چەند سەرقەلەمکەک دەربارەى شعرێ
شعر وەکو جوانترین هونەرێ کەتا بژارەیا بێ رکابەر، هەردەم جهێ بگر و ڤەکێشێن بەردەوامە. هەر ل دەستپێکا خوەجهى یا مرۆڤى و دگەل ئێکەمین هزرێن ئەفسانەیى و لاهوتى، شعرێ جهێ خوە گرتییە و کراسەکێ پیرۆزیێ کرییە بەر، جار ئەفسانە و داستانێن قەهرەمانیێ پێ هاتینە بەڵاڤکرن و جار ژى هێڤێنێ تەرتیلێن ئایینى و نزا یێن کەسێن چاکبوویە. ب درێژاهى یا دیرۆکێ، لێکۆلینێن بەردەوام ل سەر پێناسە و جوانى یا شعرێ و ل سەر هونەرێ پایەبەرزێ وێ، وەزیفەیا وێ و کاریگەرى یا ل سەر وەرگرى هاتینە کرن و هێشتا د بەردەوامن. گەلەک جاران دەمێ مرۆڤ ل جهەکێ خۆش و تەنا دروینیت، دێ بێژین ئەڤە جهەکێ شاعرییە. هەکو کەسەک ب پەیڤێن جوان داڕشتى دئاخڤیت، دێ بێژن پەیڤێن وى مینا شعران دخۆشن. ئانکو شعر هەر تشتەکێ پەیوەستە ب جوانى و خۆشیێ. ئەگەر سەحکەینە ژیاننامەیا هەر ئەدیب و رەوشەنبیر و فەیلەسووفەکى، دێ بینین ب شعرێ یا دەستپێکرى. کا چەوا دەستەلاتدار و داگیرکەر هەموو سامان و مولکەت و ژن و ئاڤاهى و تشتێن جوان دەستەسەر دکەن و دئێخنە دخزمەتا خوەدا، هەروەسا ب درێژاهى یا دیرۆکێ ئەڤ سەرەدەرییە دگەل شعرێ ژى هاتییە کرن. جار پێگۆتنا میر و حاکمان بوویە و جار دوژمنێ وان بوویە و جار ژى ئاڵاڤەکێ هێرشکرنێ و بەرەڤانیکرنێ و هشیارکرنێ بوویە. جار ل سەر مێزێن سولتانان دویڤەلانک بوویە و جار ژى دناڤ مللەتیدا دەنگێ نەرازیبوون و بەرهەڵستیێ بوویە. هەرچەندە د قۆرئانا پیرۆزدا شعر ب هندەک پەیڤێن خەیالاوى و درەوین هاتییە وەسفکرن، لێ ئەڤە نەبوویە رێگر کو پێغەمبەرێ ئیسلامێ شاعرێ خوە هەبیت و ناڤەرۆکا پەیاما ئیسلامێ پێ بەڵافکەت.
پشتى شعر ژ بورجێن بلند هاتییە خوارێ و کەفتییە دناڤ زنج و کولانێن هەژارنشیندا، پشتى شعر بوویە ئالایێ شورەشگەران و نانێ برسییان و ئارامى یا ئەڤینداران و دەلدەرێژا خەمگینان، ئێدى خەلک ژى سەرەدەرییەکا کەتوارییانە دگەل دکەت و هندەک چوارچوڤەیێن چێکرى بۆ داناینە. شاعرەکێ دەڤەرێ دبێژیت ئەو شعرا هەلگرا خەمێن هەژاران نەبیت و نانێ برسییان نەبیت، ژبۆ تەنەکا گلێشى یا باشە؟! هەلبەت ئەڤە ژ هەلوێستەکێ ئێکسەمتیێ بەرێخودانا رەوشەنبیران بۆ شعرێ یا هاتى یان ژ چوارچوڤەکرنا وەزیفەیا وێ یا هاتى. ما کەنگى شعر دهێتە چوارچوڤەکرن؟ شعر باڵندەیەکێ پەرڤەکرییە و ل ئاسمانێ ئازادیێ، ب سەربەستى دفڕیت.
شعر و شیعار
هەروەکو مە ل دەستپێکا ڤێ گۆتارێ دایە خویاکرن کو شورەشگێر و سیاسەتمەدارێن هەموو رێبازان هەولداینە کو شعرێ بکار بینن ژبۆ گەهاندنا پەیامێن خوە یان ژبۆ بەڵاڤکرنا تێگەهێن خوە یێن سیاسى. دەمێ شعر خوە ب ناڤەرۆکەکا دیارکریڤە چوارچوڤە دکەت و وەزیفەیەکا دەستنیشانکرى بۆ دهێتە دیارکرن، هینگى وەکو هەر گۆتارەکا دى یا سیاسى لێ دهێت، لێ ب هندەک پەیڤ و هەڤۆکێن مینا شعرێ کو دبیت یا خۆش و جوان بیت ژى. ئەز دکارم ناڤێ شیعار (نە شعر) ل سەر ڤان جۆرە ڤەهینۆکان دانم. ژبەرکو بیاڤێ ناڤەرۆک و روخسارا شعرێ گەلەک بەرفرەهترە ژ قالبەکێ چێکرى و ئاراستەکرى.
مشە جاران، دێ بینین کو کەسەکى بەهرەیەکا عەفەوى یا هەى و دشێت وێنە یێن جوان و رێکخستى ژ پەیڤان چێکەت و دناڤ میناکەکێ شعرێدا دادنیت. ئەڤ کەسێ هە دکاریت ب پەیڤێن خوە یێن جوان و رائێک، سەرنجا خەلکى ب نک خۆڤە راکێشیت و خەلک ژى ب خوینگەرمى سەرەدەریێ دگەل شیعارێن وى دکەن. ئەگەر کەسەک یان لایەنەکێ خەمخۆرێ هونەرى هەبیت و خوە ل کەسەکێ هۆسا بکەتە خودان و بێخنە دناڤ پرۆسەیەکا وەرارا هزریدا و سەربۆرەکا کەسۆکى یا ئەپستمى بۆ ئاڤاکەن، نەدوورە ببیتە شاعرەکێ باش و زیرەک، دیرۆکا ئەدەبیاتان مشتە ژ ڤان جۆرە شعردوستان. لێ دەستەلاتێن سیاسى و رێبازێن ئیدیولۆژى سەرەدەرییەکا کەتوارى و سیاسى دگەل ڤێ رەفتارێ دکەن و دێ ب ناڤودەنگ ئێخن و ئەو ب خوە ژى دێ کەڤنە د یوتوبیایەکا کوژەکدا، دئەنجامدا نەشێن ببنە ئەو شاعرە کو شعرێن وان ببنە ڤەرێژ و بەرهەمێ هەموو جھ و سەردەمێن مرۆڤایەتیێ و بەختەوەرى یا مرۆڤان. ئەوێن شیعاران دنڤیسن گەلەک چەپلە بۆ دهێنە لێدان، لێ هەردەم یێ بەرئاتاڤە کو چەپلە ل دژى وى ژى بهێنە لێدان، ئەڤەیە شێوازێ پێشوازیکرنا ل شیعارى. دبیت گەلەک چەپلە بۆ شعرێ نەهێتە لێدان، لێ شعر دچیتە دناڤ ناخ و وژدانا مرۆڤاندا هزرکرن و ب سەرهەلبوون ب بێدەنگى چەپلەیان بۆ لێددەن.
رەخنەگران بابەتێ شعرا پێگیر و یا نەپێگیر ژى ئینایە قادێ، ب وێ مەرەمێ کو شعرا پێگیر ئەوە یا خوە ل دۆزا مللەتى و هەژاران دکەتە خودان، ئوو ئەوا نەپێگیر ئەوە کو چ خودان نەبن. لێ ئەگەر شعر یا پێگیر بیت ب دۆزا ئەڤینیێ یان مرۆڤایەتیێ یان مافێن ئافرەتێ و چ ناڤەرۆکێن سیاسى یان بەرگریێ (یان ژى ئەوا هندەک رەخنەگر دبێژنێ دۆزا مللەتى) دناڤدا نەبن، ما نە ئەڤە ژى جۆرەکێ پێگیریێیە؟ ل ڤێرە ئەم دێ نەچار بین کو خوە ل بابەتێ رێژەییێ و رەهاییێ بدەین و ببێژین کو پێگیرى و نەپێگیرى یا شعرێ، بابەتەکێ رێژەییە و ئەو شعرا ل دەف لایەنەکى پێگیر بیت، نەدوورە ژ گوشەیەکا دیڤە نەپێگیر بیت. ئەڤجا ژبۆ دەربازبوونا ژڤێ هەڤکێشێ دێ شیعارێن (نە شعر) ب شعرا پێگیر دەنە نیاسین کو دبنەرەتدا نەیا پێگیرە، بەلکو دەهۆلقوتانەکە ژبۆ سەردەمەکێ دیارکرى و ئیدیولۆژییەکا دیارکرى. لێ فەرە ژبیر نەکەین کو هندەک شیعار ژى دخۆشن و دگەل لەحزەیا مرۆڤى دگونجن، شاعر و نەشاعر ب هەڤرا پێ داخبار دبن. /ى جۆرێ شعرێ یان شیعارە شعرێ پێدڤى یا ب تێرمەکێ دى هەى، چونکو ب هەمان ئەلەمێنتێن شعرێ شیعارەک پێ دهێتە نڤیسین و ل گورەى فلیڤانى یا نڤیسەرى وێنەیێن شعرى ژى ب خۆڤە دگریت، ئەم دکارین بێژینە ڤان جۆرە نڤیسینان بەردەهمەنا شعرێ.
شعر و بەردەهمەنا وێ
ئەگەر جوداهى دناڤبەرا نڤیسینا وێژەیى و نڤیسینا زانستیدا، هندەک شێوازێن پێشکێشکرنا ئاشۆپا بەرفرەھ و پەیڤێن ڤەرێژدار و خۆشیا هونەرى بیت. جوداهى دناڤبەرا شعرێ و بەرهەمەنا وێدا، هەمان شێوازێن هونەرى و خۆشى یا شعرێ و ڤەرێژا پەیڤێن پەقاندى ب خۆڤە دگریت.
د کەڤندا و دناڤ کتێبێن وێژەیى یێن مەنهەجیدا، مە خواندییە کو شعر ئەو ئاخفتنێن ب کێش و سەروا و سەلیقەنە. ب ڤێ چەندێ ژى، هەر نڤیسینەکا ب کێش و سەروا و سەلیقە بهێتە رێکخستن و مەزیقەیەکا لێکئینایى و رائێک هەبیت، دێ بێژنێ شعر. ئەڤ مەزیقە و کێش و سەروایا وەکهەڤ ل داوى یا هەڤۆکان وە ل خەلکى کو ب ساناهى وەرگرن و ژبەر بکەن و ڤەگێرنەڤە. لێ وەرارا سروشتى یا وێژە و پڕانى یا هونەران، هەروەسا گوهۆرینا وەزیفەیا وێژەى ب گشتى و شعرێ ب تایبەتى خویا کرییە کو لێکئینانا پەیڤان و مەزیقەیا هەڤۆکان ب تنێ بەس نینە ژبۆ پێناسەکرنا شعرێ. هندەک ئەلەمێنتێن دى یێن مینا ئاشۆپێ، وێنەیێن شعرى، یاریکرنا ب زمانى، ڤەرێژ و بەرادێن پەیڤان، ئازراندنا بابەتێن نەبەحسکرى و دەربرینا هەست و هەلچوونێن پەنگیایى د ئاگەھ و نەئاگەها نڤیسەریدا، مل ب ملێ کێشێ و سەروایێ کار دکەن ژبۆ چێکرنا شعرەکا خۆش و جوان و مفادار. ژ تێکهەلبوونا کۆما ڤان ئەلەمێنتان دگەل سەربۆرا هونەرى یا شاعرى ب خوە، دەقەک دهێتە ئافراندن و خۆشى و مفایەکى ددەتە وەرگرى کو د چ نڤیسینێن دى یێن نە وێژەییدا نینە.
گەلەک ڤەهینۆک و لێکئینۆک هەنە، ناڤەرۆکەکا زانستى یان فەلسەفى یان هزرى یا مفادار ب خۆڤە دگرن، مەرەم پێ پێشکێشکرنا پێزانین و ئازراندنا هندەک بابەتێن جڤاکى و سیاسینە کو خەلک ب ساناهى سەرەدەریێ دگەل بکەت و ژبیر نەکەت ژبۆ ڤەگێرانێ بۆ خەلکەکێ دى. مشە جاران ژى گۆتنێن مەزنان و شیرەتێن بابکالکان ب ڤى شێوازێ لێکئینایى دهێنە گۆتن کو هەر بمینن و ژ رڤێشتەکى بۆ ئێکێ دى بهێنە ڤەگوهاستن. دەمێ مەلا یێن کەڤن فەقە یێن خوە فێرى زمانێ عەرەبیێ دکرن، دا بێژنێ (حەرفێن عیللە سێنە: ئەلیف و واو یێنە)، ئەڤجا ئەڤ شێوازێ لێکئینایى دمینتە ل بیرا شاگردان و ژبیر ناکەن. هەموو هەولدانێن ژ ڤى جۆرى کو رەخنەگرێن وێژەیى د هندەک سەردەماندا ناڤێ شعرا زانستى یان شعرا پەروەردەیى دانایە سەر، ژبلى پێشکێشکرنا پێزانینێن زانستى و دیرۆکى یان شیرەتێن پەروەردەیى، چ خۆشى یا هونەرى دگەلدا نینە. لەوا گەلەک رەخنەگرێن نووخواز ڤى جۆرێ ڤەهینۆکان نا ئێخنە دناڤ خانا شعرا ئافرەندەییدا. دناڤبەرا شعرێ و نەشعرێدا، شێوازەکێ دى هەیە کو زێدەبارى شیرەت و پێزانینان خۆشییەکێ ژى ددەتە وەرگرى، مینا سالوخەتدانا سروشتى و دانەنیاسینا دەڤەران و بەحسکرنا هندەک بابەتێن ئاشۆپى کو وەرگر ژبۆ خۆشیێ و دەمبۆرینێ دخوینیت. ئەڤ جۆرە ڤەهینۆکە ب شێوەیەکێ جوانتر و سەرنجراکێشتر ژ نڤیسینێن زانستى و پەروەردەیى و جڤاکى دهێنە ڤەهاندن، وەرگر ب شێوەیەکێ کارا سەرەدەریێ دگەل دکەت و خۆشییەکێ ژێ وەردگریت. ژ لایێ رەخنەییڤە وەکو دەقەکێ وێژەیى ئاکامێ دکەتە سەر دەروون و وژدانا وەرگرى. ئەو ب خوە نە نێزیکى بەرهەمەکێ ئافرەندەییە، لێ بەرزترە ژ نڤیسینەکا دى یا زانستى یان پەروەردەیى و کۆمەکا ئەلەمێنتێن شعرێ ژى ب خۆڤە دگریت. ئەم دکارین ناڤێ بەردەهمەنا شعرێ ل سەر دابنێین.
ئەڤ شێوازێ ڤەهینۆکێن بەردەهمەنا شعرێ، ل هەموو وەلاتان هەنە و خەلک ب شێوەیەکێ کاریگەر سەرەدەریێ دگەل دکەت و پێ داخبار دبیت، چونکو پڕانى یا خەلکى حەز ژ کار و کریارێن ب ساناهى دکەن و ڤى جۆرێ شعرێ چ ئالۆزى و دویفچوون و تێهزرینێن کوور پێ نەڤێن. ئەگەر وەزیفەیا شعرێ گەرمکرنا هەستێن خەلکى بیت و ئاویزەکێ هشیارکرنێ و کەلاندنا هەست و هەلچوونان بیت، ئەڤ ڤەهینۆکێن بەردەهمەنا شعرێ، دێ باشترین و کاراترین شعر بن دناڤ کەتوارى یا جڤاکیدا.
وەزیفەیا شعرێ
دناڤ عەرەباندا (نەمازە ئەوێن کوچەر و بەدۆ)، دەمێ شاعرەک پەیدا دبوو، ئاهەنگ بۆ دگێران و خەلکێ عەشیرەتێن دى دهاتنە پیرۆزباهى یا عەشیرەتا شاعرى. ل دەف هەموو تەخێن جڤاکى و ئابۆرى و دەستەلاتدارێن عەشیرەتێ، شاعرى گرنگى پایەدارییەکا تایبەت هەبوو، عەشیرەتان شەهنازى ب شاعرێن خوە دکرن. ل سەردەمێ بەرێ، سەرۆکێ عەشیرەتێ یان دەستەلاتدارێ چەند عەشیرەتان، ئەگەر ئەو ب خوە شاعر نەبا، پڕانى یا شاعران دنیاسین و شعرێن وان ژبەر دکرن. ئەڤە هەمى ژبەر هندێ بوو کو کاریگەرى یا شعرێ ژ کاریگەرى یا شەمشێرى و سیاسەتێ پتر و دژوارتر بوو. شعر دشیا پتر ژ لۆژیکێ و هێزێ و شیرەتێن رۆژانە، کارتێکرنێ ل مللەتى بکەت. ل وى سەردەمى، وەزیفەیا شعرێ خوینگەرمکرن و ئازراندنا دلینیێ و هەلچوونێن دەروونى بوو. هەروەسا رۆڵەکێ گرنگ هەبوو د چەسپاندنا ژێیاتى و لایەنگیرى یا دەمارگیردا هەبوو. شعرێ وە ل خەلکێ عەشیرەتێ دکر کو شەهنازیێ ب خوە و رابردوویێ بابکالکێن خوە بکەت. ئەم دکارین بێژین کو شعر د سەردەمێن بۆریدا، دەزگەهەکێ کاریگەرێ راگەهاندنێ و شیرەت و پەروەردەکرنێ و پایەداریێ و خۆشیێ بوو.
لێ شعر هونەرەکێ جوانە و پشکەکە ژ کەسایەتى و ژیانا رۆژانەیا مرۆڤى، ئەڤجا کا چەوا ژیان د گوهورینەکا بەردەوامدایە، هەروەسا شعر و شاعر د گوهورینەکا بەردەوامدانە. ب درێژاهى یا ڤان ساڵێن بۆرى و ژ ئەگەرێ پێشکەفتنێن بەرچاڤ د بزاڤێن راگەهاندنێ و پێگەهاندنێدا، شاعر هاتنە گوهورین، شێواز و ناڤەرۆکا شعرێ هاتنە گوهورین و وەزیفەیا شعرێ ژى سەمت و ئاراستەیەکا جودا ب خۆڤەگرت. ئێدى نەما شعر کۆمەکا شیرەت و پێزانینێن ئەپستمى بیت، یان تنێ ئازراندنا هەست و هەلچوونێن خەلکى بیت ژبۆ چەپلەلێدانێ و خوینگەرمکرنێ. شعرا خۆش نەما ئەو شعرە بیت یا خەلک ژبەر دکەت یان خەلاتان ددەتێ یان ژى سەرەدەرییەکا دلینیێ دگەل دکەت. شعر د سەردەمێ نۆکەدا، کۆمەکا هەستێن ئازراندى و فیرهایى یێن گەرمن، دقالبێ سەربۆرەکا ئەپستمى یا گونجاییدا دهێتە کەلاندن و بشافتن. یاریکرنە ب پەیڤان و ڤەرێژا وان، تەرویزکرنا هزرێیە و ئارامکرنا دلینیێ یە و هەڤسەنگکرنا رەفتارێیە.. شعر چێکرنە، چێکرنا ئافراندنێیە. ئەڤجا تشتەکێ ب ڤان ساخلەتان، دێ چ وەزیفە هەبیت؟! یان فەرە وەزیفەیا وى چ بیت؟! ئەگەر بێژین مفایە و مفایەکێ ئەپستمیێ پێزانینان ددەتە وەرگرى، بەرسڤ یا کاملان نابیت، چونکو گەلەک بەرهەمێن دى یێن ژ دەرڤەى ئاڤاهیێ شعرێ مفادارن! کتێبا بیرکاریێ ژى مفادارە....هتد. ئەگەر بێژین خۆشییە، سەوکێن قوڕادان ژى د خۆشن! ئەگەر بێژین جوانییە، دیکۆرێن نوو یێن ئاڤاهییان ژى د جوانن! لەوا ئەم نەشێین چ وەزیفە یێن دەستنیشانکرى یێن ب تنێ بۆ شعرێ بدانین. لێ ئەم دکارین بێژین کو شعر مفاى و جوانیێ و خۆشیێ ب هەڤرا پێشکێشى وەرگرى دکەت. لێ ئەڤ هەرسێیە ب هەڤرا ژى، دبیت د هندەک تشت و بۆیەرێن دیدا ژى هەبن. ئەڤ سێتکێ مفا و جوانى و خۆشیێ، ب سێتکێ هزر و دلینى و رەفتارا مرۆڤیڤە هەڤبەندە و پێکهاتەیێ کەسایەتى یا مرۆڤى پێ کاملان و هەڤسەنگ دبیت، باشە ئەگەر وە بیت، پا ئەوێن نە شاعر و حەز ژ شعرێ نەکەن، نە خوەدى کەسایەتییەک کاملان و هەڤسەنگن؟! هەر وەزیفەیەکا بۆ شعرێ بدانین، تەکنەلۆژیایێ ب شێوەیەکێ دى یێ کاریگەرتر و هێسانتر یا چارەسەرکرى. لەوا ئەز دکارم بێژم کو وەزیفەیا شعرێ وەکو پێناسەیا وێ یا مژدار و مشت نهێنییە. شعر... شعرە و بەس.
شعر و خۆشى
بێگومانە کو خۆشیێ و چێژا وێژەیى رۆڵەکێ گرنگ و کاریگەر هەیە دبەربەڵاڤبوون و سەرەدەریکرنا دگەل بەرهەمێن وێژەییدا، هەروەسا پالدەرەکێ گرنگە ژبۆ دۆماندنا پرۆسەیا نڤیسینێ. هەر بەرهەمەکێ چ خۆشیێ نەدەتە وەرگرى، چەند یێ مفادار بیت ژى، وەکو نڤیسینەکا پوخت یا وێژەیى ناهێتە حسابکرن. دپڕانى یا جاراندا، خواندنا شعرێ (یان هەر بەرهەمەکێ دى یێ وێژەیى و ئافرەندەیى) ژبۆ وەرگرتنا چێژ و خۆشیێ دهێتە خواندن، نە ژبۆ وەرگرتنا مفایەکێ زانستى یان فەلسەفى. ئەو مفایێن زانستى و فەلسەفى و دیرۆکى یێن زێدەبارى خۆشیێ، پشتى خواندنا بەرهەمى پەیدا دبن. ئانکو شعر خۆشییە و پاشى ژ ئەنجامێ وێ خۆشیێ مفایێن ئەپستمى وەکو ڤەرێژەکا تێهزرین و هزرکرنێ ژێ دەردکەڤن.
ئەڤ هەڤکێشا خۆشى و مفاى، بابەتەکێ تێکرەس و پێکڤەگرێدایى و دینامیکییە، ب ساناهى ناهێتە شرۆڤەکرن. دەمێ ئەم بەحسى خۆشیێ و مفاى دکەین، فەرە دەستنیشان بکەین کا مەرەم پێ چ جۆرە خۆشییە و چ جۆرە مفایە. بەرێخودانا یاریەکا تەپا پێى یان ئەنجامدانا هەر یاریەکا ئەلیکترۆنى کو مژوولکرن و دەمبۆرینەکا عەفەوییە، نە دڤالانە ژ خۆشیێ و نەدوورە خۆشییەکا مەزن و کاریگەر بیت ژى. ئەرێ ما ئەڤ خۆشییە هەمان ئەو خۆشییە ئەوا ژ شعرێ دهێتە وەرگرتن؟ ئەگەر جڤاکناس و دەروونناس ب ئەرێ ژى بەرسڤ بدەن، شاعر و وێژەڤان نەشێن پێ قاییل ببن، چونکو د پەژراندنا ڤێ خۆشیێدا، سەربۆرا ئەپستمى یا شاعرى و شارەزایى یا وى یا د بیاڤێن بکارئینانا پەیڤێ و زمانى و چێکرنا وێنە یێن شعرى و راچاندنا بۆیەراندا دهێتە پشتگوھ هاڤێتن. دهەمان دەمدا ژى، ئەگەر بێژین شعر مفایە وەکو هەر بابەتەکێ دى یێ مفادار. دێ هەمبەرى هەمان پرسیارێ بین، ئەرێ ما مفایێ شعرێ وەکو مفایێ خواندنا هەر بابەتەکێ دى یێ زانستى یان دیرۆکى- سیاسى یان فەلسەفییە؟ ل ڤێرە ژى دێ لەززەتا شعرێ و دلخۆشى یا شاعرى هێتە پشتگوھ هاڤێتن. لەوا فەرە شعر مفا و خۆشیێ هەردووان دناڤ خوەدا هەلگریت، لێ هندەک دەروونناس وەسا دبینن کو خۆشى ب خوە ژى مفایەکێ دەروونى ب مرۆڤى دبەخشیت کو د گەرمە گەرما خۆشیێدا هەست ب ئارامییەکا دەروونى دکەت و دئەنجامدا خۆشى ژى مفایەکە ژ شعرا خۆش دهێتە دیتن. ئەڤجا فەرە خۆشى یا وێژەیى دەستنیشان بکەین و ژ خۆشى یا دى جودا کەین. گەلەک بۆیەر و پەیڤێن جوان هەنە، هەلچوونێن مرۆڤى دئازرینن و گلیزانکێن هەستێ ڤەدکەن و دبنە ئەگەرێ بەخشینا خۆشییەکێ کو مرۆڤ پێ تێر ببیت. لێ هندەک بۆیەر و سەربۆرێن دى یێن کەتوارى ژى هەنە کو هەمان هەست و هەلچوونان بۆ مرۆڤى پەیدا دکەن و دبنە ئەگەرێ پەیداکرنا خۆشیێ. ئەڤا ڤان هەردوو حالەتێن خۆشیێ ژێکجودا دکەت، هەستەوەر و ئاشۆپە، هەست و پاڵدەرێن دەرەکى و نافخۆیینە. د خۆشیا نە هونەریدا، مرۆڤ ب هەستەوەران هەست پێ دکەت (دیتن، بهیستن، دەستکرن، تامکرن، بێهنکرن) و تۆشى هندەک هەلچوونێن دەروونى دبیت و هەستکرنەکا ب خۆشیێ بۆ پەیدا دبیت. نەدوورە خۆشیێ ژ هندەک هەلچوونێن خەمگین ژى ببینیت، وەکو روندک باراندنێ یان دلدەرێژکرنێ کو بارێ مرۆڤى پێ سڤکتر لێ دهێت و ئەڤ بارسڤکییە دبیتە ئەگەرێ پەیداکرنا خۆشییەکا دەروونى.
لێ خۆشیا هونەرى هەستپێکرنەکا نافخۆییە و چ کریارێن پێشچاڤ و ئەنجامدایى بۆ نینن و وەرگر ب ئاشۆپکرنێ تەصەورا بۆیەرێن دەربراندى دکەت و ل سەر هەستپێکرنا خوە یا ئاشۆپى رادوەستێت و تێڕامانا شێواز و ئەنجامێن وێ دکەت. هزرێ تێدا دکەت و هەڤسارێ ئاشۆپا خوەیا بارکرى ل دویڤ بەرددەت. ئەڤ جۆرە خۆشییە، هاریکارى یا وەرگرى دکەت کو هەلچوونێن خوە رێکبێخیت و تێ بگەهیت، ئانکو زێدەبارى کارڤەدانێن دلینیێ و رەفتارێ، سەربۆرا خوەیا درککرنێ و هزرکرنێ ژى دهاڤێتە سەر کو سێگوشەیا کەسایەتى یا وى (هزر و دلینى و رەفتار) پێ هەڤسەنگ ببیت. تێگەهشتن و رێکخستنا هەلچوونان ب خوە ژى خۆشییەکە ژ خۆشى یێن دى یێن دەرێژکرنا هەلچوونان جودایە. ژلایەکێ دیڤە ژى، خۆشى یا لێگەریان و ب سەرهەلبوونێ بیاڤەکێ مەزن ژ خۆشى یا شعرێ ب خۆڤە دگریت، چونکو وەرگر وەسا هزر دکەت کو ئەوە یێ دئاخڤیت و هەستێن وینە یێ گەرم دبن. هەروەسا هەست ب پشکدارى یا داهێنانێ دکەت، ب نەمازەیى ددەمێ ڤەکرنا تەلیسمێن وێنەیاندا و ل وى دەمێ ب سەر پەیام و رامانێن ڤەشارتى یێن ڤەرێژا پەیڤان هەلدبیت. ب ڤێ چەندێ ژى مرۆڤ ب شعرێ و خۆشیا وێڤە دهێتە گرێدان و شعر پێ نەمر دبیت.
شعر و دەستەڵات
هەڤكێشا دەستەلاتێ دگەل هەمی جۆرێن بەرهەمێ هونەری، هەڤكێشەكا كەڤنە و ب كەڤناتى یا ئێكەمین بۆیەرێ بەرەڤانیكرنێڤە هەڤبەندە. دۆزا دریفۆس دهێتە هژمارتن كو شەنگستەیێ هەلویستێ رەوشەنبیریێیە ل دژی دەستەلاتێ. شعر وەكو جوانترین و كاریگەرترین بەرهەمێ هونەری؛ كو رۆژانە خەلك سەرەدەریێ دگەل دكەت ژڤێ جغزێ نە بێ بەهرە و هەردەم كەفتییە دناڤ ڤێ هەڤكێشا (رەوشەنبیر- دەستەلات) ێدا.
ئەگەر شاعری ئەرك و رۆلەكێ دیاركری دجڤاكیدا هەبیت، هەروەسا دەستەلاتێ ژی ئەرك و رۆلێن دیاركری هەنە. ئەڤجا ما یا فەرە هەردەم شاعر دژی دەستەلاتێ بیت؟! دەمێ مایاكوفسكی دژاتییا دەستەلاتێ دكر، مەرەما وی پێ ئەو بوو كو دەستەلاتەكا دی یا ل گورەی لەحزەیا دیرۆكی یا جڤاكی و حەز و خواستێن مللەتی، جهێ دەستەلاتا چوویی بگریت. هەلبەت مەرەما من ل ڤێرە ئەو نینە كو بەرەڤانیێ ژ دەستەلاتا هەیی بكەم، چونكو هەر دەستەلاتەكێ پارێزەر و بەرەڤانێن خوە هەنە! لێ ئەوا من دڤێت هەولەكێ بۆ بدەم، ئەوە كو گومانەكێ بێخمە ڤێ هزرا رەهایی یا هندەك ژ هەلبەستڤانێن مە بۆ دچن، ئەوێن هەردەم دبێژن کو شاعرێ راستەقینە ئەوە یێ دژاتیا دەستەلاتێ دكەت.
جارێ دا ل سەر پەیڤا شاعرێ راستەقینە و شعرا راستەقینە راوەستێین، ئەگەر مە ئەڤ تێرمە قەبوولکر (چ شاعرێ راستەقینە بیت یان شعرا راستەقینە)، رامانا وێ ئەوە کو شعر و شاعرێن نەراستەقینە ژى هەنە. باشە ما ئەو کییە راستەقینى و نەراستەقینى یا شعر و شاعرى دەستنیشان دکەت؟ ب کیژ پیڤەرى و ب کیژان مەنزوومەیا هزرى دهێتە پیڤان؟ باشە ئەگەر شاعرێ راستەقینە ئەو شاعرە بیت یێ بەرەڤانیێ ژ مافا هەژاران دکەت و خوە دکەتە قوربان ژبۆ دۆزەکا دیارکرى و پەژراندى ژلایێ کۆما خەلکێ جڤاکیڤە، پا ئەو شعرا بەحسى ئەڤینى و جوانیێ و هەلچوونێن دەروونى یێن مرۆڤێن تاک دکەت، دێ چ بێژنێ؟ ل ڤێرە ئەم دێ پێدڤى ب پێناسەکرنا شعرێ بین، ئەگەر شعر کۆمەکا هزر و هەڵویستێن پێشەنگ بیت دچوارچۆڤێ ناڤەرۆکەکا هەڤگرتى و هەڤسەنگدا کو ب شێوازەکێ هونەرى و جوان هاتبیتە دارشتن، پا دێ چەوا ژ گۆتارەکا سەرکەفتى یا سیاسى هێتە جوداکرن کو ژلایێ دەستەکەکا بژارەیا پێشکەفتخوازڤە هاتبیتە نڤیسین؟ ب هزرا من، هەمى شعر و هەمى شاعر راستەقینەنە. ئەلەمێنتێن شعرێ کو هزر و هەلوێست و پەیڤ و دلینى و ئاشۆپ و سەربۆرەکا کەسۆکى یا ئەپستمییە، ب ئاوایەکێ راستەقینە دهێتە نڤیسین. لێ مەرەم و پەیاما ل پشت هەڤۆکێن شعرى دهێتە ئاراستەکرن، میناکێ راستەقینى و نەراستەقینیێ ددەتێ. لێ راستەقینى و نەراستەقینى ژى بابەتەکێ رێژەییە و ئەو ل دەف من راستەقینە دبیت ل دەف لایەنێ بەرانبەر نەراستەقینە بیت. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دکارین بێژین کو هەمى شعر راستەقینەنە، لێ د جھ و سەردەم و هەلویستێن جوداجودا دا.
شاعری، هەر شاعرەكی دهەمی سەردەم و جهاندا، پەیامەكا هەی ژ چوارچوڤێ مرۆڤانتیێ و ئازراندنا پێدڤی یێن جڤاكێ سەردەمێ خوە و نەخشەكیشان و پێشبینیكرنا جڤاكێ پاشەرۆژێ دەرناكەڤیت. ما ئەگەر ئەڤ ئەركێ مێژوویی و مشتی مرۆڤانتی هەمان حەز و بوچوونێن دەستەلاتێ بیت، دێ بوچی دژاتیێ كەت، خۆ ئەگەر دشیانا وێدا نە بیت ئەنجامدەت ژی؟! یان ژی ئەگەر ئەڤە ئەو دەستەلات بیت یا شاعری بۆ ماوێ نیڤ سەدەیێ ژیانا خوە یان پتر ستران و پەیڤێن جوان بۆ دارشت بن! ب هزرا من، ل شوینا دژاتیێ هەولدانێن راستڤەكرنێ و چاككرنێ دێ كاریگەرتر بن، هەروەسا مومارەسەكرنا رۆلێ خوە یێ دیرۆكی كو پابەند و پێگیرییە ب دۆزا پێشكەفتنخوازا گەل و وەلاتی، دێ پتر دبەرژەوەندا وەلاتیدا بیت ژ خوە ڤەدەركرنێ.
پرۆسەیا گوهورینێ ژی، هەر گوهورینەكا هەبیت و د چ بیاڤێ ژیانا جڤاكیدا بیت، گوهورینا هزر و تێگەهانە، نە گوهورینا كەسانە. گوهورینا تێگەهان هەمی خەلكی ڤەدگریت و هەردەمێ تێگەهەك دبیتە پشكەك ژ ژیانا رۆژانە یا خەلكی، ڤەگەریانا وێ زەحمەتە و چەسپاندنا وێ دێ یا بەردەوام و ستراتیژی بیت. لێ گوهورینا كەسان، چ ژ ئارێشێ ناگوهوریت، چونكو ئارێشا سەرەكی یا هەر رەوشەكا نالەبارا جڤاكی هەبوونا تێگەھ و كلتۆرێ نە پێشكەفتی و مشتی شاشییە. ئەڤجا مانا تێگەهێن شاش وەكو سیستەمەكێ ژیانێ هەمی خەلكێ هەیی (ب هەمی ئاستێن خوە یێن رەوشەنبیریڤە) ڤەدگریت و دئەنجامدا هەمان سیستەم و تێگەھ ب هندەك كەسێن جوداڤە دهێنە پەیرەوكرن. ب ڤێ چەندێ ژى، فەرە دژاتییا شاعری دژایەتیكرنا تێگەهان بیت، نە یا كەسان.
دشیاندایە كو كەسەك بێژیت: ئەڤ تێگەھ و سیستەمێن هەیی ژلایێ كەسێن دەستەلاتدارڤە دهێنە پاراستن و بەردەوامكرن! گوهارتنا كەسان دێ بیتە ئەگەرێ گوهورینا ڤێ پرۆسەیا پاراستن و بەردەوامكرنێ، دئەنجامدا تێگەھ ژی دێ هێنە گوهارتن. ژبلی هندێ كو ئەڤ هزرە نە سەداسەدە، هەروەسا ئەڤ شێوازێ هزركرنێ بەرێ مە ددەتە وێ هەڤكێشا دناڤبەرا ئایینی و دەستەلاتا هەییدا ژى. ئایین دژاتییا دەستەلاتێ دكەت ژبۆ ب دەسڤەئینانا دەستەلاتێ! ئەگەر شاعر ژی دژاتیێ بكەت ژبۆ ب دەسڤەئینانا دەستەلاتێ، هینگی كۆمەلا خەلكێ هەچكوهەیی مافێ هەی گومانێ دشیانێن وان یێن گوهورینێدا بكەن و پاشی دێ گەهینە وێ باوەرێ كو "دەوێ جێرباندی چێترە ژ ماستێ نە جێرباندى."
ب هزرا من، هەردەمێ ئایین وەكو پرۆسەیەكا گیانی یا ڤەدەر ژ دەستەلاتێ (مینا هەموو وەلاتێن پێشكەفتی یێن جیهانێ) مومارەسا ئاییردەیێن خوە بكەت، هینگی هێزا ئایینی دێ موكمتر بیت و خەلك دێ پتر پێڤە هێتە گرێدان. هەروەسا شاعر ژی ئەگەر دوورە دەستەلات بیت و دژاتییا تێگەھ و سیستەمێن نەدادپەروەر بكەت، دێ پتر یێ نێزیكی خەلكی بیت و دێ پتر رۆلێ خوە یێ دیرۆكی گێریت. هەر سیستەمەكی كەسێن خوە یێن تایبەت هەنە، ئەگەر سیستەم یێ باش و پێشكەفتی بیت، ب ئاوایەكێ ئوتۆماتیكی كەسانێن باش و پێشكەفتی دێ ب رێڤە بەن. چونكو كا چەوا كەس سیستەمان پەیدا دكەن، هەروەسا سیستەم ژی كەسان راستڤە دكەن و دئێخنە دقالبیدا.
شعر و سیاسەت
نڤیسەرا ب ناڤودەنگا میسرى (نەوال سەعداوى) دبێژیت کو سیاسەت دکاریت خوێیا خوە بکەتە ناڤ هەمى گراران، ئانکو هەمى بۆیەرێن ژیانێ ب پیڤەرێ سیاسەتێ دهێنە پیڤان... خۆ ئەڤینى و پرۆسەیا ئەڤینداریێ ژى، ژڤى قالبى بێ بەهر نینە. ئوو چونکو شعر بەرهەمەکێ هزرى و دلینیێ هەڤبەندە ب هەموو لایەنێن خۆشى و گرفتارى یێن ژیارا مرۆڤیڤە، بێگومانە کو ئەو ژى دێ دناڤ جغزا سیاسەتێدا گەشە کەت.
شعر.. وەکو بەرهەمەکێ هونەرى یێ جوان و باڵکێش، ڤەرێژا هەستێن فیرهایى یێن ئەیۆنێن گەرمێن دلینیێ و سەربۆرا ئەپستمى یا شاعرییە کو ب شێوەیەکێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ بەرکارێ عورف و عەدەت و هەڤبەندى یێن جڤاکێ دەردۆرە. ب ڤێ چەندێ ژى، دکاریت کاریگەریێ ل سەر سیاسەتێ بکەت و بکەڤتە دبن کارتێکرنا سیاسەتێڤە. لێ پرسیارا گرنگ ئەوە کا سیاسەت چییە؟ ئەرێ د سەردابرن و بکارئینانا خەلکییە ژبۆ گەهشتنا دەستەلاتێ یان هونەرێ مومارەسەکرنا کارێن مەمکینە ژبۆ رێکخستنا جڤاکى؟ ئەرێ پاڵپشتى یا دەستەلاتێیە یان ئازراندنا ئارێشە و دیاردێن جڤاکییە کو دەستەڵات پێ ئاگەهدار بیت کار ژبۆ راستڤەکرنا وان بکەت؟ ئەرێ ما سیاسەت وەرگرتنا دەستەڵاتێیە یان دەستەڵات ب خوەیە، یان ژى کارکرنە ژبۆ رێکخستن و راستڤەکرنا دەستەڵاتێ؟ ئەگەر مە ناسناما سیاسەتێ دەستنیشان کر، دێ شێین هەڤبەندى یا شعرێ و شاعرى ب سیاسەتێڤە دیار کەین. لێ چونکو سیاسەت هونەرێ رێکخستنا جڤاکییە و هەولدانەکە ژبۆ باشترلێکرنا رەوشا هەیى یا جڤاکى، نە رەفتارێن خراب بکارئینانا دەستەڵاتێیە. ئەڤجا ئەم دکارین بێژین شعر ژى سیاسەتەکە (سیاسەتەکا جوان و مشت ژ هەستێن مرۆڤایەتیێ) و شاعر ژى سیاسەتمەدارەکێ ئاشتیخوازە.
گەلەک وێژەڤان و رەخنەگرێن وێژەیى وەسا هزر دکەن کو شعر و سیاسەت دوو جەمسەرێن ژهەڤدوور و هەڤدژن، دشیاندا نینە کو مرۆڤ شاعرەکێ باش بیت و دهەمان دەمدا سیاسەتمەدار بیت ژى. ئوو ل گورەى ڤێ چەندێ بلندى و پایەبەرزى یا شعرێ ب راددەیێ دوورى یا وێ ژ سیاسەتێ د پیڤن و هەردەمێ شعرەک یان هەلبەستەک هندەک بابەتێن سیاسى د هوندرێ خوەدا هەمبێز بکەت، رەخنەگر سەرەدەرییەکا هونەرى یا پێدڤى دگەل ناکەن. ب هزرا من، شعر و سیاسەت دوو بابەتێن تەڤاڤکەرێن هەڤن، چونکو هەردوو بیاڤ د چوارچۆڤێ مرۆڤانتیێدانە و ژبۆ باشترلێکرن و پێشڤەبرنا جڤاکى و بەختەوەرى یا مرۆڤى کار دکەن. ئەگەر وەزیفەیا شعرێ وەکو جاران نەما بیت ژى، کو رۆڵەکێ کاریگەر د رێڤەبرن و رێکخستنا ژیارا جڤاکیدا ددیت، ئەلەمێنتێن شعرێ کو پەیڤ و وێنە یێن شعرینە، ل هەر دەم و جهەکێ دیارکرى بن و ب هەر شێوازەکێ هاتبنە نڤیسین و گۆتن، ناسنامەیا شعرێ ددەتێ. سیاسەتمەدارى یا شاعرى، تێگەهێ وى یێ هزرى دەستنیشان دکەت و ڤى تێگەهێ هزرى (ناڤەرۆک) ب شێوەیەکێ هونەرى دەردبڕیت کو خواندەڤان خۆشیەکێ ژێ ببینیت و هەست ب ئارامییەکا دەروونى بکەت. دبیت خەلکێ هەچکوهەیى ژى هەمان هزر و بۆچوون هەبن، لێ نەشێت ب وى شێوازێ شاعرى دەربرینێ ژێ بکەت. ژلایەکێ دیڤە ژى، شاعر وەکو مرۆڤ دناڤ جڤاکیدا دژیت و دەربرینێ ژ ئارێشە یێن کەتوارى و ژیارا هەیى دکەت و بابەتێن پێدڤى گوهۆرینێ دئازرینیت. ڤێ چەندێ ژى پێدڤى ب تێگەهەکێ هزرى هەیە، سەرەدەریکرنا دگەل ڤى تێگەهى و ب رێڤەبرن یان رێکخستنا ئەلەمێنتێن وى، کراسەکێ سیاسەتێ دکەتە بەرخوە. هەلوێستێ شاعرى ل هەمبەرى هەر دیاردەکا جڤاکى یان هەر رەفتارەکا دەستەڵاتێ، ما نە سیاسەتە؟
لێ چونکو هزرا باو ل سەر سیاسەتێ ئەوە کو بابێ خوە نانیاسیت و هەردەم گەهشتنا ئارمانجێ پیڤەرێ سەرەکیێ هەموو پێرینەیانە. ب ڤى پیڤکى، شاعر نەشێت پێرینەیان پشتگوھ پاڤێت و ژ چوارچۆڤێ پرسێن مرۆڤایەتیێ و جوانیێ دەرکەڤیت، ئەڤجا چەند ژ سیاسەتێ یێ دوور بیت، دێ پەیاما وى راستگۆتر و رەواتر بیت. تا راددەیەکى، دبیت ئەڤە نێزیکى پەیاما شعرێ و شاعرى ببیت. لێ نە هزرەکا رەهایى یا بەلگەنەویستە، چونکو نە مەرجە هەموو سیاسەتمەدار ب هەمان نەفەسا بەرژەوەندخوازان کار بکەن و دیرۆک یا مشتى نموونە یێن گیاندارە. ب درێژاهى یا دیرۆکێ، هەموو دەستەڵاتێن ئایینى و سیاسى و جڤاکى و ئابۆرى، گرنگى ب شعرێ دایە و شعر بکارئینایە ژبۆ گەهشتنا مەرەم و ئارمانجێن خوە. ل ڤێرە شاعر و نەشاعر (یان ئەم دکارین ببێژین شاعر و سیاسەتمەدار) ژهەڤ دهێنە جوداکرن. لێ پرسیارا دى ئەوە کا شاعر دویڤەلانکێ سیاسەتێیە یان شاعرە و سیاسییە، یان ژى شاعرەکێ سیاسییە؟
ئەو شاعرێ پەیڤ و هونەرێ خوە بێختە د خانا پاراستنا بەرژەوەندەکا دیارکریدا و تنێ دەهۆلقوتان و پێگۆتنێن رویت ژ هەستێن مرۆڤایەتیێ، بۆ لایەنێ خوە بێژیت و بەڵاڤکەت، هینگى ڤەهینۆکا وى ناکەڤیتە دخانا شعرێدا. لێ ئەگەر شاعرەک ب هەموو هونەر و جوانى یا خوە یا شعریڤە ببیتە داردەستێ لایەنەکى یان دەستەلاتەکا دیارکرى و هەر پەیامەکا هەبیت، ب پەیڤێن شاعرى بەڵاڤەکەن (وەکو ل سەردەمێ بۆرى دهاتە کرن). ئەو شاعرە دبیتە شاعرێ دیوانا سولتانى یان یا ئاغاى، یان ئەم دشێین بێژینێ دویڤەلانکێ سیاسەتا دەستەڵاتێ. دیرۆکا شعرێ یا مشتە ژ ڤان جۆرە شاعران و گەلەک رەخنەگر ڤێ رەفتارێ ب پێرینەیەکا بەڵاڤکرنێ و ناڤداربوونێ ددەنە نیاسین. لێ ئەگەر شاعرى هەڵوێستەکێ سیاسى هەبیت و ل گورەى وى هەلوێستى دیارکرى دەربرینێ ژ هەلوێستێ خوە بکەت، پەیڤ و هونەرێ خوە بێختە د خزمەتا ئارمانجەکا مرۆڤدوست و رەوا یا پاراستنا مرۆڤایەتیێدا، هینگى شاعرە و سیاسەتمەدارە ژى. ئوو ئەگەر شاعرى خوە ب دۆزەکا دیارکرى یا مرۆڤانتیێڤە گرێدا و هەموو شعرێن وى دخزمەتا وێ دۆزێدا بن، ل وى دەمى دێ بیتە شاعرەکێ سیاسى.
ب هزرا من، ئەوا رەخنەگر ب شێوەیەکى رەهایى سەرەدەریێ دگەل دکەن و ل دژ رادوەستن، نە زانستێ سیاسەتێیە، بەلکو سیاسەتا دەستەلاتەکا دیارکرییە و دویڤەلانکییە. هەموو دەستەڵات ژ شاعر و رەوشەنبیران دترسن و هەردەم هەولددەن کو نێزیکى خوە بکەن یان ب کێمى نە بنە دژێن وان. ئەڤجا ل گورەى کەسایەتى و سەربۆرا رەوشەنبیرى یا شاعرى، هندەک دبنە دویڤەلانک و هندەک دبنە سیاسى و هندەک ژى پارێزگارى یا هەلوێستێن خوە دکەن. شاعر ژى مرۆڤە و دناڤ جڤاکەکیدا دژیت، خودانێ خوە و بڕیارا خوەیە، دبیت ئەو ژى هەلوێستەکى بهەلبژێریت و لایەنگیرى یا سیاسەتەکا دیارکرى بکەت. لێ هەردەم هەلگرێ پەیامەکا رەوایە ب بیروباوەر و تێگەهێ سەردەمەکێ دیارکریێ شاعر تێدا دژیت. ل هەر سەردەم و بارودوخێن جهەکێ دیارکرى، د بازنەیێ مرۆڤایەتیێدا کار دکەت و خەباتێ ژبۆ بەختەوەرى یا مرۆڤان دکەت. ئەگەر هەلوێستێ خوە یێ سیاسى بگوهۆریت ژى (کو گەلەک یا سروشتییە)، لێ هەلوێستێ وى یێ مرۆڤانتیێ و بەختەوەرى یا مرۆڤان و جوانیێ دێ هەر مینیت.
سیاسەت و سیاسیکرنا شعرێ
دبیت شاعرەک یان رەخنەگرەکێ خوینگەرم ببێژیت، چەوا شعر و سیاسەت دگەهنە ئێک؟ ما نە هەردەم شعر و شاعر ل دژى کریارێن سیاسەتێ و سیاسەتمەداران رادوەستێن؟ ئوو ئەگەر شعر ببیتە داردەستێ سیاسەتێ، دێ پەیاما خوە یا مرۆڤایەتیێ و بەختەوەرى یا مرۆڤان ژدەستدەت. بۆ ڤان جۆرە پرسیاران و پرسیارکەران دبێژم کو ئەز بەحسى سیاسەتێ دکەم وەکو مەنزوومەیەکا هزرى یا ژ پەیڤ و رەفتار و هونەرى پێک دهێت و د بیاڤێ دۆزا مرۆڤانتیێدا گەشە دکەت. ئەڤ سیاسەتە ژى هەموو بیاڤێن ژیانێ ڤەدگریت و شعر ژى وەکو ڤەرێژ و بەرهەمەکێ خۆش و جوان و مفادارێ جڤاکى، نە یا دوورە ژ ڤى چوارچوڤەى، کو ئەم دکارین ناڤێ سیاسەتا شعرێ بدانینە سەر. لێ ئەوا هندەک رەخنەگر بەحس ژێ دکەن، سیاسەتا دەستەڵاتێیە و شێوازێن پاراستن و ب رێڤەبرنا هەڤڕکیانە. د ڤى بیاڤیدا ژى، ئەو رەخنەگرانە ژ چوارچوڤێ هەڵوێستەکێ ئێکسەمتیێ دیارکرى ل هەمبەرى سیاسەتا بەرهەست و هەیى د کەتواریدا دەرناکەڤیت. ئەز بەحسى گەوهەرێ وێ سیاسەتێ دکەم کو رێکخستووکەکا هزرى و فەلسەفى و هەڵوێستەکێ گەلەنپەریێ وێرەکانەیە سەبارەت ب دۆزا مرۆڤى و مرۆڤایەتیێ و ئازراندنا ئارێشە و گرفتارى یێن رۆژانە دناڤدا دژیت. ئەڤ هەڵوێستە ژى، ئازادى یا هزرکرنێ و دەربرینێ و رێزگرتنا خوەییێ مرۆڤى (وەکو بۆنەوەرەکێ ئازاد و جوان و هەژى) ب خۆڤە دگریت، نە ئەنجام و بەرکارێن سیاسەتا دەستەلاتا هەنۆکەیى یان رابردوویى هەروەکو پڕانى یا رەخنەگرێن سیاسەتێ (سیاسەتا دەستەلاتا هەیى) د وێ جغزێدا دزڤرن.
شعر لێگەریانە ل فەرزایەکێ بەرفرەهتر ژبۆ فڕینێ، هەڵسەنگاندنا رابردوویە ژبۆ دامەزراندنا تێگەهێ پاشەرۆژەکا گەشتر، یان ژى ب کێمى یاخیبوونە ژ تێگەھ و بها یێن هەیى کو بابەتان بئازرینیت و مەژى یێن هزرکەر ژ زنجیرێن شۆپپارێزى و قاییلبوونێ و خوە تەسلیمکرنێ بپارێزیت. شعر هەڵوێستە و هەر هەڵوێستەکێ بالبەر و ئاڤاکەر سیاسەتەک هەیە. ئەگەر شعر بکاریت ڤان پێناسە یێن دەستپێکى ب خۆڤە بگریت، هەڵوێستەکێ سیاسییانە پێ دڤێت. ئەلەمێنتێن شعرێ کو هزر و ئاشۆپ و هەلچوونێن دلینیێ و پەیڤ و ڤەرێژا پەیڤانە، ب شێوازەکێ جوان و سەرنجراکێشى دهێنە دارێژتن و مەنزوومەیەکا هزرى و فەلسەفى و جوانیێ دناڤ خوەییێ خوەدا هەمبێز دکەت. ئەڤەیە ئەوا ئەم دبێژینێ سیاسەتا شعرێ. شاعر ڤێ سیاسەتێ دهاژۆت، ب مەرجەکى کو تێهزرین و هزرکرنەکا رێژەیى ژبۆ بابەتان و بۆیەران هەبیت، داکو بکاریت هەموو لایەنان ببینیت. لێ ئەگەر هەمان پێڤاژۆیا شعرى د چوارچوڤێ هزرکرنەکا رەهایى و ئێکسەمتیدا بیت، هینگى شاعر ژى وەکو سیاسەتمەدارێن هەیى (کەتوارى)، دێ ژ هەڵوێستێ خوەیێ مرۆڤایەتیێ دوور کەڤیت و نابیتە خودانێ پەیامەکا شعرى، خوە ئەگەر ئەڤ هەڵوێستە د دەم و جهەکێ دیارکریدا کاریگەر بیت ژى، نەشێت هەڵوێستێ گەلەنپەریێ شاعرى (کو نوونەرێ هەمى سەردەم و هەمى جهانە) ب خۆڤە بگریت. ژلایەکێ دیڤە، سیاسیکرنا شعرێ (کو نەسیاسەتا شعرێیە)، ژدەستدانا هەڵوێستێ مرۆڤایەتیێ یە و خوە گرێدانە دناڤ چوارچوڤێ جھ و سەردەم و ئیدیولۆژییەکا دەستنیشانکریدا، کو شعر و شاعرییەتا خوە ژدەستددەت.
دپڕانى یا جاراندا، ئەڤ هەلوێست و دیتنێن پێشوەختێن ئێکسەمتى (هزرکرنا رەهایى)، کارڤەدانێن دلینى یێن هەلنگفتنەکا دەروونینە کو ب نیشانێن خۆدانەپاشێ دهێتە پەسندان. خۆدانەپاش ئێکە ژ گرنگترین و بەرچاڤترین نیشانێن پێشێلبوونا پەستا پشتى ترۆمایێ، کو هەر ئیشارەتەک یان جەڤەنکەک یان بیرئانینەکا سڤک ژى، وە ل خودانى دکەت کو ژێ ڤەجنقیت و خوە ژێ بدەتە پاش، ئانکو هەڵوێستێ رەفتارەکا رەهایى یا بێ هزرکرن وەردگریت کو ژێ بدەتە پاش. نەدوورە ئەڤ خۆدانەپاشە، ببیتە ئەگەرێ پەیدابوونا ئارامییەکا دەروونى یا بەروەخت، لێ پێشێلبوون دناخێ کەسیدا دمینیت و کار دکەتە سەر بەرهەمدارى یا وى یا مفادار. هەلبەت مەرەما مە ب ڤێ شرۆڤەکرنا زانستێ دەروونى ئەو نینە کو شاعرێن ل دژى دەستەڵاتا سیاسى پێ سالوخەتدەین، لێ شێوازێ پێشکێشکرنا بابەتى پێدڤى ب ڤى جۆرێ شرۆڤەکرنێیە. دبیت شاعرەک هەست ب پویتە پێ نەکرنێ بکەت، یان کارەکێ وى ل دەف فەرمانبەرەکێ دەستەلاتێ گیرۆ ببیت، هینگى هلوێستەکێ ئێکسەمتى ل دژى هەموو سیاسەتێ وەرگریت. هەڵبەت ئەڤە نە بەراڤانیکرنە ژ سیاسەتا دەستەلاتێ یان ژ وان شاعرێن ناڤەرۆکەکا سیاسى ژبۆ شعرێن خوە ددانن، لێ بەرەڤانیکرنە ژ سیاسەتا شعرێ. دەمێ شاعرى دۆزەک هەبیت (هەر دۆزەکا هەبیت) و بەرەڤانیێ ژ دۆزا خوە بکەت (ئەگەر دۆزا وى دژاتیکرنا دەستەلاتا سیاسى بیت ژى)، هینگى جهێ رێزگرتن و پشتەڤانیکرنێیە، هەر شاعرەک خودانێ خوە و بڕیار و هەلویستێ خوەیە. لێ ئەوا ئەم نەدگەل، دیتنەکا ئێکسەمتى یا رەهایى و کەسۆکییە، بوهژاندا دۆزەکا گەلەنپەرى و مرۆڤایەتیێیە دناڤ هەڵویستەکێ کەسۆکیێ بەرتەنگدا. ما چییە ئەگەر شاعرەک سیاسى بیت و سیاسەتا وى ئەو بیت کو ب رێک و رێبازەکا دیارکرى، بەرەڤانیێ ژ دۆزەکا جڤاکى بکەت یان هەردەم خەباتێ ژبۆ ئازادى یا دەربرینێ و بەختەوەرى یا مرۆڤى بکەت. ئەحمەدێ خانى و گۆرانى و حاجى قادرێ کۆیى... هتد، هەر ئێکى سیاسەتەک هەبوو، دچوارچوڤێ بابەتێن مرۆڤایەتیێ و بەختەوەرى یا مرۆڤیدا شعرا خوە پێ دهاژۆت. مەحموود دەروێش و صالحێ یوسڤى و مام هەژار و عەواد ناسر و روشدى العامل و موزەفەر نەواب و شێرکو بێکەس سیاسەتمەدار بوون و جوانترین شعر پێشکێشى مللەتێ خوە کرینە. ئەڤە ئەون یێن ئەم دنیاسین و سەرەدەریێ دگەل هەلبەستێن وان دکەین، ب هزاران وەکو وان هەبووینە و هەنە... ما کەسەک دکاریت نەشاعرى یا وان ل قەلەم بدەت. بەرى هەیامەکێ شاعرەکا دوورە وەلات ڤەگەرابووڤە کوردستانێ، دەمێ مە بەحسى ڤێ مژارا ژێگۆتى دکر، گۆت: "زۆربا دبێژیت، هەردەمێ شاعرى بەحسى سیاسەتێ کر دبیتە کەر." من ژى ژ دەڤى ڤەگرت و گۆتێ: بێ زەحمەت بەرهەمێ خوە یێ ڤێ داویێ بخوینەڤە و ببینە کا چەند جاران تە ئیشارەت دایە بابەتێن سیاسى؟!! دەمێ من شەپرزەیى و بوغومین د سەروچاڤێن ویدا دیتى، من گۆتێ: ئەو سیاسەتا بەرهەمێ تەیێ ئافرەندەییە، نە سیاسەتا دەستەلاتێیە. ئەڤجا ب ئارامى گرنژى.
فەرە ئەم ئەوێن خوە ب رەوشەنبیر دزانین، وەکو وان کەسێن سادە نەبین، ئەوێن ژبەر قەیرانا پانزینێ دەنگێ خوە نەدایە دەستوورى و یاسایا وەڵاتى! ما نە دەستوورە دێ هەموو ژیانا کەتوارى رێکئێخیت و بەرژەوەندى یا هەموو مللەتى پارێزیت؟! سیاسەتا شعرێ ژى هەڵوێستێن شعرى رێک دئێخیت و دکەتە دناڤ خانەیا ئافراندن و داهێنانێدا. ب کورتى دبێژم: سیاسەتا شعرێ، نە وەکو سیاسیکرنا شعرێیە. فەرە ئەم هەموو ب چاڤەکێ رێژەیى سەحکەینە بابەتان و خوە ژ هزرکرنا رەهایى و ئێکسەمتى رزگارکەین.
شعر چییە:
ل داوى یا ڤان هزرێن عەفەوى و پرت پرت، ل بەندێ نەبن کو پێناسەیەکا ئێکگرتى و مەنهەجى ژبۆ شعرێ بدانم یان هەولدەم شعرێ پێناسە بکەم. ب هزرا من شعر ناهێتە پێناسەکرن، چونکو هەر پێناسەیەکا د هەر جھ و سەردەمەکیدا بهێتە کرن یان هاتبیتە دانان، کەلواشێ شعرێ پڕ ناکەت و دێ هەر یا کێم بیت. هەر هەستەکا مرۆڤ بکەت و بکاریت ب شێوەیەکێ رێکخستى دارێژیت و رەهەندەکێ مرۆڤایەتیێ یان جوانیێ ب خۆڤە بگریت، هەستەکا شاعرانەیە. لەوا ئەم دکاارین بێژین کو شعر: ئازراندنا هەستێن نازكە و لێگەریانەكا بەردەوام ل پرسیارێن ئازراندی و بێ بەرسڤ.
شعر: مەلەڤانیكرنە دنەدیاریێدا و خوە داوەشاندنا ژ نشكاڤەیە، ژ ئاسمانەكێ فرەھ و بلند بەر ب جاددە یێن مشتی مرۆڤ و كەتوارەكێ ژیان تێدا دبیتە تورینەكا نازك و جوان و پر ژ خۆشیێ.
شعر: ئەیۆنێن گەرمن ل دۆر تەوەرێ مرۆڤی دزڤرن و هەر چی رازا ڤەشارتی هەیە ب رویسی دادنیتە سەر روویێ كاغەزەكا سپی یا هێشتا كچین.
شعر: پێشمەرگەكە ژگوللەیێن خوە یێن نە تەقاندی... گول و بەیبوون و نێرگزان دكەتە رستك و ل ستوویێ بەردلكان را دلەییزینیت.
شعر: پێشبینی یێن عاشقەكێ شەیدا و سەوداسەرە، ژگولێن ناڤ باخچەیان شمشیرێن تیژ و درێژ چێ دكەت و ژبۆ ئاشتیێ ماهینێن كەحێل دبەزینیت.
شعر: دلدەرێژكرنەكا دەروونییە و هەست و نەست و لڤینێن حێنجێن مرۆڤی پێ ئارام دبن.
شعر؛ پەیامەكا خودایی یە و جوانترین خەلاتێن خوداڤەندانە ژبۆ جوانكرنا ژیانێ خۆشیا مرۆڤی.
شعر؛ مێبازەكێ پلان ئاشكرایە و تیرێن ئاوران بەر ددەتە گولان و شنەبایێ هین و هەناسە یێن ئاخینكاوی یێن گەرم. ئەگەر لابۆرەك هەبا و فەحسا گەردێن بای پێ كربا، دا شعرێن نارینكاوی یێن چووچكان و ئاخینكێن عاشقان و سلاڤێن بەلگەچلیا بو ئاخێ تێدا بینیت.
شعر؛ كۆمەكا دەربرینێن هەڤدژ و هەڤواتا و موفارەقەیێن جوانە كو دبیتە خۆدیكا ژیانا سرۆشتی یا مرۆڤی، مفایەكێ ئەپستمی و خۆشیەكا دەروونی ددەتە وەرگری.
شعر؛ نە سكەیێ تڕێنێیە و ب رێڤەچوونەكا لەشكەری یا هەڤسەنگ و هەڤدەنگ و هەڤرەنگ دگەهتە رێژگەهێ. ئوو نە بەرنامە و ناڤەرۆكا حزبەكا ئیدیولۆژیستە كو بابەتەكی باركەت و ژ هەمی لایانڤە گویفكا ببەتێ.
!...شعر؛ شعرە و چ دی نە