ خۆشی و مفاداری یا خواندەڤانان بیت.
* هزرڤان (٢٠١١). شۆپێن رۆندكان، رۆمان. ژ وەشانێن ئێکەتیا نڤیسەرێن کورد/ دهۆک، سنسلەیا ژمارە (٢٢٨). چ١، چاپخانا هاوار- دهۆک.
[1] د. علي الوردي (٢٠١٠). مهزلة العقل البشري. دار و مكتبة دجلة والفرات. ط٢ (طبعة جدیدة)، بیروت.
[2] د. فخري الدباغ (١٩٧٧). اصول الطب النفساني. مۆسسة دار الكتب للطباعة والنشر. ط٢، جامعة الموصل؛ ص٢٧-٢٩.
[3] د. عارف حیتۆ (٢٠٠٨). هەڤڕکى و ئالاڤێن بەرگرى یا مەژى. کۆڤارا مەتین ژمارە (٧٤)/ ٢٠٠٨، دهۆک.
[4] تەحسین ناڤشکى (٢٠١٢). قارەمانێن هنێربەند و تشتێن دن درۆمانا (شۆپێن روندكان)دا. رۆژناما وار، هژمارێن (٦٢٤ – ٦٣٤). دهۆك، ژ ١٤/٥/٢٠١٢ هەتا ٢٨/٥/٢٠١٢.
[5] تریفە دۆسكی (٢٠١٢). ژیاننامەیا دێوالی دۆسكی: سیاسی و كۆمەلایەتی. چ١، چاپخانا هاوار- دهۆك: بپ١٣٣.
[6] ئەڤ ئیقتباسا ئاخفتنا رۆژنامەڤانێ فرەنسی كریس كۆچیرا ژ تۆرا كۆمەلایەتی یا فێسبووكێ هاتییە وەرگرتن.
[7] ئەڤ گۆتنە نەهاتییە بەلاڤكرن، تنێ د دانوستاندنێن مە یێن رۆژانەدا من ژێ بهیستییە، لەوا من ئیشارەت نەدایە ناڤێ وی.
[8] ئەڤ سەرهاتییە من ژ دەڤێ بابێ خوەیێ رەحمەتى بهیستییە کو د وى شەڕیدا، سەرقولەکێ نێزیکێ بارزانى بوو، دەمێ ئەڤ بابەتە بۆ بارزانى هاتییە گۆتن، ئەو ب خوە ژى ل وێرێ بوو.