ژانێن جڤاكی

ئازاد گەنجەكێ رەوشەنبیرە، پڕانی یا ئێڤاری یێن خوە ل باخچەیێ ئێكەتی یا نڤیسەرێن دهۆكێ دبۆرینیت. ژ بنەمالەكا هەژار و ئاییندارا باژێرێ دهۆكێیە. دلبەرا وی یا ب ناڤێ دلبەر، كەسەكێ زەنگینێ ژ دەرڤەی وەلاتی ڤەگەریایی بۆ ژیانا خوە هەلدبژێریت و ل سەر هەمی خەون و هەست و ئەڤینی یا ئازادی دچێترینیت. پشتی ڤێ روودانێ، پەهلەوان دكەڤیتە دناڤ گێژەڤانكەكا باركری ب بێباوەری و بێدادی یا جڤاكیدا. ئیسڤێ زاڤایێ وی كو كەسەكێ قومارچی و مەیڤەخۆرە، ئارێشە یێن بەردەوامێن خێزانی دگەل نەسرینا هەڤژینا خوە هەنە، هەتا گەهشتییە وی راددەی كو نەسرین ژ مال دەركەڤیت و ل داویێ ژی داخوازا بەردانێ ژ مێرێ خوە بكەت. ئیسڤێ قورماچی و هەردەم موفلس، ب سەر هەڤالەكێ خوە یێ كەڤن هەلدبیت (ب ناڤێ دەشتی). دگەل وی كارێ كڕین و فرۆتنا پارچە عەردێن رەشەكێن رژێما هەلوەشیایی دكەت. د ڤێ سەفەرا كاریدا ژنەكێ ب ناڤێ جەمیلا دنیاسیت و ئیسڤ دكەڤتە دناڤ داڤێن ئەڤینی یا وێدا. ئەڤ ئەڤینی یە رۆژ بۆ رۆژێ گەرمتر لێ دهێت هەتا وی راددەی كو بڕیارا رەڤینێ ددەن و بەر ب سینۆرانڤە دچن داكو ل وەلاتەكێ بیانی ببنە پەناهندە و ژیانەكا نوو دەست پێ بكەن. د ڤێ گەرمە گەرما روودانێن جڤاكی و ژیانا نالەبارا رۆژانەدا، سەرنج و هەستا شكەستی یا ئازادی بەر ب كچەكا هەلبەستڤانڤە (ب ناڤێ شرین) دهێتە راكێشان. ئەڤ كچە هەڤالا خویشكا وی بوو، كو ژ بەر ئارێشەیەكا جڤاكی و خێزانی یا سروشتی، ب دەستێ پسمامێ خوە هاتییە كوشتن و بوویە قۆربانی یا عورف و عەدەتێن جڤاكی. لێ ئەڤ ئەڤینی یا دناڤبەرا ئازادی و شرینێدا، ب شێوەیەكێ ئاشكرا ناهێتە خویاكرن و ژ چوارچۆڤێ دانوستاندنێن ل سەر جڤاكی و رێزگرتنەكا ئالوگۆر نابۆریت. ل داویێ و دلەقتەیەكا نەچاڤەرێكریدا شرین دهێتە مالا ئازادی، مل ب ملێ هەڤ و دەستێن وان دناڤ ئێكڕا دمەشن كو نیشانا خویاكرنا ئەڤینێ و نژاندنا خەونێن پاشەرۆژەكا گەشە. پەهلەوانێن لاوەكی ژی، هەر ئێك دگەهتە چارەنڤیسێ خوە یێ هەژی كو نڤیسەری ب پلان بۆ داناینە؛ پشتی جەمیلا و ئیسڤ ب رێكا رەڤێڤە دهێنە گرتن و شەلاندن، جەمیلا خوە د گەرماڤا مالا خوەڤە دسۆژیت و ئیسڤ ل باژێرەكێ نەكوردستانی، د زیندانێن رژێمێڤە ب ئەشكەنجەدانێ دهێتە كوشتن. دەشتی و ئەو رێڤەبەرێ پالپشتی یا وی دكر، ب دەستێ ئاساییش و یاسایا هەرێما كوردستانێ دهێنە گرتن. ئەڤەیە پوختەیا ناڤەرۆكا رۆمانا "ڤیان ددەمەكێ ژانداردا"^*، كو ژلایێ چیرۆكنڤیس "محسن عبالرحمن"ڤە هاتییە نڤیسین و بەلاڤەكرن. ئەڤ رۆمانە ژ ١٩ ناڤبڕێن سنسلەیی پێك دهێت و دچوارچۆڤێ ڤەگێران و روودانا بۆیەراندا، ئیشارەتێن رەخنە ئامێز و رەتكرنێ ئاراستەی تێگەھ و رەفتارێن جڤاكێ كوردی دكەت. ب ڤان ئاماژە یێن راستەوخۆ و نەراستەوخۆ یێن دەربارەی عورف و عەدەتێن كوردەواریێ، تبلا خوە ددانتە سەر هەڤڕكی یا دێرینا دناڤبەرا تەخێن جڤاكیدا و هەلوێستێ رەوشەنبیرەكێ پێگیر پێ خویا دكەت. هەروەسا رەوشا جڤاكێ كوردی (نەمازە جڤاكێ دهۆكێ)، ب كامیرەیا پێنڤیس و پەیڤێن خوە یێن باركری ب هەلچوون و هەلوێستێن گومانبڕ و رەهایی رەسم دكەت. مینا سینارێستێن سینەمایی، پرۆژەیێ فلمەكێ دوكیومێنتاری ل سەر رەوشا جڤاكی یا دهۆكێ د سالێن نۆتاندا دنەخشینیت.

ڤیان ددەمەكێ ژانداردا

ناڤ یان تایتل ددەقێن وێژەییدا، گرنگییەكا سەنجراكێش هەیە ژبۆ چوونا دناڤ ئەتموسفیرێ ناڤەرۆك و شێوازێ دەقیدا. دبیت تایتل كلیلا ڤەكرنا دەرگەهێ هۆلەكا مشتى هەست و هزر و تێگەھ و هەلوێستێن مرۆڤایەتیێ بیت. لەوا گرنگیدان ب هەلبژارتنا ناڤی، كارەكێ تەمامكەرێ پرۆسە یا داهێنانا وێژەیی یە. ناڤێ ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژا، ژ دەستەواژەیەكێ پێك دهێت كو میناكێ هەڤۆكەكا خەبەری وەردگریت. ڤیان ددەمەكێ ژانداردا، ڤیانە وەكو هەر ڤیانەكا دی دناڤبەرا دوو مرۆڤاندا یان دناڤبەرا مرۆڤی و تشتەك یان بۆیەرەكێ خوشتڤیدا. لێ ئەڤ ڤیانە ب سەردەمەكێ دیاركریڤە هاتییە گرێدان كو دەمەكێ ژاندارە. ئەگەر ئەم ناڤێ رۆمانێ بەر ب ئەلەمێنتێن سەرەكیڤە هەلوەشینین (ڤیان، دەم، ژاندار)؛ لێ چونكو دەم هاتییە دەستنیشان كرن و ب ژانداریێڤە هاتییە گرێدان، ئەڤجا دێ بیتە (ڤیان و دەمێ ژاندار).

ژان ب رامانا ئێشانەكا توند و دژوار دهێت، وەكو ژانەسەر (بۆ سەرئێشانا میگرێنێ بكار دهێت)، برینێن ب ژان.. هتد. لێ بكارئینانا ژ هەمی یا بەربەلاڤتر ژبۆ كرژبوونا ماسولكەیێن مالبچووكێ ژنا دووجانە ددەمێ بوونێدا. نەدوورە بكارئینانێن دی ژی شوبهاندنا توند و دژواری یا ئێشانێ بیت دگەل ژانێن بوونێ. ئەڤجا ئەم دكارین بێژین كو تایتلێ ڤێ رۆمانێ ڤیانە ددەمەكێ ل بەر بوونێدا. بوون دپڕانی یا تێگەهێن جڤاكی و دهەمی سەردەماندا، كریارەكا گەشبینە و ب هاتنا ژیانەكا خۆشتر و بەرهەمدار و كاملانترڤە هەڤبەندە. نەمازە ئەگەر ئەم بزانین كو هەمی ژان و بوونێن بۆری، نە ل ئاستێ حەز و ڤیانا نڤیسەری بوون: "پشتی هەر قوناغەكا ژانداریێ كوردایەتی تێدا بۆری، هەولدانێن ل دووف ئێك و بێ راوەستیان هەر ژبەر برن بوو یان باشترین حال زاروویەكێ مری بوویە.. بپ٢١". ئەڤجا وەكو هەر رەوشەنبیرەكێ پەیامدار كو فەرە هیڤییەكێ دناڤ بێ ئۆمێدی و داكەفتنێن خەلكیدا بچینیت، ئەڤ ژانێن نوو ئێخستینە دناڤ مالبچویكێ جڤاكیدا كو بوونەكا ساخلەم و كاملان ڤەژینیت. ب ڤێ چەندێ، بۆ خواندەڤانی ئاشكرا دبیت كو نڤیسەر دێ بەحسی هندەك ژانێن مشتی قێژی و هەوار و وەستیان كەت. ل داویێ ژی، دێ بیتە ئەگەرێ بوونەكا خۆش و تەنا و پڕ شەهنازی.

جھ د رۆمانێدا كوردستانە و ژ كوردستانێ ژی باژێرێ دهۆكە. سەردەمێ ڤێ رۆمانێ، دەمێ پشتی سەرهەلدانا بوهارا ١٩٩١ێیە. ئوو هەمی روودان و جهێن دەستنیشانكری د پێڤاژۆیا بۆیەراندا، وێ هزرێ بۆ خواندەڤانی پەیدا دكەن كو سەردەمێ رۆمانێ ب سالێن بەری سالا (٢٠٠٠)ڤە گرێدایە. دەمێ ب رێكا فلاشباك و ڤەگێرانا سەرهاتییان ژی، خواندەڤانی ڤەدگەرینتەڤە سەردەم و جهێن دی یێن مینا كریارا ئەنفالێ و زیندانێن رژێمێ و قادێن شەڕێ براكوژیێ و رێكا رەڤینا بەر ب پەناهندەییێڤە. نڤیسەر رۆلێ حیكایەتبێژی وەردگریت و تنێ ئیشارەتان ددەتە وان جهان و ناكەتە قادا سەرەكی یا بۆیەرێن رۆمانێ.

ڤێ رۆمانێ پەهلەوانەكێ سەرەكی هەیە و كۆمەكا پەهلەوانێن لاوەكی یێن ل گورەی هاتنا بۆیەران دهێنە سەر قادا قەومینا بۆیەران. لێ نڤیسەری ب وەكهەڤی سەرەدەری دگەل هەمی پەهلەوانان كرییە و چافكێ كامیرا رەسمگرتنا پەیامێن خوە، ل گورەی روودانێ ئاراستە كرییە. نەدوورە ئەڤ كریارە ب تەنا خوە، ئاماژەیەكا هێمایی بیت ژبۆ پەیاما سەرەكی یا رۆمانێ كو بەرپاكرنا سەروەری یا یاسایەكێیە، دادپەروەری و وەكهەڤی یا جڤاكی ژبۆ هەمی ئەندامێن جڤاكی د ئەرك و مافاندا بپارێزیت. ژ لایەكێ دیڤە ژی، نە دوورە ئیشارەتەكا هێمایی بیت كو د سەردەمێ رۆمانێدا، هەمی كەس ب وەكهەڤی تۆشی دەردەسەری و ژانێن جڤاكی بووینە. خوە جەمیلا یا لەشفرۆش ژی (كو پەهلەوانەكا لاوەكییە)، قوربانی یا ئەنفالێیە و عشقەكا بێگەردا ڤەشارتی ددلێ وێدا هەیە:

-  ئەنفالێن ناخ و دەروون هەژاندین و تێر رەزیل و بێ روومەت كرین، تنێ بویە درویشمەك لسەر پاتەكێ رەش (ئەم شەرمەزار دكەین...) و ل جڤاتا ڤەدگێرین خودێ مەزنترین تولڤەكەرە. ئیسڤی ب حێبەتی گوهدێری دكر، وەكو یێ باوەر نەكەت.

-  ما ئەنفالان ژ تە ژی گرتییە؟!

-  ب خەمگینی و چاڤێن تژی روندك.. پشتی لێبورینا سەركردایەتیێ وەك كەرێ پەزی ئەم كومكرین، ئەو ئێك بۆ ژ یێن كەلا نزاركێ ب بلوكا كوشتین.. بپ١٩٦.

ئانكو ئەم دكارین بێژین كو ڤێ رۆمانێ چ پەهلەوانێن چیڤانۆكی دناڤ خەونرۆژكێن كەتواركی یێن رۆژانەدا نینن. پەهلەوانێ سەرەكی (وەكو هەموو پەهلەوانێن لاوەكی)، رۆلەكێ دیاركری هەیە و ژ چوارچۆڤێ ڤی رۆلێ دیاركری دەرناكەڤیت. دبیت نەكاریگەری یا رۆلێ پەهلەوانێ سەرەكی ئاماژەیەكا مەرەمدار بیت ژبۆ نە كاریگەری یا پەیام و حەزێن نڤیسەری دسەردەمەكێ مشتی ژاندا. لێ دەمێ ئەم خوە كوور دادهێلینە دناڤ پێڤاژۆیا بۆیەرێن قەومییدا، وەسا دهێتە بەرچاڤێن مە كو رۆلێ پەهلەوانێن لاوەكی ژ رۆلێ پەهلەوانێ سەرەكی چالاكتر و بەرچاڤترە. ئەڤە ژی شرۆڤە یا مە یا پێشین دپەژرینیت. هەروەسا ئەم دكارین بێژین كو سەرەرای دەمێ ژاندارێ مشت ئارێشە و ئالۆزی یێن دەروونی و كەتواری (کو میناكەكێ كرێت و نەخواستی بۆ جڤاكی دروستكری)، ڤیانا پیرۆز (چ ڤیانا وەلاتی یان یا مرۆڤان بیت- هەرچەندە كز و نە بەرچاڤە)، لێ هیڤیانەكێ خورت و مجد و باوەردارە كو دێ بیتە سەدەمێ بوونەكا دی یا مشت خۆشی و تەناهی و وەكهەڤی. ب ڤێ چەندێ، ئەو رۆلێ لاوەكیێ پەهلەوانێ سەرەكی د رۆمانا "ڤیان ددەمەكێ ژانداردا" دگێریت، رەفتار و هەستێن هەلچوویی یێن جڤاكەكێ باركری ب خەمێ و نەرازیبوونێ، بەر ب پەراڤەكێ تەناڤە دبەت. ئوو وەسا دیارە كو گیانێ نڤیسەری ب هزر و پەیام و تێگەهڤە، دناڤ كەڤلوژانكێ ڤی پەهلەوانیدایە. لەوا رۆلێ پەهلەوانەكێ سەرەكی پێ هاتییە دان. پشتی پڕانی یا پەهلەوانێن لاوەكی خوە دكوژن یان دهێنە كوشتن یان دهێنە گرتن، ئەڤینی یا ڤەشارتی یا ئازاد و شرینێ خویا دبیت: "پشتا وان كەڤتە شاهینی. ب ئاخفتنێ ڤە دمژوولن و شرینێ دەستێ خو كرە دناڤ دەستی دا و تبل تێك زنجیركرن. بشكورینەك ل سەر لێڤێن شاهینی نیگار بوو.. بپ٢٧٩". هەرچەندە دەمێ شاهینی گوھ ل سترانا محەمەد شیخۆی بوویی (دەمێ من تو دیتی نەسرین)، برینێن وی پێ هەوددەن و خوین ددەست و پیا دا هشك دبیت، لێ دیتنا ئازادی و شرینێ ئۆمێدەكا نوو دچاڤاندا گەش دكەت كو ژیان دێ یا بەردەوام بیت و نەدوورە خۆشتر بیت ژی: "دەنگێ شێخۆی و ناڤێ نەسرینێ ل دلێ شاهینێ تێهنی و جەگەرسوتی وەكو بارانا پەلایێ دهات. و ل دوماهیا كولانێ ئازاد و شرین دچوون و دەستێن وان تێكدا.. بپ٢٨٠". ئەڤ پێشبینی یا نڤیسەری ل داوی یا رۆمانێ راگەهاندی، مینا بەرهەڤكرنا ئاڤەكا تەزییە ژبۆ ڤەمراندنا ئاگرەكێ قرقچین. نەخشاندنا ئۆمێدەكا گەشە دناڤ كەڤالەكێ رەش و بێزاركەردا.

ژبۆ ئازراندن و رەتكرن و هەلوێست وەرگرتنێ ژكۆما تێگەھ و رەفتارێن پاشكەفتی و نەگونجایی دگەل تێهزرینێن وی یێن سەردەمانە، نڤیسەری رێبازا كەتواری یا جڤاکى بكار ئینایە. ل گورەی پەیرەوێ رەخنە یا وێژەیی، ئەڤ رێبازە ناڤەرۆكا بابەتان ژ ژیارا كەتواركی یا خەلكی و ئارێشە یێن رۆژانەیێن وان وەردگریت. بێی گوهورینا راستی یێن كەتواركی، جڤاكی ب خێر و خرابی یێن وێڤە رەسم دكەت. ل داویێ ژی، زمانەكێ كولانكیێ خەلكێ هەچكوهەیی بكار دئینیت، چونكو ئەڤ بابەتە ژ خەلكییە و بۆ خەلكییە. ب ڤێ چەندێ ژی، رۆمان دبیتە خۆدیكا رەنگڤەدانا رەوشا رۆژانە یا جڤاكی. ئوو ل گورەی هەلوێستێ نڤیسەری و شێوازێ ئازراندنا بابەت و تێگەهان، ئەڤ رێبازا كەتواركی بەر ب كەتواری یا رەخنەیی یان كەتواری یا سوشیالیڤە دچیت. د هەردوو حالەتاندا نڤیسەر كورێ جڤاكێ خوەیە و ل پشت تێگەھ و هەڤۆكێن دەقی حزوورەكا بەردەوام هەیە و خوە دكەتە خۆدیكەك ژبۆ رەنگڤەدانا ئێش و ئازار و ژیانا خەلكێ خوە. د ڤێ رۆمانێدا، نڤیسەر هەولددەت کو دەربڕینێ ژ رەوشەكا ئالۆز و مشتی قەیرانێن دەروونی یێن هەلگرتی و هەیی بکەت. ب هزرا من، ئەڤ رەوشا هە دەربڕینەكا راستەقینە یا تێگەھ و هەلوێست و دەروونێ نڤیسەری ب خوەیە. ب شێوەیەكێ گشتی، عەسكەری یا شەرێ هەشت سالیێ دناڤبەرا عیراقێ و ئیرانێدا، كریارا ئەنفالان و ئەشكەنجەدانا زیندانى یێن رژێما بۆری، شەڕێ وێرانكارێ براكوژیێ و ئەڤ گەندەلی و نەدادپەروەری یا هەیی دسەردەمێ رۆمانێدا، زەنگلەكا رۆژانەیە و بیردانكا نڤیسەری و خواندەڤانی دئازرینن و هشیار دكەن.

پشتی سەرهەلدانا بوهارا ١٩٩١ێ، شەرێ براكوژیێ و گەندەلی و نەدادپەروەری یا جڤاكی، بەر ب هەڤڕكی یێن نافخۆیی و قەیرانێن دەروونی یێن باركری ب كەربڤەبوون و هەلچوونێن گەرمڤە دبەت. جار رەشبینی و بێزاری داددەتە سەر دارا حەزێن نڤیسەری و جارنا تێهزرین و هەلوێستێن راستكرن و گوهورینێ، خوینێ دگەهێن ویدا گەرم دكەت (كو ب رۆلێ خوە یێ رەوشەنبیرانە راببیت و پشكداریێ د پێشڤەبرنا جڤاكیدا بكەت). مینا كەسەكێ تۆشی ژەهراویبوونا خوارنێ بوویی، دڤێت خوە ڤەڕەشینیت و هەمی خوارنا د ئاشكێ خوەدا ڤالا كەت. ئەڤ رۆمانە هەولدانەكا مجدە كو هەر رەخنەیەكا هەیی و هەر هزر و تێگەهەكێ نڤیسەر دگەلدا ژیایی، ڤەڕەشینتە سەر كاغەزێ ژبۆ چێکرنا كەڤالەكێ گرچنێ باژێرەكێ ئالۆزیێ داگرتی. د سەردەمەكێ دیاركریدا ب نەخشینیت و بكەتە دوكیۆمێنت ژبۆ دیرۆكا بەرخودان و خۆراگری یا رەوشەنبیران. ژلایەكێ دیڤە، ئەم دكارین بێژین كو نڤیسەری یێ هەولدای ڤیانەكا پاقژ و بێگەرد ل سەردەمەكێ بێ ڤیان، بكەتە درویشمێ هیڤیێ. كا چەوا ماركیزی "ڤیان د سەردەمێ كولێرایێ دا" نڤیسی، نڤیسەری ژی هەولدایە كو ڤیانا خوە یا مینا گولا ل سەر گویفكی، ددەمەكێ ژانداردا بنڤیسیت.

ژانێن جڤاكی

جڤاك ژ كۆمەكا تێگەھ و بەها و عورف و عەدەت و رەفتار و ئاییردە و هەڤبەندی یێن بەرهەمهێنانێ پێك دهێت. هەمی ب هەڤرا كەلتۆرێ جڤاكی دروست دكەن و پڕانی یا كەسان (ب دلمراز یان بێ دلمراز) ل سەر پێك دهێن و دبیتە پشكەك ژ پێكهاتەیا پەروەردەیی و كەساتی یا جڤاكی. جڤاك (هەر جڤاكەكێ هەبیت) ب ئاستێن جوداجودا د پرۆسەیەكا گیانداردا دبۆریت و دگوهورین و نووكرنەكا بەردەوامدایە. رەوشەنبیر و هزرمەند ب رەخنە و تێهزرینێن خوە یێن هەلسەنگاندنەیی، ڤێ كریارا گوهورین و نووكرنێ بلەزتر لێ دكەن. ئەڤجا هەڤڕكی یا دێرینا دناڤبەرا نووخوازی و شۆپپارێزیێدا دەست پێ دكەت. ل هەمی جھ و سەردەمان هەبوویە و دێ هەر هەبیت. ژ ئەنجامێ ڤێ هەڤڕكی یا دێرین، دەقێن وێژەیی و فەلسەفی و هزری یێن نڤیسەر و رەوشەنبیران رۆناهیێ دبینن و دبنە نموونە یێن رێ و رێبازان ژبۆ رڤێشتێن داهاتی.

كۆمەكا رەفتار و عورف و عەدەت دناڤ جڤاكیدا هەنە، جهێ نەرازیبوون و رەتكرنا رەوشەنبیر و كەسێن نووخوازە. لێ پڕانی یا خەلكێ هەچكوهەیی (ب ناڤێ پاراستنا رەسەناتی و سنجێ جڤاكی)، بەرەڤانیێ ژێ دكەن. ئەڤ رەتكرن و بەرەڤانیكرنا دچوارچۆڤێ مالەكێ یان جڤاكەكیدا، دبیتە ئەگەرێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا رڤێشتاندا و ل گورەی بابەتێ هەڤڕكیێ، ئاستێن توندی و دژواری یا وێ خویا دبیت. دلەقتەیەكا بلەزدا نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە تێگەهێ هەڤالینی و دۆستینیێ دناڤبەرا دوو رڤێشتاندا: "ئەگەر بابێ تە گوتبا من، عەنتەر دا بچین ئێكی بكوژین، بێ پرسیار و بەرسڤ هەما دا دەستدەم تفەنگا خو و بدووڤ كەڤم، من نەدگۆتێ كی یە و بوچی؟.. بپ٧". هەلبەت ئەڤە ساکارترین و ب وەفاترین شێوازێ هەڤالینییەكا موكمە ل دەف رڤێشتا بۆری (باب و باپیر). تەركیزا وان ل سەر خوەییێ هەڤالینیێ ب خوەیە، نە ل سەر بابەتێ هەڤالینیێیە. ل هەمبەر ڤێ رەفتارێ، تێگەهشتنەكا دی یا تەركیزێ دكەتە سەر بابەتێ هەڤالینیێ، نە خوەییێ وێ، ل دەف رڤێشتا نوو هەیە (كور و نەڤی). خودانێ دكانێ ب نەرمی و ئارامی لێ ڤەدگەرینیت: "ئەڤە دوو سەعەتە تو شیرەت و ئامۆژگاریا ل مە دكەی، دلوڤانی، مروەت، وژدان، دادوەری و برایینی و بوسرمانەتی. و دوماهیێ و ب شانازی دبێژی دا مروڤەكی كوژی.. بپ٧". ئەڤ شێوازێ هەڤڕكیێ د پڕانی یا پشك و بۆیەرێن رۆمانێدا هەنە. ئوو هەردەم هەڤسارێ راستی و سەركەفتنێ بەر ب لایێ رڤێشتێ نووڤە دهێت (كو نموونەیەكێ كەتواری یا سوشیالییە). لێ كاردانەوەیا رڤێشتێ شۆپپارێز، رەتكرنا رەتكرنێیە و داكۆكیكرنە ل سەر سنجێ رەسەن و عورف و عەدەتان. ئەگەر چ بیاڤێن بەرەڤانیكرنێ نەمینن ژی، ب رێكا بەهانەكرنێ و پالدانا ئۆبالێ، بەر ب هێزەكا دی یا دەرڤەكاری یان میتافیزیكیڤە دهێتە هاژۆتن، کو بەرەڤانیێ ژ هزر و رەفتارێن خوە بكەن. د شرۆڤەكرنەكا رەوشا نالەبارا هەییدا، پیرەمێرەك دبێژیت: "خودێ چ تیرا ناهاڤێژیت؟ دەمێ ڤیا ل خەلكەكی وەرگێریت دێ گونەهكارا دناڤدا مشەكەت. ئوو ل وی دەمی دێ هەژی كەرب و سزایێ وی بن. ئەڤجا دێ ستەمكارەكی ل سەر زالكەت.. بپ٨". یان "ئەڤ زالبوونا دەولەتێن كوفرێ و خەلا و بەلا بسەرێ ڤی مللەتێ باوەردار دهێت سزایەكێ خودایی یە.. بپ٩".

پالدانا رەوشا نالەبار بەر ب سزایێ خوداییڤە، بەهانەكرنەكا رویتە ژ تێهزرینێن هەلسەنگاندنەیی و شرۆڤەكرنەكا دروست. نە تنێ ژبۆ بەهانەكرنا سنجی و عورف و عەدەتان، لێ هەمی بیاڤێن ژیانا جڤاكی ڤەدگریت. ئەڤە ژی ب ساناهیترین ئاوایێ تێرامانا ئارێشەیانە. كەسەك هزرێ د خوە و شاشی یێن خوەدا ناكەت. ئوو هەر ئەڤ هەلوێستێ رەهایی و هشكباوەرە جڤاكان دناڤ مەندیێدا دهێلیت. هەروەكو مە گۆتی نڤیسەر سەرەدەریێ دگەل كەتواری یا سوشیالی دكەت و د پڕانی یا بۆیەر و لەقتە یێن رووداناندا دگەل كەتواری یا رەخنەیی تەڤلیهەڤ دكەت. دێ بینین هندەك جاران و ل هندەك جهان هەڤسارێ ئۆبال و رەوشا نالەبار بەر ب خوەییێ سەربۆر و تێگەهێن هەییڤە ئاراستە دكەت. بو نموونە: "ئەگەر مە كوشتار و شەرمەزاریا جەلەولایێ و نەهاوەند و ئامەدێ و هەمەدانێ ژبیر نەكربا ئەڤە ب سەرێ مە نەدهات.. بپ١١". ئوو سەدەمێ دەستەلاتداری یا ئاغای ژی بۆ نەزانین و نە چالاكی یا كەتواری یا مللەتی ڤەدگەرینت:، "دەولەمەندیا تە ژ هەژاریا مە و مێرچاكیا تە ژ ترسنۆكیا مە و مەزنیا تە ژ خولی سەریا مەیە.. هندی كەر هەبن تو دێ هەر هەبی.. بپ١٥٠". هەروەسا د پێڤاژۆیا بۆیەران و ئەنجامێن گەلەك رووداناندا ژی، هەمان هزر هاتییە كرن و ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ بەرێ كامیرێ دایە خوە گونەهباركرنێ و تێگەهێ، مرۆڤ بەرێ هزر و كریارێن خوە دچنیت. لێ وەكو پڕانی یا نڤیسەرێن كەتواری و كەتواری یا رەخنەیی، ژبیر نەكرییە كو پەیامەكا راستەوخۆ یا مینا وەعزێ هەینیێ بدەتە خواندەڤانی و شیرەتان ل خواندەڤانی بكەت: "ل شوینا ئەم نەفرەتان ل وان ببارینین خوە چێكەین باشترە.. بپ٢٤".

 زێدەباری رەسمكرنا رەوشا نالەبارا جڤاكی دسەردەمەكێ نالەباردا كو مینا ریپۆرتاژەكا دوكیومێنتكاری ژبۆ جڤاكەكێ ژاندار هاتییە چێكرن. ژ بلى پەیامێن سەرەكی و شەنگستەیی یێن ژێگۆتی، كۆمەكا ئیشارەتێن دی یێن رەتكرن و رەخنەگرتنا رەفتار و عورف و ئاییردە یێن جڤاكی تێدا هەنە (كو ب ئاوایەكێ بازنەیی پێكڤە گرێداینە). هەر ئاییردەیەك ژانەكە و ئەڤ ژانە ب هەڤرا دبنە ژانێن لەشێ جڤاكی كو بەر ب بوونەكا دیڤە دبەن. د ڤی بیاڤیدا، دێ چەند ئاییردە و رەفتارێن جڤاكی یێن رۆمانێ كەینە نموونە و دێ خواندنەکا هەڵسەنگاندنەیى و شرۆڤەکارى یا دەروونجڤاکى (Psycho-social) دەینێ ژبۆ ڤەکرنا هندەک گرێ یێن بۆیەران و تێگەهشتنا وان پەیامێن ل پشت هەڤۆکێن هونەرى هاتینە ڤەشارتن.

باوەرداری و ئاییردەیێن ئایینی (روخسار و ناڤەرۆك)

تێگەهێ ساكارێ هەمی ئایینان ئەوە كو ژیانا مرۆڤی رێك بێخیت، بەرێ وی بدەتە باشیێ و ژ خرابیێ دوور بێخیت. باوەرداری ئەوە كو مرۆڤی باوەرییەكا موكم ب تشتەكی هەبیت و ئەڤ باوەرییە دكووراتی یا ناخێ مرۆڤیدا یا چەسپایی بیت. ئوو هەرسێ ئەلەمێنتێن سەرەكی یێن كەساتی یا باوەرداری (هزر و دلینی و رەفتار) ب شێوەیەكێ ئوتوماتیكیێ راستەقینە بەر ب گەوهەر و خوەییێ باوەریێڤە دهێنە ئاراستەكرن. ئاییردە یێن ئایینی ژى، ئەو كریارن یێن ژبۆ خویاكرنا ئۆلداریێ یان باوەرداریێ دهێنە ئەنجامدان كو باوەری پێ بهێتە دەستنیشان كرن. ئەم دكارین بێژین: ئایین هزرە و ئاییردە رەفتارە، ئایین گیان و گەوهەرە و ئاییردە لەش و روخسارە. هەرچەندە كەساتی یا جڤاكی یا هەڤسەنگ ژ هەڤگونجانا هزر و دلینی و رەفتارێ پێك دهێت، ئوو دەقێ وێژەیی ژی ژ ناڤەرۆك و روخسارەكا هەڤگونجایی پێك دهێت. لێ دەمێ مرۆڤ روخسارەكا كرێت دهاڤێتە سەر ناڤەرۆكەكا جوان و هەژی، یان جلكێن پەهلەوانەكی بكەتە بەر گیانەكێ هەلوەشیایی، هینگی مژار ب هەمیڤە (لەش و گیان، روخسار و ناڤەرۆك)، مژەوی دبیت و دكەفتە دجغزا گومانێدا.

مللەتێ كورد ئێكە ژ وان مللەتێن موسلمانێن نە عەرەب كو پڕانی یا كەلتۆر و رەفتار و بەها یێن جڤاكی یێن رەسەن و پوختێن كوردەواریێ دناڤ ئیسلامەتیێدا هاتینە بوهژاندن یان تێكهەلكرن. ئوو چونكو پڕانی یا مللەتێ كورد نەخوێندەوار بوون و زمانێ عەرەبیێ نەدزانین، لەوا پتر ب ئاییردەیانڤە هاتینە گرێدان و ئەڤ ئاییردەیە بووینە پشكەك ژ پێكهاتەیا كەساتی یا وی یا جڤاكی. نە دوورە ژی، ئەڤ پێڤەگرێدانا موكم ب ئاییردەیانڤە، كاردانەوەیەكا ئایینی بیت ژبۆ هەبوونا ئایینێن دی ل كوردستانێ. كوردستان جڤاكەكێ موزاییكیێ فڕە ئایینە و ل سەر شەنگستەیێ خوەچێتراندنێ و هەژیتركرنێ، ئەوێن پتر ئاییردە یێن خوە زالتر و بەرچاڤتر لێ دكەن. د گێنگەشەیەكا دناڤبەرا كۆمەكا ماموستا یێن هەڤالدا، دنخە یێ مەسیحی و سلێمانێ ئێزدی و ئازادێ موسلمان پێكڤە ل سەر مێزەكێ روونشتینە، هەڤدەرد و هەڤرێباز و هەڤدەمن: "گرفتاریا مە ژ تێگەهێ (ئەز و تو) پێكهاتیە.. تا نها (ئەم) ل دەڤ مە رامانا كورد نادەت. هەردەمێ مە گۆت (ئەم) و رامان ژی ئەم وەكو نەتەوە ب هەمی هۆز و ئایین ڤە، وی دەمی گۆتنێن وان دێ ب دیجلەی دا چن.. بپ٢٤". ئەڤ داخوازا ئێكگرتنا (ئەم)ێ دناڤ چوارچۆڤێ هەست و هشیاری یا نەتەوەیی و وەلاتینیێدا، رەتكرنەكا نەراستەوخۆیا ئاییردە یێن ڤالیكییە و خوە داهێلانە دناڤ پرسێن گرنگێن هەڤبەند ب وەلاتینیێڤە كو (ئایین بو خودێ و كوردستان بو هەمیا.. بپ٢٤) بیت. لێ ئاییردە یێن ئیسلامەتیێ هەمی بەر و بیاڤێن ژیانا كەسێ كورد ڤەگرتینە، خوە گەهشتییە ناڤێن كەسان ژی. كورد ناڤێن عەرەبی ل سەر زارۆكێن خوە ددانن، چونكو زمانێ قورئانێیە. ئەگەر ئەم ب چاڤەكێ هوورێ باركری ب باوەریێ سەحكەینە ڤی ئاییردەی، دێ بینین كو ئەڤ رەفتارە دكۆكا خوەدا دگەل ئایینێ ئیسلامێ ناگونجیت. چونكو ئایین بۆ هەمی مللەت و زمانان و هەمی مرۆڤایەتیێ هاتییە، لەوا دەمێ ناڤێن عەرەبی مەهدەر بن ل دەف خودێ، هینگی بابەت ژ بیاڤێ ئۆلداریێ بەر ب سەمتێن سیاسی و دەمارگیری و سیاسەتا داگیركەرانڤە دچیت. ما دەم خودێ هەمی زمانان و تشتان و غەیبێ ژی دزانیت، ئوو ب ناخێ مرۆڤان ئاگەهە، دێ بوچی ناڤێن ب زمانێ عەرەبی ل رۆژا قیامەتێ بنە مەهدەر؟

د لەقتەیەكا بلەزدا دەمێ حەجی رەمەزان ل زالگەهێ دهێتە راوەستاندن و دەستەسەر كرن، دگەل خوە دبێژیت: "خوەلی سەرا، حەج ل عەرەبستانێ یە و ئێكێ عەرەب ناڤێ وی حەجی نینە.. بپ٧٠". ئەڤ تێهزرینا هەلسەنگاندنەیی ژبۆ ناڤێ خوە، بەرێ وی ددەتە وەرگرتنا هەلوێستەكێ مجد كو ئێدی ناڤێن عەرەبی بكار نەئینیت: "من سوز دائەگەر رۆژەكێ من زارۆك هەبن، ژبلی ناڤێن كوردی بناڤ نەكەم، و ئەگەر دەلیڤە هەلكەفت. ناڤێ خوە ژی بگوهورم.. بپ٩٣". ئەڤ هەلوێستێ كاردانەوەیی ژ ئەگەرێ بەرئاتاڤی یا توندوتیژی و ئەشكەنجەدانێ بۆ پەیدا بوویە. دەمێ مرۆڤ دكەفتە دتەنگاڤییەكا نەچاڤەرێكریدا، كۆمەكا پەیڤێن بۆچی؟ دمەژیێ ویدا دلڤلڤن و ل گورەی ئاستێ جڤاكی و رەوشەنبیری، كۆمەكا گومان و پرسیارێن هەلسەنگاندنەیی ژبۆ سەربۆر و رابردووی دهێنە ئازراندن. دەمێ حەجی پرسیارا ئەنوەرێ گەنج دكەت كا بۆچی هەردوو رانێن وی ب ئۆتی هاتینە درویكرن؟ دبەرسڤێدا دبێژتێ: "ب دروستی نزانم، بەلێ پشت راستم، ئەگەر كورد نەبام ئەڤە ب سەرێ من نەدئینا!.. بپ٨٢". ئانكو كوردینی یا ئەنوەری (نە موسلمانەتی یا وی!) بوویە ئەگەرێ كەفتنا وی د ڤێ رەوشا نالەباردا و ب دەستێن كێ؟ ب دەستێن برا یێن وی یێن موسلمان و بەهەشتی.

دلەقتەیەكا دی یا جوداكرنا ئاییردە و باوەرداریێدا، دایكا شرینێ ئەوا پێگیر ب ئاییردەیانڤە و دوور ژ گەهەرێ ئۆلداریێ دبێژیت: "عەرەبی زمانێ قورئانێ و خەلكێ بەهەشتێ یە، مەلای ل سەر خوتبێ وە دگۆت.. شرینێ بكەنیڤە بەرسڤا وێ دا: دادێ تو ئەڤ دایكا كورد و بوسرمان و یا پێگیر ب پەیاما ئیسلامێ، تو باوەر دكەی تو نا چیە بەهەشتێ، چونكو تو عەرەبیێ نزانی و ئێكا عەرەب یا رویس و دلەیزیت دێ چیتە بەهەشتێ چونكو عەرەبیێ دزانیت.. بپ٣٩". لێ ئەگەر ئەم ب چاڤەكێ شرۆڤەكاری سەحكەینە ڤان هەلوێستێن ئاییردە ئامێزێن مللەتێ كورد (ئەوێ عەرەبی یا ئایینی نەزانیت)، دێ بینین كو كریارەكا سروشتییە. چونكو ئەوا مرۆڤ نەكاریت ب هزركرن و تێهزرینێ تێ بگەهیت، دێ ب دیتنێ و هەستپێكرنێ خوە تێكەهینیت. هەمی مللەتێن نەعەرەبێن موسلمان، گەوهەرێ ئایینی ب ئاییردەڤە وەرگێراینە سەر زمانێن خوە یێن دایكێ، تنێ مللەتێ كورد تێ نەبیت! نە دوورە ئەڤە ژی پیلانەكا دی یا دژمن و داگیركەران بیت كو زمان و كەلتۆرێ كوردەواریێ دناڤ عروبەتا ئیسلامێدا ببهوژیت. ئوو گەلەك ژ ئۆلدار و باوەردارێن كوردێن عەرەبیزان ژ ڤێ گونەهێ بێ بەهر نەبووینە، چونكو هەردەم وەرگێرانا ئایینی بۆ سەر زمانێ كوردی ب گونەھ و نەرەوا راگەهاندینە. دبیت ژبەر هندێ بیت كو هەردەم مللەت یێ نەزان و ساویلكە بیت، کو بەرژەوەندى یێن تایبەت پێ بهێنە پاراستن و هەردەم ئەو بن سەركێشی یا ئایینی یا خەلكێ هەچكوهەیی بكەن. ئوو ئەڤ هەلوێستێ نێگەتیڤێ مەلا یێن نەزان، یان ئەوێن زانا و هەلپەرست، بەرێ مللەتی دایە وێ چاڵا كو؛ "ل تەنگاڤیێ كەسكا بوسرمانەتیێ و لبەر فرەهیێ عەگالا عروبەتێ و یێن دن ب ناڤێ خودێ ژبەرتەنگیا دونیایێ بو بەرفرەهی یا بەهەشتێ پالددەن.. بپ٦٦". لێ هەرچەوا بیت، كەسێ ب روخسار موسلمان و ئەنجامدەرێ ئاییردە یێن ئیسلامێ، دچاڤێن جڤاكیدا ب ئۆلدار و خودێ نیاس دهێتە هژمارتن. ڤێ رێزگرتن و تەقەبوولا جڤاكی، بەرێ پڕانی یا خەلكێ شارەزا دایە وێ چەندێ كو كارێن ل دژی گەوهەرێ ئایینی بكەن و ب ئاییردەیان خوە تافیل بكەن. دلەقتەیەكا د خوەداچوونێدا دەشتی دلێ خوە بۆ ئیسڤی ڤەدكەت و دبێژتێ: "ب پارێن بەرتیلا من فتارە بو رۆژیگرا كڕی و جلك بو نڤێژكەرا، و هەكە پیرە دەیكا من یا زێندی با هەلبەت دا هنێرمە حەجێ.. بپ٢٣٣".

ئەڤ شووشتنا مالێ حەرام د پڕانی یا جڤاكان و سەردەماندا هەیە، جهێ رێزگرتن و قەبوولكرنا خەلكییە. لێ ئەڤە رامانا وێ ئەو نینە كو خەلك نزانیت، بەلكو دزانن و حەز دكەن وەسا بن، چونكو جڤاك ب چالاكی سەرەدەریێ دگەل روخسار و ئاییردەیان دكەت (نە دگەل ناڤەرۆک و گەوهەران). ئوو ئەڤ تێگەهێ پیرۆزكرنا روخساران، بەرێ دەستەلاتداران ددەتە ئایینپەروەریێ و ڤالیکى یا ئایینى (روخسار) کو مللەتى هەر دناڤ نەزانینێدا بهێلن و دەستەلاتێن خوە پێ بدۆمینن. د ڤی بیاڤیدا نوكتەیەك ل دهۆكێ هەیە دبێژیت: "رۆژەكێ شەیتان هاتە ناڤ باژێری و دەمێ خانی یێن هەڤالێن خوە دیتین، گۆت ئەڤ خەلكە چەند سەیر و بێ وەفانە، من هەمی حیلە و درەو و دزی نیشا دان هەتا ئەڤ مالە كۆمكری، ل داویێ ژی ل سەر خانی یێن خوە دنڤیسن مالێ خودێیە!". مینا مۆدێلەكێ یا لێ هاتی کو هەر كەسەكێ دەولەمەند دبیت، خوە ب ئاییردە یێن ئایینیڤە گرێددەت و دبیتە جهێ رێزگرتنا خەلكێ هەچكۆهەیی. ئوو هەر ژ ئەزەلدا، چاڤێ مرۆڤی یێ ل رێزگرتن و تەقەبوولا جڤاكی. ئەڤ حەباندنا ئاییردەیان بوویە وەرەقەیەكا كاریگەر و هەردەم تاكێ كوردێ موسلمان پێ هاتییە خاپاندن و پێ دهێتە خاپاندن. هەر ژ سەردەمێ معاویەیێ كورێ ئەبوسفیانی و هەتا نۆكە ژی، دەستەلاتدار ئایینی مینا وەرەقەیەكا پەستێ و ئاراستەكرنێ بكار دئینن كو بەرژەوەند و دەستەلاتێن خوە یێن رەهایی پێ بپارێزن.

ژلایەكێ دیڤە ژی، ئەڤ تێگەهێن رەهایی یێن ژ ئیسلامێ هاتینە وەرگرتن، هەمی بەروبیاڤێن ژیانا كەتواری ژی ڤەدگرن و ب رێكا چاڤلێكرنا دەستەلاتا ئایینی و جڤاكی خوە ب سەر رەفتارێن رۆژانە یێن نە ئایینی ژی داددەت؛ "چ باژێرەكێ سەیرە، پیڤەر و بایەخێ مرۆڤی ب بهایێ جلكێن وی یە. بلا دقەركری بن!...بپ١٦". لێ نڤیسەر د ڤەگێرانا بۆیەر و تێگەھ و پەیامێن خوەدا، مینا رەوشا هەڤدژا جڤاكی هزر و رەفتارێ دكەت. پشتی ڤێ رەهاییكرنا هەمی تشت و بابەتان، دەرگەهێ رێژەییكرنێ ژی ل بەر خواندەڤانی ڤەدكەت. ب زێدەهشیاری یا ترۆماییڤە سەرەدەریێ دگەل ڤێ رەوشا دیرۆكی یا بەردەوام دكەت و بابەتێن رەهایی بەرگومان دكەت. ب تێهزرینەكا گوماندار دگەل سۆفی یێن مزگەفتەكا كوردستانێ دئاخڤیت، "كیژان حاكم، گاورێ دادوەر یان باوەردارێ زۆردار چێترە.. بپ١٠". ئانكو مەرج نینە هەمی باوەردار دادپەروەر بن و مەرج نینە هەمی زۆردار باوەردار و ئایین پەروەر بن. هەر دڤی بیاڤیدا ئاماژەیەكا دی یا رێژەیی بەرچاڤ دكەت كو مەرج نینە روخسارێ جوانێ مرۆڤی نیشانا جوانی یا هزر و رەفتارێن مرۆڤی بیت. ئەو گەنجێ جلكێن وی ب بۆیاغا خانییا هەمەرەنگ و ل نێزیك جڤاتا سۆفییان نڤێژ دكر و گەنگەشا وان دبهیست. ب ئاوایەكێ گومانكیێ مەرەمدار دبێژتێ: "باوەرداریا ل ژێر چەوساندن و ئەنفالا یان گاوریا چوار فرۆكێن پاراستنێ؟!.. بپ١٠". ئەڤ رێژەییكرنا هزر و تێگەهان، بەرێ پەیامێن رۆمانێ بەر ب سەمتا كەتواری یا سوشیالیڤە دبەت (كو كاریگەری یا كەسێ تاك ل سەر تێگەهێن جڤاكی دەستنیشان دكەت). هەروەسا دەنگێ نڤیسەرییە ژ پشت رێزكان دەردكەڤیت و دبێژیت، فەرە ژ نهۆ پاشڤە ئەم ل شونگرەكێ دی یێ باشتر و بەرهەمدارتر بگەریێین كو ژیانا خوە یا كەتواری پێ بدۆمینین.

هەژی ئاماژە پێكرنێیە كو ددەمێن قەیران و رەوشێن نالەباردا، ئایین (ب روخسار و ناڤەرۆكڤە) باشترین و چالاكترین پەناگەھ و ئارامگەها خەلكێ هەچكوهەیی یە. ئوو چونكو ئەڤ خەلكە نەگەلەك شارەزایە د گەوهەر و بنەما یێن ئایینیدا، ئاییردە و روخسارێن ئایینی دگەل تێگەهێن گشتی یێن جڤاكی (كو هەڤتەمامكەرن) تەڤلیهەڤ دبن و جهێ هەڤ دگرن. ب ڤێ چەندێ ژی، دبیت كەسەكێ دوورە ئایین ب روخسار و ئاییردە ببیتە كەسەكی ئۆلدار، یان كەسەكێ دی یێ پێگیر ب بنەما یێن سەرەكی یێن ئایینیڤە نە ئاییندار بهێتە دیتن. هەرچەوا بیت، ئەڤ ئایینداری یا ژبۆ روومەتی یا جڤاكی دژیانا رۆژانە یا كەتواریدا بەرهەست دبیت و خەلك پێ دكەفتە دناڤ گێژەڤانكەكا رەواتی و نەرەواتیێدا. دلەقتەیەكێدا دەشتی دبێژتە هەڤالێ خوە: "ل پێشچاڤ رێزێ ل مە دگرن و دناخێ خودا نەفرەتا ل مە دبارینن.. بپ٢٣٢". ئەڤ دووانیزما هەڤدژا رێزگرتن و قەرفاندنێ، مینا عەڤرەكێ رەش داددەتە سەر هەڤبەندی یێن جڤاكی و تیرۆژكێن رۆناهی یا تێگەهێن هەڤسەنگ دبڕیت و بەرێ مرۆڤی ددەتە هەلوێستەكێ رەهاییێ پێگیریێ یان رەتكرنێ. ئەوێن پێگیر؛ ئایینی ب روخسارێن درەوین و ناڤەرۆكا هەژیڤە قەبوول دكەن و بەرەڤانییەكا مجد ژێ دكەن (كو ب ناڤێ شۆپپارێز هێنە نیاسین). ئەوێن رەتكرنا شۆپپارێزیێ دكەن و ب چاڤەكێ مشت گومان و هەلسەنگاندنەیی ل هەمی تێگەھ و ئاییردەیان دنێرن، ب نووخواز دهێنە نیاسین. ئوو هەڤڕكی یا دناڤبەرا شۆپپارێزی و نووخوازیێدا، هەڤڕكییەكا دێرینە و د هەمی جھ و سەردەماندا هەبوویە و هەیە و دێ هەر هەبیت ژی. ئەڤجا نڤیسەر وەكو ئالاهەلگرێ نووخوازیێ، ب ئاوایەكێ گومانکى ل هندەک رەفتاران دنێریت: "كوردە و بوسرمانە و رۆژهەلاتیە و هزرا وی یا ڤەبویە، ئەڤە چەوا دگەل ئێك دگونجن.. بپ٢٧٧". ئانکو ڤیایە بێژیت کو هزرا ڤەبوویى دگەل کورد و موسلمان و رۆژهەلاتییان ناگونجیت. لێ ئەڤ گومانە ژى ب ئاوایەکێ رەهایى دهێتە دەربراندن، هەموو کورد و هەموو موسلمان و هەموو رۆژهەلاتى... نەشێن د مەژى ڤەکرى بن!

رەهاییكرنا هزر و هەلوێستان، ژ ئەگەرێ بێزاری و بێئۆمێدی یا كەتواری یا رەخنەیی، یان ژ ئەگەرێ ئەدلەجەكرنا هزرێن گوهورینخواز و شوفینیزما نەتەوەیی پەیدا دبیت. لێ چونكو نڤیسەری هەولدایە كو كەتوارێ جڤاكی وەكو هەیی رەسمكەت و هەروەكو مە گۆتی بكەتە ریپۆرتاژەكا دوكیومێنتاری یا سەردەمەكێ كەتواری یا جڤاكی و ب ناڤێ رۆمان یان دەقەكێ وێژەیی پێشكێش كەت. چافكێ كامیرێ ژ رەهایی یا هزر و تێگەهان بەر ب سەمتا رەفتار و روخسارێن ئایینیڤە (یان جڤاكیڤە) دبەت: "ئەم ژ عەرەبا خلاس بووین و ژ عەبا خلاس نەبووین!؟.. بپ٩٨". ئەز وەسا دبینم كو نڤیسەری دڤێت بێژیت؛ ئەگەر هوون باوەر ژ هەمی هزرێن دەربڕاندی نەكەن، ئەڤە رەفتارەكا نەكوردی و نەرۆژئاڤایی، رۆژانە ل پێش چاڤانە. ئەڤە ژی (ب هزرا من)، دەربڕینەكا نەهۆشی یا نڤیسەرییە كو ئەو بزمارێن عروبەتێ ب ناڤێ ئیسلامێ د لەشێ جڤاكێ كوردی قوتاین، شوینێن وان هەر ماینە و دەمەكێ درێژێ تێهزرینێن گوماندار و هەلسەنگاندنەیی پێ دڤێت هەتاكو د هێنە بنبڕكرن.

رەوشێن نالەبار بەرهەمێ نەزانین و سەربۆرێن هەژارە

ل گورەی تیۆرا زانینێ (Learning Theory)، مرۆڤ ب سەربۆرێن خوە یێن كەسۆكی فێری زانین و شارەزایی یێن ژیانێ دبیت. هەروەسا ل گورەی تیۆرا شرۆڤەكاری یا دەروونی ژی، كەساتی یا جڤاكی یا مرۆڤی ئەنجام و بەركارێ هەر پێنج سالێن دەسپێكی یێن ژیێ مرۆڤییە. ئانكو ئەم دكارین بێژین كو دیسپلینا پەروەردەیی و سەربۆرێن كەسۆكی پێكهاتەیێ پێزانین و شارەزایی یێن ژیانێ بۆ كەساتی یا هەڤسەنگا مرۆڤی دەستنیشان دكەت. ئەڤجا ئەگەر مرۆڤ خوەدی سەربۆرەك دەولەمەند و دیسپلینەك هەڤسەنگ و هەڤگونجایی بیت، دێ بیتە كەسەكێ بەرهەمهێنەرێ ڤالا ژ گرێ یێن دەروونی. لێ ئەگەر سەربۆرەكا مشتی دەردەسەری و ترس و ترۆماداری هەبیت، ئەگەر چ دیسپلینێن دیارکرى نەبن (ژ ئەگەرێ نەزانینێ و ڤەچغاندنا بەردەواما سەردەمێ زارۆکینیێ)، دێ كەفتە دقەیران و گرێ یێن دەروونیدا و هەردەم دێ دهەڤڕكییەكا نافخۆیی یان دەرڤەیی یا بەردەوامدا ژیت. ئەڤە ژی دێ مە بەرەف خاڤی و نەبەرهەمهێنانێڤە بەت. ئوو ما دەم ئەڤ كەساتییە دناڤ خێزانەكێدا دژیت و خێزان بچووكترین یەكەیا جڤاكییە و جڤاك پێناسەیا وەلاتییە و وەلات جەستەیێ نەتەوەیە و نەتەوە دناڤ جغزا مرۆڤایەتیێدا گەشە دكەت، هەمی ب هەڤرا مینا سنسلەكا پێكڤەگرێدایی ئاكامێ دكەنە سەر هەڤ و ب هەڤ ئاكامدار دبن. د ئەنجامدا كەلتۆر و رەوشێن دیاركری (ب هەمی تێگەھ، رەفتار، عورف، عەدەت و بەها یێن جڤاكیڤە) پەیدا دبن و هەمی بیاڤێن ژیانێ ب خۆڤە دگرن.

نڤیسەرێ ڤێ رۆمانێ، كورێ جڤاكێ خوەیە. تێدا ژیایە و گەشەكرییە. هەمی خۆشی و نەخۆشی، گەشبینی و رەشبینی، سەركەفتن و داكەفتنێن جڤاكی تامكرینە و گەهشتییە ئاستەکى کو تێهزرینەكا هەلسەنگاندنەیی و رەخنەیى دجڤاکیدا بکەت. ئەڤ تێهزرینە لێگەریانەکا بەردەوامە ل بیاڤەكێ دی یێ گەشتر و ئاڤاكەرتر ژبۆ جڤاکى. د ڤێ لێگەریانا مینا وان فەیلەسۆفێن ل خوەیى یا خوە دگەرن، ئاماژە یێن مەرەمدار ددەتە هندەک دانانگەهێن گرنگ و كاریگەر دچێكرن و ئاراستەكرنا دیرۆكا گەشەكرنا جڤاكێ كوردیدا:

١. دیرۆكا تەپەسەركرنا مللەتێ كورد ژ لایێ داگیركەرێن عەرەبڤە:

نڤیسەری هەولدایە ڤێ رەوشا هەیى، ب دیرۆكا پڕ مەینەتی و دەردەسەری یا مللەتێ كورد بەهانە بکەت. ب رێكا فلاشباكێن پەهلەوانان، ئاماژە ب سەردەمێ رژێما بۆری یا عیراقێ ددەت و وەسفا زیندان و كریارێن ئەشكەنجەدانێن وێ دكەت. د لەقتەیەكا بلەزدا و ب رێكا ڤەگێرانەكا خەبەری، ئیشارەتێ ددەتە سەردەمەكێ دیرۆكا كەڤن: "ئەگەر مە كوشتار و شەرمەزاریا جەلەولایێ و نەهاوەند و ئامەدێ و هەمەدانێ ژبیر نەكربا ئەڤە ب سەرێ مە نەدهات.. بپ١١". كو نیشانا بەردەوامی یا تەپەسەركرنا مللەتێ كوردە. ڤێ تەپەسەركرنێ نە تنێ داگیركرن و پاشڤە برن ب خۆڤە گرتبوو، لێ كریارا ب عەرەبكرنا زمان و كەلتۆر و هزرا مللەتی ژی ب خۆڤە دگرت. بابەتێ تەعریبێ ئێكە ژ وان بابەتێن گرنگێن ئاكامەكا خراب ل سەر دەروونی مللەتێ كورد كری. نڤیسەر ئیشارەتەكا مەرەمدار ددەتە ڤێ چەندێ و ل سەر زارێ حەجی دبێژیت: "ل ڤێرە كورد دهێنە دەربەدەركرن و عەرەب لێ ئاكنجی كرن، كێلوعەرەبێن پۆشی رەش و خودان عەگالێن چەكدار دهێنە دیتن...بپ٧٧". هەروەسا د ڤەگێرانا سەردەمێ بەری سەرهەلدانێدا، ب تێروتەسەلی وەسفا كریار و ساخلەتێن رژێما هەلوەشیایی یا عیراقێ دكەت داكو ئاماژەیەكێ بدەتە پاشخانا دەروونی و جڤاكی یا كەسێ كوردێ نۆكە. هەر ژ وەسفا گشتی یا باژێران دەست پێ دكەت؛ "ئەو پارێ د مەزێخن بۆ وێنە و پەیكەر و مێهڤانداری و پرۆپاگەندێ ژبۆ جوانكرنا رویێ خو یێ كرێت...بپ٢١". یان "ل سەر دیوارێ ئاڤاهی وەكو هەر جهەكی ژ وەلاتی درویشم بدەستخەتەكێ مەزن دنڤیسینە، بەعس رێكا مەیە، ئەم هاتینە دا بمینین، گەلێ عەرەب ئێكە و خودان پەیامەكا نەدارە.. بپ٧٨". هەتا دگەهتە وەسفا شێوازێ هۆڤانەیێ گرتن و زیندانكرن و ئەشكەنجەدانێ. شێوازێ دەستەسەركرنا حەجیێ سەرباز و ئەو گەنجێ شڤان، باشترین نموونە یێن هۆڤاتی و ستەمكاری یا رژێما هەلوەشیایی یا عیراقێنە. دەمێ پرسیار ژ وی گەنجێ شڤان دهێتە كرن كا بوچی هاتییە گرتن، دبێژیت؛ "ب دروستی ئەز نزانم، بەلێ پشت راستم ئەگەر كورد نەبام ئەڤە ب سەرێ من نەدئینا!.. بپ٨٢". دلەقتەیەكا دى یا زیندانێدا، كریارەكا ئەشكەنجەدانێ وەسف دكەت: "برن كوژیەكێ سندوقەك وەكو رادیو یێن كەڤن وایرێ وی ئێخستیە سویچی و دوو وایرێن رویس دتبلێن وی یێن بەرانی ئالاندن.. بپ٨٠".

ئەڤ هەوێن تەعریب و تەپەسەركرن و ئەشكەنجەدانا لەشی و دەروونی، دبنە پاشخانا جڤاكی یا كەسێ كورد و ل گورەی ڤێ پاشخانا ترۆمایی و نەساخلەم، هزر و رەفتارێن كەسان د هێنە ئاراستەكرن. كاردانەوەیا سروشتی یا ل هەمبەر ڤێ پاشخانێ، دوو ئاراستەنە: یان دێ خوە تەسلیمكەت و ب كەتوارێ هەیی قاییل بیت، یان ژی دێ ل دژ راوەستیت و خەباتێ ژبۆ نەهێلانا وێ كەت. ئانكو مرۆڤێ كورد ب ڤێ پاشخانا هەیی دكەڤیتە بەرانبەری هەردوو جۆرێن نێگەتیڤ و پۆزەتیڤێن خەبات و بەرخودانێ. نڤیسەری خوە ل هەردوو جۆرین خەباتێ كرییە خودان و ب ئاوایەكێ هونەری دەربڕین ژێ كرییە. بەرهەمێ خەباتا پۆزەتیڤ سەرهەلدان و رزگاربوونە. پەهلەوان ب شەهنازیڤە دبێژتە هەڤالێ خوەیێ عەرەب: "كورد ژ دەهلیزێن تاریاتیا هەوە بەرەف رۆناهیا ئازادیێ دەركەفتن.. بپ٢٦٤". ئوو دەربارەی خەباتا نێگەتیڤا ددلدا ژی، ب پەشێمانی و هشیاربوونێ دەردبڕیت. ددانوستاندنەكا دەربارەی رەوشا هەییدا، حەجی دبێژتە كەنعانی؛ "تو دزانی كەنگی ب دروستی ئەز پەشێمان بووم، كو ئەڤ پێ یە من ب هەروە گوری ئوممە ل عەرەبی یە كری!؟.. بپ٩٤". لێ وەكو هەمی بۆیەر و تێگەهێن دی یێن دجڤاكیدا، كەسێ كورد پتر باوەر ژ چاڤێن خوە دكەت و ئەو تشتێ بەرهەست و ب چاڤ دهێتە دیتن كاریگەرترە ژ تشتێ گۆتی، نڤیسەر ژی (وەكو كورێ جڤاكی) پتر ب خەباتا پۆزەتیڤڤە گرێدایە: "ئەگەر مە كوشتار و شەرمەزاریا جەلەولایێ و نەهاوەند و ئامەدێ و هەمەدانێ ژبیر نەكربا ئەڤە ب سەرێ مە نەدهات.. بپ١١". لێ ژبۆ راگرتنا هەڤسەنگی یا دناڤبەرا هەردوو جۆرێن خەباتێدا (وەكو هەر كەسەكێ ئالۆز و شەپرزە)، پەنایێ دبەتە بەر ب كارئینانا ئالاڤێ بەهانەكرنێ (كو ئالاڤەكێ بەرگریكرنا مەژییە)، داكو ب شێوەیەكێ هەژی، خەباتا ڤەشارتی یا باژێران پەسن بكەت. هەر ل دەسپێكێ و ددانوستانەكا رەوشەنبیرانە یا دگەل شرینا هۆزانڤاندا، ئیشارەتێ ددەتە وێ چەندێ كو: "هەستێ نەتەوی ل جەم مرۆڤێ كورد یا ب هێزە لێ هشیاری نەء... بپ٢٠". ب هزرا من، ب جوداكرنا هەست و هشیاریێ، نڤیسەری ڤیایە هەڤبەركرنەكێ دناڤبەرا رەفتارێن وەلاتێ و مە و وەلاتێن پێشكەفتی یێن ئورۆپیدا بكەت و هەست و هشیاریێ بكەتە جووتكەكێ هەڤدژ یان هەفكویف مینا جووتكێ روخسار و ناڤەرۆكێ. ژبۆ شرۆڤەكرنا ڤێ چەندێ ژی، رەفتارەكا مشتی هەست و دلینی یا هەلچوویی دكەتە نموونە؛ "ئێكی گولانێ، سەرەرای وێ پێشكەفتنا ئەوروپا ل هەمی بوارێن ژیانێ بخوڤە دیتی، كرێكار خو پیشاندانا دكەن، و ل روژهەلاتێ ئاهەنگا دگێرن و ل دهوكێ ل بەر دەهول و زورنا ل بەر دەرێ شارەوانیێ دلەیزن، ما ئەڤە نە جهێ پرسیارێ یە؟.. بپ٢٠". هەلبەت نڤیسەر مینا هەر رەوشەنبیرەكێ ئیدیولۆژیستێ شۆرەشگێر، پەیاما خوە وەسا ئاراستە دكەت كو فەرە هەمی هزر و كریار دبەرژەوەندا قالبێ ئیدیولۆژی یا دیاركریدا بن. ب ڤێ چەندێ ژی هەر كریارەكا بكەفتە دقالبەكێ رەوشەنبیریدا، دێ ب هشیاریێ هێتە نیاسین و ئەو كریارێن دی یێن ژ دەرڤەی بازنەیێ پەیام یان گۆتارا وى، ب هەستێ دهێتە ل قەلەمدان. ئانكو هشیاری دبیتە ناڤەرۆك و هەست دبیتە روخسار. لێ كا چەوا فەرە هەردوو جەمسەرێن روخسار و ناڤەرۆكێ هەڤسەنگ بن هەتا كو دەقەك یان بەرهەمەكێ جوان و هەژی ژێ پەیدا دبیت، هەروەسا ژی فەرە هەست و هشیاری ژی ل هەمان هەڤسەنگیێ بگەریێت.

ئەو ب خوە كەساتی یا جڤاكی یا مرۆڤی ژ سێگۆشەیەكا گوشە یەكسان (هزر و دلینی و رەفتار) پێك دهێت. كاردانەوەیێن رەفتارێ و هەست و هەلچوونێن دلینیێ و هشیاری یا هزرینێ پێكڤە دگونجایینە و هەر گۆشەیەك ب یا دی ئاكامدار دبیت. ئەڤجا ئەو كەسێ ب هەستەكا نەتەوەیی یا ب هێز، هەلوێستەكێ دیاركری وەردگریت (ئەگەر ل دەسپێكێ هەلچوون بیت ژی)، ل گورەی سێتكێ پێكهاتەیا كەساتی یا جڤاكی (ب شێوەیەكێ ئوتوماتیكی) دێ بەر ب هشیاریێڤە چیت. ئانكو هەست و هشیاری ئەگەر نە هەڤالجێمك بن، سەدەم و ئەنجامن و هەڤتەمامكەرن. د گفتوگۆیا دناڤبەرا دەشتی و غانمێ عەرەبدا، غانم ب هەمان تێگەهێ هەچكوهەییێ باو پرسیار دكەت:

-  دەشتی ئەگەر تو پەروەردەكریێ حكومەتێ و شورەشێ بی و ئەڤە رایا تە بیت؛ ئەڤجا یێ ژیێ خو هەمیێ پشتەرێ چ دبێژیت.

-  یا وان هەستە و یا مە هوشیاریە، چونكو ئەم ل گەل ژەنگارا دفن بلندی و بێ وژدانی یا هەوە ژیاینە، رەڤشتا زیاد و یەزیدی خودێ هەوە بكوژیت.. بپ٢٦٥.

ئەو ب خوە پرسیارەكا رەوا و سروشتییە كو ژ خەباتكەرەكێ نێگەتیڤێ باژێری بهێتە كرن. لێ بەرسڤا پەهلەوانی كو كوردپەروەرەكێ گەندەلە (ل گورەی روودانێن رۆمانێ)، بەهانەكرنەكا ڤالایە ژ هشیاریێ، نەمازە دەمێ هەڤۆكا خوە ب نفرینەكا هەلچوونا كەربڤەبوونێ ب داوی دئینیت. دكەلتۆرێ كوردیدا نفرین ئالاڤێ نەبوونا دەستهەلات و هێزێیە. ئەڤ لەقتەیا فلمى، ئالۆزی و دوودلی یا نڤیسەری خویادكەت كو یێ كەفتییە دناڤبەرا پێشمەرگەیێن رزگاركەر و ئەوێن "نەهنگێ قرش یێ بەرژەوەندا مللەتی دسەر هەمی تشتان را دانای و یا خو دسینگێ شەهیدان را چكلاندی.. بپ١٧٥". هەكو هەموو تشت و تێگەھ و رەفتار و هزر و دلینی د سەردەمەكیدا سەروبن دبن، رەنگڤەدانا وێ ل سەر نڤیسەری ژی ئاشكرا دبیت، چونكو نڤیسەر ئافڕندەیێ دەقێ رۆمانێیە و رۆمان خۆدیكا وێ ژیانێیە، ئەوا ژێ خەبەر ددەت.

٢. ئەنفال:

كریارا ئەنفالێن رەش (ل سالا ١٩٨٨ێ)، ئێكە ژ وان كریارێن هۆڤانە یێن رژێما بەعس ل دژی مللەتێ كورد بكارئیناین. پڕانی یا رۆماننڤیسێن كورد ب شێوە یێن راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ ئیشارەت كرینە ڤێ كریارێ و وەكو پاتەكێ رەش ب سەرەدەرا دوكیومێنتاری یا دیرۆكا عیراقێڤە هەلاویستییە. د ڤێ رۆمانێدا ژى، كەسەك نەمایە ئەنفالێ ژێ نەگرتی. خوە جەمیلا یا لەشفرۆش ژی قوربانی یا ئەنفالێیە: "پشتی لێبورینا سەركردایەتیێ وەك كەرێ پەزی ئەم كومكرین، ئەو ئێك بو ژ یێن كەلا نزاركێ ب بلوكا كوشتین.. بپ١٩٦". هەرچەندە رۆمان ب خوە نە بەحسی ئەنفالێیە. لێ نڤیسەری گرنگییەكا مەزن دایە ڤەگێرانا ڤی بۆیەری و هەردەم یێ بەرهەڤ بوویە كو پەنجەرەیەكێ ببینیت و تێرا بچیتە دناڤ ڤەگێرانا ڤێ روودانا دلتەزین و جەرگسۆژدا. د پێناسەیەكا شاعرانە یا دەسپێكیدا نڤیسەر دبێژیت؛ "ئەنفال. دەمێ ئەڤ ناڤە دهێتە بهیستن، زمان لال دبن، سەرێن قەلەمان دشكێن، تنێ ئێك تشت دمینیت كوشتن و وێرانكرن، سوتن و تالانكرن، ئەو رۆژە یا ئەرناڤێ مرۆڤایەتیێ هاتیە نڤاندن ل ژێر پەستا بەرژەوەندان، خودێ، ئایین، مروڤاتی، رەوشت هەمی تشتێن جوان هاتنە بەرزەكرن و یێ، چاك هاتنە ژبیركرن.. بپ١٠".

ئەڤ كریارا بوویە ئەگەرێ ئازراندن و هژاندنا وژدانا هەمی جیهانێ، ئاكامەكا ترۆمایی یا نێگەتیڤ كرییە سەر كەساتی یا تاكێ كورد و نەدوورە هەتا نۆكە ژی بەرژەنگ و نیشانێن ترۆماداریێ ل دەف هندەك كەسێن ئەنفالبوویی مابن. ئەڤجا سروشتییە كو كاردانەوە یێن هەلچوون و كەربڤەبوونێ ل نك كوردان پەیدا ببن و داخێن دلی پێ دەرێژكەن. دلەقتەیەكا بیرهاتنێن ئەنفالێدا: "چنارێ بەرسڤدا و بیرهاتنێن سەربازگەهێن نزاركێ و سەلامیێ دكرن و دگۆت: ئەو تۆلا مرۆڤ ب دەستێ خوە ڤەنەكەت و حەیفێ ل سەر خو رانەكەت، ما بو چی یە؟ خودێ دێ وان ل ئاگرێ دوزەخێ دەت، مانە. و دێ چ گەهتە مە؟ دەستێ خو یێ چەپێ بلند كر و تبلێن خو لێك گڤاشتن، ئەڤ سێویە ڤیا بیت تولا خو و یا دایك و باب و مللەتێ خو ڤەكەت ژ ئەنفالچی یێن عەرەب و موستەشارێن كورد، ل دونیایێ نە ل جهەكێ دی.. بپ٣٥". ئەڤ هەلوێستێ مشت كەربوكین و ئاماژە یێن چاندنا كەربێ (هەرچەندە ئەگەر ژ لایێ دەروونیڤە رەوا و سروشتی بیت ژی)، دگەل وی تێگەهێ هشیاری یا نەتەوەیی ناگونجیت، ئەوا نڤیسەر ژێ خەبەر ددەت. چونكو هشیاری ب هزركرنێن كوور و هەلسەنگاندنێن كەتواری و لۆژیكیڤە هەڤبەندە، ئەڤ هەلوێستە ژی تنێ هەلچوونەكا دلینی یا هەستێن فیرهایی یە. لێ وەكو هەر هەلوێستەكێ دی یێ رەخنەگر و گازندەکەر، نڤیسەر ب شێوەیەكێ هشیارانە ئیشارەتێ ددەتە وان خزمەتێن بۆ ئەنفالبووییان هاتینە پێشكێش كرن و دبێژیت: "ئەنفالێن ناخ و دەروون هەژاندین و تێر رەزیل و بێ روومەت كرین، تنێ بویە درویشمەك لسەر پاتەكێ رەش (ئەم شەرمەزار دكەین...) و ل جڤاتا ڤەدگێرین خودێ مەزنترین تولڤەكەرە.. بپ١٩٦". ئەڤ شێوازێ رەخنەگرتنێ دكەفتە د بن رێبازا كەتواری یا رەخنەییدا، چونكو ژبلی گازندان چ شونگر و پێشنیازان پێشكێش ناكەت. ب درێژاهی یا رۆمانێ، هەردەمێ دەلیڤەك هەبا نڤیسەری كریارا ئەنفالێ ئینایە بیرا خواندەڤانی؛ جار وەكو ڤەگێران، جار مینا ئاكام و سەربارك، ئوو جار ژی مینا چارەنڤیس. ئەڤە ژی دوو تێڕامانان ب خۆڤە دگریت، یا ئێكێ ئەوە كو ڤێ كریارێ بكەتە زەنگلەك دگوهێ خواندەڤانێ كورد دا و هەردەم بینتە بیرێ داکو پەیامەکا هۆشیارى یا دۆزا مللەتێ کورد بگەهینتێ. یا دووێ ژی ئەوە كو بكەتە بەهانەیەكا رەخنەگرتن و گازندەكرنێ ژ دەستەلاتا جڤاكی یا هەیی، كا چەوا خەلكێن بەرپرس و دەستەلاتدار نانێ خوە پێ دخۆن، نڤیسەر ژی گازندەیان پێ بكەت. د لەقتەیەكا مینا تڕانە و ئیستیهزا پێكرنێدا دئاڤاهیێ دادگەهێڤە پیرەمێرەك ژ بەردەستكی پرسی: "ئەڤە چ گێلەشۆكە؟../ خێزانێن ئەنفالكریانە، باوەرناما مرنێ دروست دكەن، پشتی بریار ژ پەرلەمانی دەركەفتی.../ وەسا دیارە برایێن مە سەركردێن كورد بێ هیڤی كرنە!... بپ١٤٠".

ئەو ب خوە بڕیاردانا پەرلەمانی و چێكرنا پەسەندێن تۆمارا مرنێ، نیشانەكا باژێرڤانییە و دكەفتە دخانا هشیاری یا وەلاتینی و نەتەوەییدا. چونكو دیاركرنا چارەنڤیسی (چ باش بیت یان خراب) جۆرە چارەسەرییەكە ژبۆ ئارێشێن هەلاویستی داكو هەر كەسەك ل گورەی رەوشا نوو ژیانا خوەیا رۆژانە بدۆمینیت و رێیا چارەنڤیسەكێ دی، یان ئۆمێدەكا دی بشەقینیت. لێ ئەڤ هەڤۆكا داویێ "وەسا دیارە برایێن مە سەركردێن كورد بێ هیڤی كرنە!... بپ١٤٠". پتر بێهنا رەخنە و ئیستهزایەكا بێزاركەر و بێ هیڤیكەر ژێ دهێت. نەدوورە مینا هەر هەڤۆكەكا دی یا خەبەری ژبۆ داكوكیكرنێ و پشتراستكرنێ ئینا بیت. لێ چونكو رۆمان یا مشت گازندە و هەلوێستێن نەرازیبوون و رەخنەئامێزە، لەوا پتر بەر ب شرۆڤەكرنا ئێكێڤە دچیت. هەر چەوا بیت، ئەرکێ نڤیسەرێ کەتوارى ئازراندنا بابەتانە و ئەڤ گازندەیە ژى، پەیامەکا ئازراندى یا نڤیسەرییە ژبۆ تێهزرین و بەرگومانکرنا هندەک رەوش و بابەتێن هەیى.

٣. كۆچا ملیۆنی:

كۆچا ملیۆنی ئەوا ل دوماهی یا ئادارا ١٩٩١ێ روودای، كارەساتەكا دی یا مللەتێ كورد بوو. ب هزاران خێزان و ب ملیۆنان كەس بەر ب توخیبێن ئیران و توركیاڤە رەڤین (ژبەر لەشكەرێ عیراقێ). ل ڤەگەرێ ژی چ خێزان نەبوون عەزیزەكێ خوە ل غەریبیێ نەهێلایی. نڤیسەر د بیرهاتنێن حەجی رەمەزاندا ب كول و كەسەرڤە دبێژیت: "كەس نەڤەگەریا بێی پارچەك ژ خۆ ل وێرێ بن ئاخ نەكری!.. بپ٩٦". بابەتێ كۆچا ملیۆنی وەكو بابەتەكێ لاوەكی هاتییە دناڤ بۆیەرێن رۆمانێدا، تنێ ژبۆ بیرئانین و دوكیۆمێنتكرنا ڤێ كریارا دیرۆكى ئاماژە پێكرییە؛ هندەک جاران ژبۆ رسواكرنا داگیركەرێن كوردستانێ و برا یێن مە یێن ئایینی ئینایە: "دەمێ هێزێن هەڤپەیمانا د هەوارا مە هاتین قاییل بووم كو برایێن مە ژ ساخلەتێن مرۆڤاتیێ د شویشتینە.. بپ٩٥". ئەو برا یێن مە ب ناڤێ ئایینی دخاپینن و ژ دۆزا نەتەوایەتیێ دوور دكەن. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، مشە جاران ئاماژە یێن راستەوخۆ و یێن نەراستەوخۆ داینە ڤێ برایینی یا ژ درەو. ئوو ب لەقتەیەكا كاریكاتۆری خوە ل بابەتێ ئایینی ددەت و كوفرییەكا بەزاندنا تێگەهێ ئیسلامەتیێ ئەنجامددەت: "دبەری من ئێك تەحسی، زارۆیەك ل ملی. ب ناڤ هەریێ كەفت، دەمێ رابووی ژ هەریێ سوور ببوو. ب جوببێ مەلاتیێ و رهدینا سپی. بەرێ خو دا ئەسمانی و ژ بێزاری جەمەدانیا سپی ل پێلێن زێ دا. گازیكر و دەستێن خو درێژكرن ئەسمانی و ب ئێشانڤە گوت، ما بەس نینە ئەو هەمی. دێ تو بەلا خو ژ مە ڤەكە.. بپ٩٥-٩٦". ئەڤە ژی پەیامەكا نەراستەوخۆیە كو چ جاران مللەتێ كورد ژبەر ئیسلامەتی یا خوە تۆشی دەردەسەرییان نەبوویە، هەردەم پرسا نەتەوەیی سەدەمێ سەرەكیێ كارەساتێن كۆمكوژ و دلتەزین بوویە.

هندەك جاران ژى، مینا دلدەرێژكرنەكا دەروونی ل سەر زارێ ئەوێن د سەربۆرێدا ژیاین، ڤەدگێریت كو ببیتە ئەگەرەكێ ئارامی یا دەروونی و دلدەرێژكرنێ؛ "سێزدە رۆژێن لمە نەهەلاتی. ژسەرما و برسا و وەستیانێ، روژا هەشتێ بوو، هەكو پێ من هەودای و گولتا بن كەفشێن كەڤلكرین.. بپ٩٥". ئوو هندەک جارێن دى، ژبۆ ژبیرنەكرنێ و هاندانا رڤێشتێ نوو ئینایە كو ببیتە پالدەرەكێ دۆماندنا خەباتا نەتەوەیی: "ل گوندێ دەشتانێ یێ بووی، لبەر كەڤرەكی لوێ شەڤا زكێ ئەسمانی دریای. كوچا ملیونی، كورەك و كچەك ل وێرێ ڤەشارتن، ژ سەرما و برسا مرن. چووم ب دوو زاروكا ئێك بەری من دبەزی و ب پێچولكا ڤی ڤەگەریام من ناڤكر دەشتان، ئەز بخو ژبیر ناكەم بەلێ دەمێ ئەو مەزن دبیت دا ئەو خو ژبیر نەكەت.. بپ٤٦". ئانكو ئەڤ لەقتەیێن بلەز و ژنشکانڤە، كۆمەكا پەیامێن مەرەمدار ب خۆڤە دگرن؛ رسوا كرنا داگیركەران، درەوا دێرینا برایینی یا ئایینی یا دگەل دژمنان، دلدەرێژكرنا دەروونی و ژبیرنەكرنا كارەساتێن دیرۆكی. ئەڤ داكوكیكرنا ل سەر بیرئانینێ و خوە ژبیر نەكرنێ، كو ب بابەتێن رسوا كرنا هەلوێستێ برایێن موسلمانەتیێ و بەزاندنا پیرۆزییانڤە باركرییە، ئاماژەیەكا ڤەشارتییە ژبۆ هەولدانێن ئاڤاكرنەكا دی و بوونەكا دی یا لەززەتا ژانان وەستاندی.

٤. شەڕێ براكوژیێ:

مەرەم ب براكوژیێ ئەوە كو هەڤوەلاتی یان هەڤمللەت یان هەڤئایین یان ژی هەڤنەتەوە، شەڕێ هەڤ بكەن و هەڤ بكوژن. ئەڤ جۆرە شەڕە سەرا چ بیت و كی حەق و كی نەحەق بیت، نە رەوایە، چونكو ژ دەرڤەی چوارچۆڤێ یاسایا وەلاتی دهێتە ئەنجامدان. ل هەر جهەكێ یاسایەكا سەروەر نەبیت، دێ هەڤڕكی یێن نەرەوا ژبۆ ب دەستڤە ئینانا دەستەلات و ئابۆری یا وەلاتی پەیدا بن. نەدوورە پڕانی یا وەلاتان و جڤاكان د شەڕێن براكوژیێدا بۆری بن و دبۆرن. دبیت ئەڤ جۆرێ شەڕی ژی قۆناغەك بیت ژ قۆناغێن وەرارا مللەتان بەر ب چەسپاندن و سەروەریكرنا یاسایا وەلاتیڤە. هەرچەندە د هەمی رەوشاندا، كەسەك ڤی جۆرێ شەڕی ناحەبینیت، لێ ل جەم مللەتێن هێشتا نە رزگاركری و بندەستدا كارەساتەكا مەزنە و دژمنێن داگیركەر مینا زەمینەیەكا ب پیت ژبۆ مەرەمێن خوە یێن دژمنكارانە بكار دئینن. د ئەنجامدا، بزاڤێن رزگاریخواز و پلانێن پێشدابرنا جڤاك و وەلاتی دكەڤیتە دناڤ گۆمەكا مەند و نەلڤدا. ئەگەر پاشڤە نەزڤرن ژی، پێشڤە ناچن. د لەقتەیەكا دناڤ رێرەوا بۆیەراندا، نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە شەرێ براكوژیێ كو فاكتەرەكێ دی یێ دیرۆكی ژبۆ پاشڤەمان و رەوشا نالەبارا جڤاكی خویا كەت: "یێ تفەنگ ب ملیڤە یێ دەبانجە د بەر شویتكێ را و یێ دووربین دستوی دا. بازارێ چەكی یێ گەرمە، گەرەكا دی یا شەرێ خوكوشتنێ دەستپێكریە و ل كەپكی چالدێران خۆ دووبارە دكەت، پلنگێن سە و تاژی پێڤە موفتەلابوین ب ساناهی دهێنە راڤكرن.. بپ٥٥-٥٦".

پشتی سەرهەلدانێ شەرێ براكوژیێ دناڤبەرا گەلەك ژ گرۆپێن سیاسی پەیدا ببوو، لێ مەزنترین شەر ئەو بوو یێ دناڤبەرا هەردوو پارتی یێن سەرەكیدا چێبووی (یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان). ئاماژە یا نڤیسەری ژی ب شەرێ یەكێتی و پارتییە، دوو ئیشارەتێن ئاشكرا ددەتە خواندەڤانی؛ یا ئێكێ ناڤێ شەرێ براكوژیێ ب خۆكوژیێ ددەتە نیاسین كو سەرۆكی پارتی ئەڤ ناڤە دانا بوو سەر شەڕی. یا دووێ ژی ئیشارەتدانە ب كەپكی كو مەرەم پێ كەپكێ حەمەد ئاغایە ل سپیلكی. پێشمەرگە یێن پارتی و یەكێتی بۆ ماوەیەكێ نە كورت سەرا گرتنا ڤی كەپكێ د شەڕەكێ گرانێ خوەكوژیێدا بوون. ب دلشەواتییەكا ڤەشارتی و داخبارینڤە خویا دكەت كو ئەو "پلنگێن سە و تاژی پێڤە موفتەلابوین ب ساناهی دهێنە راڤكرن.. بپ٥٦". ئەڤە ژی ئیشارەتەكە ژبۆ گوهورینا هەژیتی و پەهلەوانی یا شەرێن رەوا و یێن نەرەوا. دەمێ پێشمەرگەیان ل دژی داگیركەران شەر دكرن، وەكو پلنگان بوون و سە و تاژی یێن داگیركەران پێڤە د موفتەلا بوون، چونكو هەمی مللەت ب دل و جان دگەل دۆزا پێشمەرگەی بوون. لێ دەمێ نۆكە ب ساناهی دهێنە راڤكرن، ئاماژەیەكە كو مللەت ب دل و جان ل دژی شەڕێ وانن.

ب ڤان لەقتە یێن بلەز و سەرپێ، نڤیسەری ڤیایە چەندین بابەتان بئازرینیت. ژلایەكیڤە ئاماژەیە بۆ دیرۆكا نوو یا كوردستانێ كو دبیتە بەهانەیەكا بەرهۆز و شرۆڤەكرنەكا هەلسەنگاندنەیی ژبۆ رەوشا نالەبارا سەردەمێ رۆمانێ. ژلایەكێ دیڤە ژی، ئیشارەتەكا رەتكرنێیە ژبۆ ڤی جۆرێ شەڕی كو دوو سەمتێن دیاركری پێ دەستنیشان دكەت؛ سەمتا ئێكێ هەبوونا بازارەكا نەیاسایی یا چەكییە: "دناڤ شویتك و پاخلێن واندا یان ل دوكان و مالێن نزیك، هەمی جۆرێن چەكی و تەقەمەنیێ و ئامیرێن گەهاندنێ.. و بۆو جارا ئێكێ و نە ل فلمەكێ ئەمریكی دەبانجا دویپشك و یێن بێدەنگ و نارنجوك ل كولانا تەنگ و ل سەر بەتانیەكا كەڤن دپێشانداینە.. بپ٥٦". هەبوونا بازارەكێ ب ڤی شێوەی، نیشانا لاوازی یا یاسایێ و نەبوونا دەستەلاتەكا ب هێزە. ئەڤە ژی كار دكەتە سەر هەمی موڤك و گەهێن ژیانێ كو ب ئاكامەكا مشت بێزاری و بێئۆمێدی ل سەر تاكێن جڤاكی خویا دبیت. یا دووێ ژی سەمتا سەرباركێن شەرێ براكوژیێ یە كو زێدەباری كوشتن و تالان و دەردەسەری یێن شەڕڤان و خێزانانێن وان، هەروەسا دبیتە بیاڤەكێ زەمینەخۆشكەر ژبۆ بازرگانی پێكرنا ب دۆزێ و زەرگەهلێدانێن ژ لایێ دژمنێن هەلپەرست و داگیركەرڤە. د وەسفكرنا ئەنجام یان سەرباركێن شەڕیدا نڤیسەر دبێژیت: "هند دبن قوربان و هند دبن دەولەمەند. دەلیڤا بازرگانێن دین و دونیا و هەر مشەخور وئینتهازیەكی یە دا تیرێن كەرب و كینا ژەهراوی بهاڤێژن.. بپ٥٦".

دووانیزما ئاغاتی و خولامینیێ

دجڤاكێ کشتوكالیێ كوردیدا، ئاغاتیێ رۆلەكێ كاریگەر د ژیانا خەلكیدا هەبوویە. خەلكێ جڤاكی دناڤ گرۆپێن دیاركری یێن ب ناڤێ عەشیرەت یان گوند یان بنەمالدا ژیایە و گەشەكرییە. ئەڤ خەلكێ ب موكمی پێكڤەگرێدایی هەڤدەرد و هەڤبەرژەوەند بووینە. بەرژەوەندا كەسۆكی یا هەمی تاكان دناڤ بەرژەوەندا كۆمێدا دبهوژیت و بەرژەوەندا كۆمێ ژی ب بەرژەوەندا بلندا عەشیرەتێڤە هەڤبەندە (كو كەساتی یا ئاغای یان بنەمالا وی نوونەراتی یا ڤێ بەرژەوەندا بلند دكەن). خەلكێ هەچكۆهەیی، ئارامی و تەناهی و بەرژەوەندا خوە دناڤ ئارامی و بەرژەوەندا گشتی یا عەشیرەتێدا دبینیت، لەوا ب لەش و جان بەرەڤانیێ ژ عەشیرەتا خوە دكەت (چ حەق بیت یان نەحەق). ئەڤجا داكو ئارامی یا دەروونی یا كەسێ تاك نەهێتە كەرافتن، خوە ب دەهمەنا عەشیرەتێڤە گرێددەت و خولامینی یا ئاغای ل سەر هەر پایەیەكا دی یا ژ دەرڤەی بازنێ عەشیرەتێ د چێترینیت. دلەقتەیەكا شرۆڤەكاری یا پێكهاتەیێ كەسێ كورد دا، نڤیسەر ئاماژەیەكێ ددەتە ڤێ پێڤەگرێدانا مینا فلی و پیرۆزیێ ژبۆ چێتراندنا خولامینی یا ئاغای ل سەر كارێ عەسكەری یا حكومەتێ؛ "سوفی عەمو: ئەوێ ژیێ خوە ب قەچاغیێ بوراندی، ل چول و چیا. ب خولامینی و دویڤەلانكی یا ئاغایڤە.. كارێ وی دزی و رێگری بوو بۆ ئاغای و تنێ نان و زك. هەمی كرن دا هەژدە هەیڤێن خزمەتا سوپای نەكەت.. بپ٩". ئەڤ بابەتە بیرا مە ل بابەتێ ژیانا كەهی و نەدیار دئینیت. ئەو ب خوە خولامینی یا ئاغای نیشانا ژیانەكا كەهی و جێرباندییە، لێ عەسكەری یان خزمەتا سۆپای ژیانەكا نەدیار و مژدارە. هەمی كەس ب فیترە یا خوە، حەز ژ ژیانا كەهی و جێرباندی دكەن. كورد دبێژن: "دەوێ جێرباندی چێترە ژ ماستێ نە جێرباندی". هەروەسا خزمەتا سۆپای مشتە ژ یاسا و رێسا یێن پێگیریێ، مرۆڤى دچوارچۆڤێ کۆمەکا رێنماییاندا كونترۆل دکەت. ژلایەكێ دیڤە ژی، خزمەتا سۆپای چ ناڤداری و لەهەنگی یێن عەشیرەتیێ نادەتێ، چونكو هەمی عەشیرەت ب وەكهەڤی و ل بن سیبەرا هەمان یاسا و رێسایان كار دكەن. ئەڤە ژی دگەل عورف و تێگەهێن كەسەكێ نەخوێندەوارێ هەچكوهەیی ناگونجیت، چونكو هەردەم ل وێ هزرێیە كو عەشیرەتا وی باشترینە و ئاغایێ وی چێترینە. ئوو ژلایێ دەروونیڤە ژی، چێتراندنا خزمەتكرنا ئاغای ل سەر خزمەتكرنا سۆپایێ دەولەتێ، بیاڤێ چاڤلێكرنا ئاغای بۆ دهێتە رەخساندن و هەردەم كەسێن بندەست چاڤلێكرنا زالدەستان دكەن. هندی ل بندەست هەستا خولامینی و دویڤەلانكیێ هەیە، دەمێ ب هێز دكەڤن، هەستا ئاغاتیێ ل نك گەشە دكەت. نەدوورە ژی، ل دەف ئاغای خولام بن و ل سەر كەسێن ژ خوە لاوازتر (بۆ نموونە دگەل خێزانێن خوە) مینا ئاغای رەفتارێ دكەن. ب ڤێ چەندێ، تۆشی دووانیزما ئاغاتی و خولامینیێ دبن. ئانكو دهەمان دەمدا ئاغایە و خولامە ژی، هندی پێ چێ ببیت رەفتارا ئاغاتیێ دكەت و هەردەمێ كەسەكێ ژ خوە مەزنتر یان ب هێزتر دیت، دێ رەفتارا خولامینیێ كەت. نڤیسەر ڤێ دووانیزمێ ل سەر هەمی باژێرێ قادا بۆیەرێن رۆمانێ دچەسپینیت: "ل باژێرێ مە، یێ چوار فەلیتە ل دورا خو دیتن، مێرچاكە و دەمێ ماقویلەك دیت دەست ل سەر سینگی یە و ئەگەر هات و ژنەك دیت، دون جوانە.. بپ١٦".

ئەڤ دووانیزمە، نە تنێ ل سەر خەلكێ هەچكوهەیی دچەسپیت، بەلكو ئاغا ب خوە ژی ژێ بێ بەهر نینن. هەردەمێ دەستەلاتەكا ژ خوە ب هێزتر یان مەزنتر دیت، ب هەمی پەرلاخی و سیفەتێن ئاغاتی یا خوە، رەفتارێن خولامان دكەت. دبیت ل دەف پڕانی یا جڤاكان وەسا بیت، ئوو نەدوورە ژی پشكەك بیت ژ سیاسەتا سەرەدەریكرنێ و دیپلوماسیێ. لێ ل جەم مللەتێ كورد (ژ ئەگەرێ كۆمەكا فاكتەرێن خوەیی و بابەتی)، ئاستەكێ دژوارێ نە هەڤسەنگی یا كەساتیێ وەردگریت، كو هزر و رەفتار و دلینی یا كەسێ كورد ل هەمبەر ئاغای و یا ئاغای ژی ل هەمبەر هەڤوەلاتییان نە وەكهەڤ و هەڤگونجایینە. ئوو ژ ئەنجامێ ڤێ دووانیزمێ، مرۆڤ ب روخسار و ڤالیكی یا تێگەھ و بابەتانڤە دهێتە گرێدان و خوە ب كووری نا داهێلتە دناڤ رووداناندا. تنێ باوەر ژ تشت و بۆیەرێن بەرهەست و ئەوێن ب چاڤ دهێنە دیتن دکەت. دلەقتەیەكا د خۆداچوونا "دەشتی"دا، نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتە ڤێ پێڤەگرێدانا ڤالیكی و روخساران: "مرۆڤ ئافرندەیەكێ سەیرە، رۆژا یێ پاكژ ب چاڤێ كێمیێ تا هەڤژینا من ل من دنێری و دەمێ بویمە دز و بەرتیل خور بۆ مە سەیدایێ هێژا.. بپ٢٣٣". ئەڤ هەستكرنا ب گونەهێ و نێرینا هەلسەنگاندنەیی، شرۆڤەكرنا دووانیزما رەفتارێن مرۆڤییە. گرێدانا بەهایێ مرۆڤی ب هەییێ ویڤە، بەرێ هەمی خەلكی ددەتە وێ چەندێ كو خوە هەییكەن داكو د چاڤێن جڤاكیدا رێزدار و هەژی بن. ل شوینا خولام بن، رەفتارێن ئاغای بكەن. خوە نێزیككرن و خزمەتكرنا ئاغای ژی ژبۆ هندێیە كو ژ خەلكێ دی جودا بن و د چاڤێن واندا هەژیتر بن. ئەگەر نە ب مالی بیت، كریارا ترسێ و ترساندنێ دێ ڤێ حەزێ بو تژیكەت. كەسێ كورد (نە دوورە هەمی جڤاكێن کشتوكالی و هۆز پەروەر) ب دوو تشتێن سەرەكی داخبارن؛ یێ ئێكێ هەبوونا مال و سامانی یە، كو ژیانەكا هێسان و بەختەوەر بۆ خوە دانیت و خەلكی پێ بدەتە كاری (یان ب كێمی بێختە د بن منەتا هاریكاری یێن خوەڤە). یێ دووێ ژی هەبوونا هێز و دەستەلاتا جڤاكییە كو خەلكێ پێ بترسینیت و بپارێزیت ژی. ئەڤجا دێ دویڤەلانك بۆ پەیدا بن و خەلك دێ حسابەكێ بۆ هێزا وی كەت. ب كورتی ئەم دكارین بێژین كو ترس و تێركرنا زك و بنزكان فاكتەرێن سەرەكی یێن ژ دەستدانا ئازادی یا كەسۆكی و نەمانا سەروەری یا یاسایێنە.

جڤاكناس و دەروونناس وەسا ددەنە خویاكرن كو مرۆڤی سێ غەریزە یێن سەرەكی هەنە (غەریزە یا ژیارێ، سێكسی و پایەداریێ). هەر ژ ئەزەلدا هەتا ب ئەبەد (د هەمی جھ و سەردەماندا)، خەبات و كێفەراتا مرۆڤی ژبۆ تێركرنا ڤان هەرسێ غەریزەیانە و ژێیاتی یا وی یا هەڤوەلاتینی و مللەتینیێ ژی ل سەر شەنگستێ تێركرنا ڤان غەریزەیان دهێتە دەستنیشان كرن. دەمێ مرۆڤ هەژار و برسی ببیت، كەسوكار و خزمێن وی یێن نێزیك و پاشی عەشیرەت دهەوارێ دهێن. ئەگەر ئێكی ڤیا ژنەكێ بۆ كورێ خوە بینیت یان كچا خوە بدەتە شوو (تێركرنا غەریزە یا سێكسی)، دیسا هاریكارێن بەرهەڤ و بەردەست، هەر عەشیرەت و كەسوكارن. ئوو ل داویێ ژی پایەداری یا مرۆڤی ب جھ و خەلكێ ویڤە گرێدایە. تێركرنا ڤان غەریزەیان ب خوەویستی یان خوەنەویستی بەرێ مرۆڤێ كورد دایە عەشیرەتگەریێ كو رێزگرتنەكا ب هۆشی یان نەهۆشی بۆ هەبیت. نەدوورە ترسا ژ دەستدانا ئارامی و هاریكاریێ (ددەمێن پێدڤیدا)، بەرێ وی/ وێ بدەتە ڤێ پێڤەگرێدانا ب دل یان ژ نەدل. ئوو ب هزرا من، ئەڤەیە سەدەمێ لاوازی یا ژێیاتی یا نەتەوەیی و وەلاتینیێ ل دەف عەشیرەتێن كوردێن ل ناڤ باژێران خرڤەبووین. ئەڤ ژێیاتی یا ژێگۆتی ب سیمینار و گۆتارێن رەوشەنبیری و هشیاركرنێ و شیرەت و وەعزێن رۆژا خوتبێ ناهێتە راستڤەکرن و ئاراستەکرن. هەردەمێ وەلات یان سیستەم بكاریت ڤان غەریزەیان ب وەكهەڤی و دادپەروەرانە ژبۆ هەمی مللەتی و بێ جوداهی دابینكەت، هینگی دێ ژێیاتی یا مللەتینی و وەلاتینیێ ل سەر یا عەشیرەتێ زال بیت.

د ڤێ هەڤڕكی یا دەروونی یا ساردا، ژێیاتی یا كەسێ كورد (ئەوێ گوندی ل باژێری دژیت، یان ئەوێ باژێری یێ ب رەسەناتی یا تێگەهێن گوندی دژیت)، دكەفتە دپێشوپاشییەكا كوژەكدا و نەهەڤگونجانێ دئێختە دناڤبەرا هزر و رەفتارێدا. دەمێ حەجی شاهین كورێ خوەیێ رەوشەنبیر و ل دژی ئاغای شیرەت دكەت، دبێژتێ: "كورێ من دا تۆشی نەخوەشیا نەبی، وێ بێژە یا خەلكی دڤێت و وێ بكە یا تە دڤێت.. بپ٥٢". ئانكو ب شێوەیەكێ نەراستەوخۆ، یێ كورێ خوە فێری دووروویاتیێ دكەت هەتاكو بكاریت ب بەختەوەری دناڤ جڤاكیدا بژیت. ئەڤ دووروویاتی یا قەبوولكری، دبیتە ئەگەرێ دووانیزما كەساتیێ كو ب ساویلكەیی دناڤ بازنەیێ ئاغاتی و خولامینیێدا بگەڤزیت. دەمێ نڤیسەر هزرا خوە دڤی پێكهاتەیێ نەگونجاییێ كەساتیێدا دكەت، هەست پێ دكەت كو فاكتەرەكێ دەروونی و جڤاكی دپاشخانا پێكهاتەیێ كەساتیێدا هەیە. ب شێوازەكێ نەراستەوخۆ دەربڕینێ ژ ڤێ دووانیزمێ دكەت: "مرۆڤێ كورد سەخلەتەكا دەروونی یا سەیر هەیە ل نزمیێ دژیت و حەز ل جهێن بلند دكەت.. بپ٤٥". لێ وەكو رەوشەنبیرەك و رەخنەڤانەكێ كەتواری یا سۆشیالی، هەولددەت كو ئاكاما كەسی ل سەر راستڤەكرن و باژێریكرنا تێگەهێن جڤاكی خویاكەت. ل دەسپێكێ وەسفا رەوشا هەیی یا ئاغای و كۆچكا ئاغای و رەفتارێن وی دكەت:

-  هەردوو لایێن كوچكێ دپڕی زەلام بوون، هەر ئێكێ ب ژور دكەڤت دەستێ راستێ درێژ دكرە دەستێ ئاغای و دەستێ چەپێ ل سەر سینگی و هندەكا ملێ وی ماچی دكر.. بپ٤٩.

-  ل سەرێ دیوانێ دەمێ دكەنی، ژ زكی و پێهەل وەك دەستێن مایستروی لدەمێ ژەنینا سمفونیەكا شوبارتی، یان جانەگایەكێ لدەشتێن هولەندا ربیتەكری دهەژیا. كوچكەك ب مەرمەری و حەلانی و بان ب نیگارێ مەراكشی نەخشاندی.. وێنەیێ رەش و سپییێ ئاغای جوتەك جەمەدانیا و بەرگیزێن بەكر بەگی و ژنافتەنگێ تا بن كەفشا ب رەختا پێچای. لناڤ جوتەكێ تڤەنگا وەكو پیتا (×) پتر وەكو وێنەكێ ئاشوپی بەرچاڤە.. بپ١٤٦.

-  ئەڤە بوو یێ زەلامێن سیھ گوندا ب گوپالی دهاژوتن و موتەسەرفێ لیوا موسل ژێ دترسیا و هەڤركیا نوری سەعیدی دكر.. بپ١٤٦-١٤٧.

-  شاهین خزمێن تە دبێژن ئەڤە چەند روژەكە كچا تە مالا مێرێ خو هێلایە و وان ژ مروڤاینی گازندا خو گەهاندیە مە، لەورا ڤیا بیت بزویترین دەم ڤەگەرت مالا خو.. بپ٥٠.

-  ناڤ چاڤێن ئاغای تێكچوون، هەچكو دووپشكی پێڤەدای، بەری باخڤیت ئێكی: (چاوا هوسا دگەل مروڤێن مەزن دئاخڤی)، یێ دی: (ئەڤە نە یێ دیوانایە) و دەلیڤە هەلكەفت هەر ئێك گوتارا خو یا ئایینی و نەتەوەیی و رەوشتی بهاڤێتە بازاری و دلسوزیا خو بۆ ئاغای دەرببڕیت.. بپ٥١.

-  سوز بیت پاشی هندى لبەك دڤێ دەبانجێ دا ڤالا كەمە سەرێ وێ و دەستێ راستێ ل سەر شویتكا خوە دانا.. ئەزێ پشت راستم عەبدی، چونكە دزانم تو نە ئەو زەلامی یێ سەرشوریێ ل سەر خو قەبوول بكەت. و دەستێ خو ل ملی دا.. بپ١٥٢.

دڤان نموونە یێن ژێگرتیدا، نڤیسەری ب تێروتەسەلی بەحسی بابەتێ ئاغاتیێ كرییە و هەمی جەمسەرێن هەڤبەند ب ڤێ دیاردا جڤاكیڤە ژبۆ تێهزراندن و هەلسەنگاندنێ ئازراندینە. رەفتارا خەلكی ل هەمبەر ئاغای، رەفتارا ئاغای دناڤ خەلكیدا، مال و مولك و سامانێ بنەمالا وی، ئیشارەتێن هێز و شیان و دەستەلاتا وی ب پوختی وەسفكرینە. پاشی دهێتە سەر شێوازێ سەرەدەری یا وی دگەل ئارێشە و گرفتاری یێن خەلكی و كاردانەوە یا خەلكێ ساویلكە و دویڤەلانك ل هەمبەر فەرمانێن وی یێن مژدار. ئەڤ دیاردە مینا دەستەلاتەكا خوەسەرە دناڤ لەشێ دەستەلاتا وەلاتیدا، ئەڤجا ژبۆ پاراستنا ڤێ دەستەلاتێ، ئاغا هەمی شێوازێن رەوا و نەرەوا یێن سیاسەتا ئیحتواكرن و هاویشكرن و پاشڤەبرنا عەشیرەتا خوە بكار دئینیت. هەلویستێ نڤیسەری وەكو رەتكرنەك بۆ ڤێ دیاردێ، ل پشت تێدیتنێن پەهلەوانێ سەرەكی خویا دبیت، دەمێ دبێژیت؛ "ئازادی ب مەندەهوشی تەماشەی مەیموونێن سێركێ دكر، چونكە ئەڤە جارا ئێكێ بوو ل كوچكا ئاغایەكی حازر دبیت، باوەر نەدكر كو هیش خەلكەكێ هو مایە، ل سەردەمێ داگیركەری ئەزبەنی و ل چاخێ كوردینیێ ئەزبەنی و سەد ئەزبەنی.. بپ٤٩". ئەڤ ئاماژە یا بلەز و ب تویفكل كو بێهنا گازندە و رەخنەگرتنێ ژ دەستەلاتا كوردی دهێـت، كا بۆچی ل سەردەمێ داگیركەری و كوردینیێ هەردووان هەمان دیاردە هەبیت؟! رەخنەڤانێ کەتواری یا سوشیالی، وەسا هزر دكەت كو كەسێن خەباتكەر دجڤاكیدا، هەمی بۆیەر و روودانان ب شێوەیەكێ رادیكالی دبەرژەوەندا بلندا مللەتیدا دگوهورن. لێ چونكو ئاغاتی دیاردەیە و رەهێن هەموو دیاردەیان دناڤ ناخ و كووراتی یا دیتن و هزركرن و رەفتارێن خەلكیدا چاندییە، لەوا پێدڤی ب گوهورینەكا ل سەر ئاستێن كۆمێ و دەمی دبیت. هەر گوهورینەكا ل سەر ئاستێن جهی یان تاكی بهێتە كرن، دشیاندایە كو پاشڤە ڤەگەریت (خۆ ئەگەر شێواز و کاراکتەر هاتبنە گوهۆرین ژى). نەدوورە رەوشا گوهۆرى، پشتبەستنێ ب هەمان تێگەهێن چوویی بكەت کو هەمان رەفتارا نەخوازراو دووبارە بکەت، ئەگەر خرابتر نەبیت: "ل سەردەمێ داگیركەری ئەزبەنی و ل چاخێ كوردینیێ ئەزبەنی و سەد ئەزبەنی.. بپ٤٩". ئەڤ بابەتە بیرا مرۆڤى ل نموونەیەکا دیرۆکا دەستپێکا ئیسلامێ دئینیت، دەمێ هەمان مەزنێن وان یێن سەردەمێ جەهالەتێ (د تێگەهێ ئیسلامى) بووینە مەزنێن وان ل سەردەمێ ئیسلامێ ژى. ئەو موسلمانێن ب دەستێ بنەمالا بەنو ئومەیە هاتینە کوشتن (دسەردەمێ ئیسلامبوونا واندا)، گەلەک پتر بوون ژ وان موسلمانێن دشەڕێن دژایەتیکرنا ئیسلامێدا کوشتین. لێ دەمێ جڤاك هەمی ب هەڤرا بابەتەكی یان دیاردەكێ رەت بكەت، گوهورین ل سەر ئاستێ دەمی پەیدا دبیت و سەردەمێ ژیانێ ب هەمیڤە دهێتە گوهورین، هینگى دشیاندا نابیت پاشڤە ڤەگەریت. ئەڤەژى، بیرا مە ل نموونەیەکا دى یا دوماهى یا سەردەمێ دەولەتا ئیسلامێ دئینیت، دەمێ ئەتاتورکى خیلافەتا ئیسلامێ ئیلغاکرى و تورکیا کرییە دەولەتەکا مەدەنى. ب کورتى، هەر گوهۆرینەکا ل سەر ئاستێ گوهۆرینان کەسان یان جهان بیت، نەجهگیر و بەروەختە. لێ ئەو گوهۆرینا ل سەر ئاستێ کۆمێ و سیستەمێ ژیانێ بیت، جهگیر و دۆمدرێژە.

زێدەباری كریارا رەتكرن و نەحەباندنا دیاردا ئاغاتیێ، نڤیسەر (ب پەیامێن خوە یێن ئاراستەكار)، هەولددەت كو بابەتی بئازرینیت و خەلكی بەر ب پەیامێن خوەیێن چاکسازى و راستڤەکرنێڤە پالدەت. ئەڤ پەیامە ل سەر دوو ئاستان هاتینە ئاراستەکرن؛ ئاراستەیێ ئێكێ، ژبۆ خەلكییە كو خەلكە هێز و دەستەلاتا ئاغای بەرفرەھ دكەت. ئەگەر خەلك خوە ژ ئاغایان بدەنە پاش و ئارێشێن خوە نەبەتە دیوانا ئاغای، ب شێوەیەكێ ئوتوماتیكی دێ رۆلێ وى هێتە كزكرن. ئەڤە ژی پێدڤی ب هشیاركرن و رەوشەنبیركرنا یاسایی هەیە. لێ ئەڤ ئاراستەیە بێی پالپشتی و پەژراندنا دەستەلاتا میری (حكومەتێ) ناهێتە كرن. ئوو چونكو حكومەت ب خوە پالپشتی یا ئاغایان دكەت ژبۆ كۆمكرن و خرڤەكرنا دەنگان و پاراستنا هەڤسەنگی یا جڤاكێ موزاییكیێ فڕەهۆز. دئەنجامدا، ئەو ب خوە ژی بەر ب رەفتارێن ئاغاتیێڤە دچیت. ئەڤجا باشترین زەڤی ژبۆ چاندنا ڤی تۆڤێ گوهورینكار كەسێ تاكە. نڤیسەر ب هەلچوونەكا دلینیێ سەرەدەریێ دگەل كەسێ تاك دكەت و هانددەت کو كاردانەوەیەكا دەملدەست ژێ دەرکەڤیت؛ "هندی كەر هەبن دێ هەر ئاغا هەبن.. بپ٥٢". ئەڤە ژی هێسانترین و لاوازترین چەكێ هەڤڕكیێیە. ئاراستەیێ دووێ، ژبۆ دەستەلاتا حكومەتێ و خوەییێ ئاغایانە. هەلبەت نڤیسەر دزانیت كو بانگەوازی یا نەدەستێوەردانا كارێن یاسایی و بكارنەئینانا سیاسەتا ڤێكرابەردانا گوندییان، ژبۆ ئاغای گازی یا ل دویف گورگییە. لەوا سەرەدەریێ دگەل هەلوێستێن وان یێن نەکوردپەروەرانە و نەژێیاتى یا وان دکەت، سەرەدەریێ دگەل چێتراندنا بەرژەوەندى یێن تایبەت ل سەر بەرژەوەندا گشتى یا وەلاتى دکەت، کو خواندەڤانى بەر ب خالێن رەش و پڕ فهێتى یا ب ئەنیا ئاغایڤە راکێشیتە دچەپەرێ خوەدا. دلەقتەیەكێدا ئیسڤێ سەرسورمان ب هەیبەتا ئاغای و مەدح و سەنا یێن بابێ خوە ژبۆ بنەمالا ئاغای، پرسیار دكەت كا ئەو وێنەیێ ب دیواریڤە یێ دەسپێكا شۆرەشێیە؟ باب ب مجدی لێ ڤەدگێریت: "خۆ بێدەنگ بكە هەی بەرازێ ئەزمان درێژ، ما جارەكێ بۆ مللەتی ئاغایەكی كارەكێ ب ناموس كریە!؟ وێنەیێ وی یە دەمێ سەروك چەتە.. بپ١٤٧". چەتەیى ب هەموو هۆکار و فاکتەر و بەرەژەنگێن خوەڤە، ئاماژەیەکا راستەوخۆیە ژبۆ خیانەتا ئاغای دگەل مللەتی (ب خەلكێ عەشیرەتا خوەڤە ژی). د هەمان ئاراستەدا، نڤیسەری هندەك پەیام ژبۆ تێهزرین و هەلسەنگاندنا خواندەڤانان هێلاینە (كو ئەو ب خوە)، بڕیارا وەرگرتنا هەلوێستەكێ دیاركری ل هەمبەر ئاغای وەرگرن. دەمێ عەبدیێ دویڤەلانكێ ئاغای د زیندانێڤە پەشێمانی یا خوە خویا دكەت، ئەڤ دانوستاندنە دناڤبەرا وی و برایێ ویدا چێدبیت:

-  برا... سەرێ من گەرمكر، ئەز دسەردا برم، كورێ سەی ئەز پالدام و هەر وێ شەڤێ دامە دەست پولیسان و ددیوانا ویڤە هاتمە كەلاپچەكرن.

-  هەڤالێ قەلێ. مە هەمیا خو ژ تە دابوو پاش و هەر تو ژ دویڤ ڤەنەبوی تاكو تو ل ڤێرە راوەستاندی. تە چ هزر دكر؟ خائینێ مللەتێ خۆ بو تە تڤەنگا خو بهەلگریت و سەربانێ خو بكەتە چەپەر؟!.. بپ٢٥٤.

هەروەسا دهەلوێستەكێ نەڤالا ژ بێزاری و كاردانەوەیەكا هەلچوونێدا، حەجی شاهین هزرێن ڤەشارتی ل هەمبەر ئاغای، دناخێ خوە دا دەرەهى دکەت: "ب دەنگەكی كو گوھ لێبیت گۆت: ئەزبەنی. دەولەمەندیا تە ژ هەژاریا مە و مەزنیا تە ژ خولی سەریا مەیە.. بپ١٥٠". ئەڤ تەقاندنە ژبۆ هندێیە كو ببیتە پەیامەكا راستەوخۆ یا هەلوێستێ نڤیسەری و مینا وێ چریسكێیە ئەوا ئاگری بەرددەتە پویشەكێ ل بێدەرێ مایی.

ژن دكەتوارێ كوردیدا

ژن وەكو نیڤەكا جڤاكی و كارەكتەرەكا كاریگەر و تەڤاڤكەر ژبۆ بەختەوەری و دۆماندنا ژیانێ، هەردەم جهێ سەرنجراكێشان و پویتەپێكرنا نڤیسەران و فەیلەسۆف و رەوشەنبیران بوویە. ئەو ب خوە ژی، ژن نیڤا تەمامكەرا زەلامییە ژبۆ تێركرنا غەریزەیا سێكسی و چێكرنا زارۆكان و پاراستنا رڤێشتێ مرۆڤان. ل گورەی رۆلێن سێكسی كۆمەكا جوداهی یێن بایولۆژی و فسیۆلۆژی دناڤبەرا هەردوواندا هەنە و ئەڤ جوداهی یێن سروشتی، رۆلێ زەلامی و ژنێ دەستنیشان دكەن. ژلایێ عەقلی و هزركرنێڤە، دبنەرەتدا ژن و زەلام وەكهەڤن. لێ سەربۆر و بیاڤێ ئازادی یا جێرباندنا شیانان، ئاستێ شارەزایی یێن هەر ئێكی دەستنیشان دكەت. گەلەك كەس هەنە وەسا هزر دكەن كو ژبەر دلسۆزی و دلینی یا ژنێ، شیانێن وێ ژ یێن زەلامی كێمترن. ئوو هەر ئەڤە بوویە ئیمامێ عەلی پالدای كو بێژیت، "ژن كێم ئاقل و كێم دینن." هەر ژ ئەزەلدا و هەتا نۆكە هزرمەند و فەیلەسۆف دلێگەریانەكا بەردەوامدانە كو ساخلەت و بەرێخۆدان و رەفتارێن ژنێ شرۆڤە كەن. لێ ب هزرا من، ژن ژی وەكو زەلامی مرۆڤە و هەمی ساخلەتێن مرۆڤایەتیێ پێڤەنە. رۆلێن جێندەری یێن باركری ب تێگەهێن جڤاكى، تێگەهشتنا ژنێ مژدار كرییە و ئازادی یا وێ ئێخستییە دناڤ چوارچۆڤەكێ پەروازكریدا. ژلایەكێ دیڤە ژی، هەبوونا ماسۆلكە یێن ب هێز و زەڤلەكێن جێرباندی و مشت سەربۆر د جڤاكێن کشتوكالیدا، رۆلێ دابینكرنا ژیانێ و ئیمتلاكێ دایە زەلامی و هەر جڤاكەك ل گورەی تێهزرین و بەها یێن خوە یێن جڤاكی سەرەدەریێ دگەل ڤی چوارچۆڤەیێ ئازادیێ دكەت. دپڕانی یا جاراندا، رەوشەنبیر و رۆماننڤیس، سەرەدەریێ دگەل رۆلێن جێندەری یێن ژنێ و ئازادی یا كەرافتی یا وێ دكەن. دەروونناس و جڤاكناس ژی، ل سەر وێ چەندێ پێك دهێن كو ئەگەر گرنگی و پویتە پێكرنەكا پتر ب رۆل و ئازادی یا ژنێ بهێتە دان، دێ پرۆسەیا پەروەردەكرنا زارۆكان و دۆماندنا ژیانەكا بەختەوەر، هێسانتر و خۆشتر لێ هێت. ئەڤجا هەردەم پەیامێن رەتكرنا رۆلێن پاشڤەمایی یێن ئیستغلالكرنا زەلامی و زەمینەخۆشكرنا بیاڤەكێ ئازادی یا دەربڕین و پشكداریكرنا دبڕیاردانێدا، ئاراستەی جڤاكی و خواندەڤانان دكەن.

د ڤێ رۆمانا ل بەر دەستێ خواندەڤانێ هێژادا، نڤیسەری تبلا خوە یا دانایە سەر برینا كۆمەكا رەفتارێن نەخواستی یێن هەڤبەند ب پرسا ژنێڤە. خوە ل هندەك بابەتێن مینا (دانەشوویا ب زۆری، نەخت، پێگوهوركانێ، بەرخویندانا ژنێ، بەردان، كوشتن ژبۆ شووشتنا نامووسێ و خۆسۆتنا ژنان وەكو رێگەچارەیەك ژبۆ ستەم و ئارێشە یێن هەیی) دایە و كرینە هێڤێنێ كەتواری یا رەخنەیی یا رۆمانا خوە. ئەگەر ئەم ب چاڤەكێ رەخنەیی و هەلسەنگاندنەیی ل جڤاكێ كوردەواریێ بنێرین، دێ بینین كو هەر بابەتەك ژ ڤان بابەتێن ژێگۆتی (ب تەنا خوە)، هەژی ل سەر راوەستان و دویفچوونێیە. لێ چونكو نڤیسەر سەرەدەریێ دگەل دەقەكێ وێژەیی دكەت و نە ڤەكۆلەرەكێ جڤاكییە، ئەڤ رەفتارێن جڤاكی یێن نەخواستی و هەژی رەتكرنێ، ب زیرەكانە كرینە دناڤ كەلواشێ چیرۆكەكا كەتواریدا و وەكو پەیامێن مەرەمدار ئاراستەی جڤاكی كرینە.

د بابەتێ دانە شوویا كچاندا، نڤیسەر چەندین لەقتەیان ژبۆ وەسفكرنا شێوازێن بڕیاردانا شووكرنێ پێشچاڤ دكەت. دەمێ نەسرینێ شوو ب ئیسڤێ فەلیتە كری، بابێ وێ ب پەشێمانیڤە دبێژیت: "ئەز یێ هەژیمە یا دەستێن من چاندی، دچنیت. ما كور و كچ ل مالا من پیر ببوون؟ و ئەگەر پیر ببان چێتر نەدبوو ژ ژیانا ئەو تێدا، یان ڤێ شەرمزاریێ، تشتێ نە مافێ من، من دا یێ نەهەژی، ل جهێ هەر ئێك هەڤژینێ خوە ب هەلبژێریت ئەم وی مافی ددەینە خۆ، نەزانین. و خوپەرێسیە مە دڤێت ئەم ژیێ خو و یێ وان ژی بژین.. بپ٤٦-٤٧". ئانكو ئیشارەتەكە كو وی تەعدایی یا ل كچا خوە كری، هەتاكو شوو ب وی كەسێ هەلبژارتی بكەت. ئەڤ هەلوێستێ پەشێمانیێ پەیامەكا رەتكرنێ ب خۆڤە دگریت كو شووكرن ب پاشەرۆژ و ژیانا خوەییێ كچێڤە هەڤبەندە و فەرە ئەو ب خوە پشكداریێ دبڕیاردانێدا بكەت. د پڕانی یا جاراندا، باب یان دایك وەسا هزر دكەن كو ئەو پتر بەرژەوەندا كچێن خوە دزانن و ل سەر شەنگستێ سەربۆر و شارەزایی یێن خوە یێن ژیانێ، هەڤژینەكێ گونجایی (ل دویف هزرا خوە) بۆ كچێن خوە هەلدبژێرن. لێ مەرج نینە هەمی دەمان هزر و دیتنێن دایبابان دروست دەركەڤن، چونكو ئەو یێن سەردەمەكینە و كچێن وان یێن سەردەمەكێ دینە. ئوو پرۆسە یا شووكرنێ و پێكئینانا خێزانێ ل گورەی سەردەمێ هەنۆكەیی دهێتە بەحسكرن. لەوا فەرە كچ پشكداریێ هەلبژارتنێ و بڕیاردانێدا بكەت. دلەقتەیەكا دی یا شووكرنێدا، پشكداری و كاریگەری یا رۆلێ كچێ و نەرمی یا بابی پێشچاڤ دكەت. د سەرەدەرى و دانوستاندنەكا گەرما دناڤبەرا چۆلی و هەدارا كچا خوەدا (دانوستاندن یان سەرەدەری یا گەرم ئەو جۆرێ سەرەدەریێیە ئەوا هەردوو لایەنێن دانوستاندنێ ب ئاشکرایى بۆچوونان ل هەڤ دگوهۆرن و ب بالبەری گوهداری یا هەڤ دكەن)، كچ و باب دئێك دگەهن و ب هەڤرا بڕیارێ ل سەر داخوازكەری ددەن:

-  كچا من حەكو، حەكو ئەو دوهی بوو. ئەڤرو حەكیمە نەء عەبدلحەكیمە، خانیەكێ دووقات و ترومبێلەكا نوی ل ڤێرە كرینە و یێ ل ئەوروپا دژیت.

-  باب... تە یا گوتی زەلامێ بێ پارە چێترە ژ پارێ بێ زەلام. و ئەز باوەرناكەم جارەكێ ساخلەتێن زەلامینیێ ل دەف وی هەبن.. بپ٣٧.

ئانكو سەرەرای دەولەمەندی یا كوركی و رەزامەندی یا بابێ، كچ رازی نابیت و ب توندی رەت دكەت. چونكو كچ هزر دكەت داخوازكەر نە ئەو زەلامە یێ خەونێن وێ ب جهبینیت. ئوو ب پرسیارەكا ئیستیفزازی ڤێ دانوستاندنا دگەل بابێ خوە ب دوماهی دئینیت، "یان وەكو خەلكەكی دلێ تە ژی دچیتە دولاری؟!.. بپ٣٧".

د ڤان هەردوو لەقتە یێن شووكرنێدا، رەفتارێن دوو بابان (چۆلی و حەجی شاهین) كو د هەمان باژێر و جڤاكدا دژین و هەمان پاشخانا كەلتۆری هەنە، ب دوو هەلوێستێن جودا وەسف دكەت. تشتێ هەڤپشك تنێ ئەوە كو بڕیارا دانەشوویا كچێ ددەستێ بابێدایە. چارەنڤیسێ هەردوو حالەتان كو هەدار ب بەختەوەری ل سەر خواندنا خوە بەردەوام دبیت و نەسرین ژ مال درەڤیت و داخوازا بەردانێ دكەت، پاشی دهێتە كوشتن. پەیاما ڤان هەردوو لەقتەیان ژبۆ خواندەڤانی ئەوە، كو فەرە كچ دبڕیاردانا شووكرنا خوەدا پشكدار ببیت و باب وی بیاڤێ ئازادیێ بۆ ب رەخسینیت. هەروەسا ژ ڤەرێژا ڤان هەردوو حالەتان، رەفتارا كچێ (بەری داخوازكرنا فەرمی كو خودانا بڕیارا خوەیە) ددوو حالەتێن دیدا خویا دكەت. دلبەرا پەهلەوانی كو ژبەر دەولەمەندەكێ ل دەرڤەى وەلاتى، ئەڤیندارێ خوە هێلا دناڤ خەمێن هەژاریێدا و باركر و چوو. لێ شرینا كچا چۆلی، هەمی داخوازكەرێن دەولەمەند و بەرهەڤ پشتگوھ دهاڤێتن و ما بوو ل هیڤی یا ئازادی. ئوو دەمێ ئازاد ژبەر كۆما خەم و ئارێشێن خوە یێن ل سەرێك كۆمبوویی، چ دەسپێشخەری یا ئەڤینیێ ژبۆ شرینێ خویا نە كری، شرین ب جورئەتەكا نەچاڤەرێكری دچیتە مالا ئازادی و ب رێكا زڤڕینێڤە، میناکەکێ جوانێ ئەڤینیێ رەسم دکەت: "شرینێ دەستێ خو كرە دناڤ دەستی دا و تبل تێك زنجیركرن.. بپ٢٧٩". ئەڤ هەمی لەقتە و ئاماژە یێن باركری ب خەمێ و ئەڤینیێ، پەیامەكا دوو جەمسەرە ژبۆ بابێ بڕیاردەر و خوەییێ كچا داردەست. ژلایەكیڤە، فەرە كچ ب خوە هشیار بیت و ب پلانەكا هووربینی نەخشەیێ پاشەرۆژا ژیانا خوە یا هەڤژینیێ بكێشیت. ژلایەكێ دیڤە ژی، فەرە باب هاریكار بیت و بیاڤێ ئازادی یا بڕیاردانێ ل بەر كچا خوە فرەهكەت.

دجڤاکێ مەیێ هەنۆکەییدا، كریارا شووكرنێ ب دوو قۆناغان دهێتە خویاکرن؛ قۆناغا قەبوولكرنێ كو هێشتا بڕیار دناڤبەرا خوەییێ كچ و كوریدایە، ب شێوەیەكێ فەرمی نە چوویە دناڤبەرا دوو خێزاناندا. د ڤێ قۆناغێدا بڕیارا سەرەكی ددەستێ كچێدایە. لێ دقۆناغا پەسەند و بڕیاردانێدا، بڕیارا سەرەكی ددەستێ بابێدایە، کو شووکرنا کچێ ب شێوەیەکێ فەرمى دکەفتە دناڤبەرا دوو بنەمالاندا. درامانەكا گشتی یا هەلوێستێن دلبەرێ و شرینێدا، نڤیسەری یا هەولدای كو دوو لەقتە یێن جوانێن هەڤدژ بێختە دناڤ فلمێ خوەدا، دلبەرێ ئازاد ژبۆ پارا و سەفەركرنێ هێلا (لایەنێ رەشبین دئەڤینیێدا) و شرینێ ژبۆ ئازادی سەفەر و پارە هێلان (لایەنێ گەشبین دئەڤینیێدا). ئەڤە ژی پەیامەكا باركرییە ب ئۆمێدێ كو بەرێ نڤیسەرى ژ كەتواری یا رەخنەیی یا رەشبین بدەتە كەتواری یا سۆشیالی یا گەشبین. درەوشا ئێکێدا، نڤیسەرى چاڤکێ کامیرێ دانایە سەر وەسفکرنا جڤاکى و ب رەشبینى سەرەدەرى دگەل کرییە. لێ دەمێ چاڤکێ کامیرا خوە ژ جڤاکى ڤەدگوهێزیتە سەر پەهلەوانان، ئۆمێدەکا گەشبین بۆ پەیدا دبیت. یێ ب شێوەیەکێ نەراستەوخۆ دبێژتە هەموو تاکێن جڤامى: هەوە شیان هەنە و هوون دشێن تێگەهان بگوهۆرن.

نڤیسەری ب شارەزایانە چەندین چویچك ب بەرەكی كوشتینە و كۆمەكا دیاردە یێن نەخواستی یێن جڤاكی د چوارچۆڤێ خێزانا حەجی شاهیندا وەسفكرینە. دیاردە یێن دانەشوویا ب تەعدایی، پێگوهوركانێ، خۆسۆتنا ژنێ، كریارا بەردانێ و كوشتنا ل سەر نامووسێ د پێڤاژۆیا ژیانا پڕ مەینەتی یا نەسرینێدا خویا كرینە.

حەجی شاهینی ب تەعدایی كچا خوە (نەسرین) كرییە پێگوهورك بۆ كورەكێ خوە. ژبلی هندێ كو كریارا پێگوهوركانێ كریارەكا نەسنجی و نەمرۆڤایەتی و دوورە ژ بنەما یێن مافێ مرۆڤی، هەروەسا كریارەكا مشت ئارێشەیە ژی. چونكو دەمێ خێزانەكا پێگوهورك كێشەیەك هەبیت، ب شێوەیەكێ ئوتوماتیكی كار دكەتە سەر خێزانا دی ژی. نەسرینێ ل بنگەهێ پۆلیسان خویاكر: "ئەز كار دكەم و ئەو قومارێ دكەت! ئەز خوهێ ڤەدمالم و ئەو دنڤیت. ڤێ هەمیێ قەبوول دكەم ژبەر خاترا باب و برا، چونكە پێگوهوركم بستویێ شكەستیڤە، نەفرەتا خودێ ل وی كەسی بن یێ پێگوهوركی ئینایە ناڤ مللەتێ مە و یێ جارا ئێكێ كارپێكری و مەلایی مەهركری و یێن بوینە دیدەڤان.. بپ١٢٥". ئوو د ڤێ ژیانا مشت دەردەسەری و ئیهانەپێكرن و نەخۆشدا، نەسرین داخوازا بەردانێ ژ مێرێ خوە دكەت. دبابەتێ داخوازا بەردانێدا، هەڤتەریبییەكا هەڤدژ بەرچاڤ دبیت كو حەجی شاهینێ موسلمان و ب تەعدایی كچا خوە كرییە پێگوهورك، داخوازا بەردانێ دپەژرینیت و دبێژیت: "خەلكینو.. بخودێ بهێتە بەردان بۆ مە هەردوو لا یا ب نامووس ترە و خودێ و پێغەمبەرا ژی پێ خوشترە.. بپ١٥٠". ئەڤ هەلوێستێ باژێرڤانییانە دگەل هەلوێستێ دانەشوویا ب تەعدا ناگونجیت، لێ ب من وەرە نڤیسەری ڤیایە دبێژیت كو هەمی رێك دچنە ئاشی، ئەگەر مە بڤێت ئەم دكارین هەمان تێگەهێن رەتكرنێ ژبۆ قەبوولكرنێ ژی بكار بینین. كا چەوا گوهداری یا دایبابان ب ناڤێ ئایینێ ئیسلامێ دكەنە پێرینەیەك ژبۆ تەپەسەركرن و تەعداییكرنێ و قەبوولكرنا هندەك عورف و رەفتارێن دیاركری، ب هەمان شێواز ژی دشیاندایە ئایینێ ئیسلامێ ژبۆ رەتكرنا عورف و رەفتارێن نەخواستی یێن جڤاكی بكار بینن. لێ سەرەرای ڤی هەلوێستێ نەچاڤەرێكریێ حەجی شاهینی، كریارا بەردانێ فهێتییەكا مەزنە و جڤاك چ دلۆڤانیێ ب ژنا بەردایی نابەت. خوە ل دادگەهێ ژی بڕیارا بەردانێ زوو ب زوو ژ دەڤێ دادوەری دەرناكەڤیت، هەردەم هەولددەت كو بەردان روو نەدەت: "نەسرین. ژ مالا خو دەركەفتی، تە چ دڤێت؟../ بەردان. تنێ ئێك پەیڤ بێ شەرم یان ترس، ژناڤ لێڤێن قەشافكی دەركەڤت و بێی چاڤێن خو ژ دادوەری وەرگێریت../ ل دەڤەرا مە دەمێ ژنك داخوازا بەردانێ دكەت، نە تنێ داخوازا تشتەكێ كرێـت دكەت، بەلكو فرەهترین دەرگەهێ دوزەخێ ل خو ڤەدكەت. د ڤی جڤاكیدا دەربازبوونا هێشترێ دكونا دەرزیكێ را ب ساناهیترە ژ تەقەبولا ژنا بەردایی!.. بپ١٤٢-١٤٣".

هەرچەندە بەردان كریارەكا سروشتییە و ئیسلامەتیێ ژی حەلال كرییە، لێ ل گورەی عورف و عەدەتێن كوردان، كریارەكا كرێت و مشت فهێتە. لەوا كورد كوشتنا ژنێ ل سەر بەردانێ دچێترینن. ل وێ هزرێنە كو داخوازا بەردانێ یان بەردان ب خوە نیشانا لەكەداری یا ژنێیە. ئاغا ب هندەك پەیڤێن تویڤلدار عەبدی یێ پسمامێ نەسرینێ پالددەت كو نەهێلیت بهێتە بەردان: "ئەزێ پشت راستم عەبدی، چونكە دزانم تو نە ئەو زەلامی یێ سەرشوریێ ل سەر خو قەبوول بكەت. و دەستێ خو ل ملی دا.. بپ١٥٢". هەروەسا ل هەمبەر داخوازی یا بەردانێ، دادوەر ژی تۆشی شەلەژانییەكا هزری و لۆژیكیێ دبیت و دبێژیت؛ "ئوف ژڤی خەلكی. ب بوسرمانیەتا خویا كاسولیكی ئەو دلوڤانیا خودێ یا دبێژنێ هەڤژینی كریە زیندانەكا بێ دەرگەھ. نابێژنە خو بوچی بوسرمانەتیێ بەردان حەلالكریە! عەرەب بەرددەن و ئەم دكوژین!.. بپ١٤٣". چونكو دادوەر ژی كورێ جڤاكییە، لەوا بەری بڕیاردانێ پێشبینی یا كوشتنێ كرییە و ب راستی ژی ل بەر دەرگەهێ دادگەهێ ب دەستێ عەبدی یێ پسمام دهێتە كوشتن.

ئوو بابەتێ كوشتنا ژنان یان ئەوا دبێژنێ كوشتنا سەرا نامووسێ، ئێكە ژ بابەتێن گرنگ دناڤ جڤاكێ كوردیدا. كورد وەسا هزر دكەن كو ژن نامووسا بنەمالێیە و تابۆیەكا قەلغان كرییە ژبۆ پاراستنا شەرەف و نامووسا هەمی ئەندامێن بنەمالێ. هەردەمێ ژنەك بهێتە كوشتن (ئەگەر ژبێ دەستی بیت ژی یان ژبەر هەر ئەگەرەكێ دی بیت)، خەلك ب نامووسێڤە گرێددەن. ل دەسپێكا رۆمانێ كۆمەكا سۆفییان (ل باخچەیێ مزگەفتێ)، دانوستاندنا ل سەر بابەتێن دونیایێ دكەن، بابەتێ كوشتنا ژنێ دهێتە ئازراندن: "پا وە زانی یە، دوهی هندەك داریڤانا جەنازێ ژنكەكێ ل چیای دیتی یە../ یا ژ هەژیە، ما ئەوا بهێتە كوشتن، دێ ئەگەر چ بیت ژبلی قەحبەییێ../ دەستێن وی دخوش بن ئەوێ گوللە تەقاندین../ یێ ژ پەراسیا خوار چێبوین، و ڤیا بیت هەردەم چویڤێ زەلامی ل هنداڤ سەری بیت، هەما دەلیڤا خو دیت و بەروبیاڤێ وان فرەھ بوو، دێ هو كەن... بپ٨".

ب ڤان نموونە یێن ل سەلال، نڤیسەر دەربڕینێ ژ نێرینێن جڤاكی دكەت ل سەر بابەتێ ژنێ. ئوو ئەڤ دەربڕینێن ساویلكە یێن ب ناڤێ ئیسلامێ و سنجپارێزیی كو دوورن ژ گەوهەرێ ئایینی و بابەتێ سنجی، مللەتێ مە هێلایە دناڤ تاریستانا نەزانینێدا. وەسا دیارە کو مللەتێ کورد خوە ب ئاییردەیێن ئیسلامێڤە گرێددەت (بێى کو چ ژ گەوهەر و ناڤەرۆکا وێ بزانن)، هەموو هەڤبەندى یێن ژین و ژیارا کەتوارى دئێخنە دهندەک چوارچۆڤەیێن بهیستییدا. پەیاما نڤیسەری ژبۆ هندێیە كو سەر ژ نوو پێداچوون و چاڤخشاندنەكا هەلسەنگاندنەیی ب عەدەت و رەفتارێن خوەدا بینین. بۆ ڤێ مەرەمێ ژی، دووانیەكا هەڤدژ و كاریكاتۆری كرییە سەرێ بەندكێ لێگەریانێ. نەسرینا پاكژ و بێگەرد ب ناڤێ نامووسپارێزیێ هاتە كوشتن و دەمێ جەمیلا یا دەهمەن پیس خوە دسوژیت خەلك رەحمەتان لێ دبارینن و وە هزر دكەن كو ئەوا خوە دسۆژیت، خوەدانەپاشە ژ بێنامووسی و فهێتیێ. لەوا جهێ رێزگرتن و پەسندانێنە. نە دوورە ژی، ژبەر ئەگەرێ مێرانیێ و جورئەتێ بیت؛ "جەنازێ جەمیلایێ دەركەڤت و یێ نەسرینێ بژوور كەڤت، و خەلك هەر ئەون، نە دلوڤانن و نە دهێلن دلوڤانیا خودێ بباریت، ئەزمانێ وان شیرێ دوو دەڤە، یا پاك چونكە ب دەستێ پسمامی هاتیە كوشتن، دەهمەن پیسە.. یا دەهمەن پیس چونكە خو سوتی یە، خودێ لێ خوش بیت.. بپ٢٤٦".

خۆسۆتن ژبۆ چ مەرەم بیت و ل بن چ رەوش بیت، رەڤینە ژ ژیانێ، رێگەچارەیا دوماهیێیە دەمێ هەمی دەرگەھ دهێنە گرتن. پڕانی یا كریارێن خۆكوشتنێ ژ سەدەمێ حالەتەكێ دەروونی روو ددەن. جار ژی كاردانەوەیەكا دەملدەستا هەلچوونێیە كو ئەو ب خوە ژی دكەڤتە دچوارچۆڤێ حالەتەكێ دەروونیدا. دپڕانى یا جاراندا، هەوڵدانێن خۆکوشتنا ژنان ل کوردستانێ، ب خۆسۆتنێ دهێنە ئەنجامدان. لێ هەتا نهۆ من نەبهیستییە کو سەدەمێ ڤێ رەفتارا سەیر هاتبیتە خویاکرن. هەر ڤەکۆلەرەک کۆمەکا سەدەم و هۆکاران ددانتە سەر مێزا دانوستاندن و تێهزرینێ. نڤیسەرى ژى، هۆکارێ ڤەگەریان بۆ باوەشا خودێ تەعالا کرییە هۆکار، چونکو ژنا گونەهکار فەرە ب ئاگرى بهێتە سۆتن کو تافیل ببیت ژ گونەهان؟!... "دا بشێم ڤەگەرم بال خودێ. ڤیا با ب ئاگری لەشێ گونەهكار. من گیان پاك كربا.. بپ٢٤٤". ژبۆ كەسەكا گونەهكار و پەشێمان، دبیت ئەڤ شرۆڤەكرنە یا بەرهۆز بیت، لێ ژبۆ كەسەكا خەمگین و تەپەسەركری (كو چ گونەهێن بەرچاڤ نەكرین)، نە یا بەرهۆزە. ئەز باوەر ناكەم نڤیسەری ئەڤ هەڤۆكە ژبۆ شرۆڤەكرنا كریارا خۆسۆتنێ ئینا بیت، بەلكو تنێ دەربڕینەكا گیانییە ژبۆ فەلسەفا خۆكوشتنێ. پشتی نەسرینێ چ رێك نەماین و ژ ریپا ئیسڤێ قورمارچی رزگار نەبوویی، هەولدانا خۆسۆتنێ كر. پشتی هەمی خەونێن بنەفشی یێن جەمیلایێ دگەل ئیسڤی هەلوەشیاین و ب رێكا رەڤێڤە هاتینە شەلاندن، خوە سۆت. دەمێ بێریڤان دبیتە پارسەنگ ژبۆ بەرخویندانێ، ژ بێدەستەلاتی و نەبوونا چ بەرسڤ و كاردانەوە یێن دی یێن توند، وێ ژی خوە سۆت. هەرچەوا بیت، خۆسۆتن دیاردەیەكا جڤاكییە و سەرنجا گەلەك نڤیسەران راكێشایە و كرینە هێڤێنێ دەقێن خوە یێن وێژەیی.

كریارا بەرخویندانێ، عەدەتەکێ دی یێ جڤاكییە ژبۆ تەپەسەركرن و ئیستغلالكرنا ژنێ. دەمێ دژمنكارییەك دناڤبەرا دوو بنەمالاندا رووددەت، كچەكا بنەمالێ دکەنە بەدەلکا خوینێ کو هەردوو بنەمال پێکبهێن. نەدوورە هزرا ل پشت ڤێ رەفتارێ ئەو بیت كو خزمانیێ پێ بكەن و خوینا هەردوو بنەمالان تێكهەل ببیت، ببنە خال و خوارزا کو ئێدى چ شەڕێن دى دناڤبەرا واندا روو نەدەت. لێ د پڕانی یا جاراندا، ب دلێ كچكێ نینە كو ببیتە قۆربانی یا ئارێشەکا عەشایەری و بەرەف نەدیاریێڤە بهێتە هاژۆتن (نەمازە ئەگەر ئەوێ دێ بۆ چیت د ژیێ بابێ وێدا بیت، یان ژ وێ بچووکتر بیت). نڤیسەر ڤێ رەفتارا نەشەهرستانى ل سەر زارێ پەهلەوانەکی رەت دکەت و دبێژیت: "دتاوەكا كەربێ دا من برایێ تە كوشت، نە تنێ یێ پەشێمانم، بەلكو تف دكەمە بخوڤە، بەلێ ئەگەر دەھ جارا بێمە كوشتن، خویشكا خو یا ل ژیێ كچا تە بەرخوین نادەم تە.. بپ١٣٨".

بابەتێ دی یێ د ڤی بازنەیدا، نەختێن گرانن. مشە جاران گەنجێن ئەڤیندار ژبەر نەختێن گران و داخوازكرنا چەنداتییەكا مەزن ژ زێر و زیڤی، نەشێن ژنێ بینن و دمیننە زگورد. ئەڤە ژی كێشەیەكا مەزنا جڤاكییە و دبیتە ئەگەرێ شەلەژانی و ئالۆزی یا گەنجان. ب ڤێ چەندێ ژى، کریارا شووکرنێ و پێکئینانا خێزانەکێ دكەفتە د چوارچۆڤەیەكێ بازرگانیێدا كو دگەل چ بنەما یێن مافێ مرۆڤی و تێگەهێن سنجاتیێ ژی ناگونجیت. چارەسەرکرنا ڤێ ئارێشێ ددەستێن مەلایاندایە و ئەو دشێن ب وەعزێن ئایینى و فەرموودەیێن پێغەمبەرى نەختى حەرامکەن. لێ ئەوا دجڤاکیدا دقەومیت ئەو کو مەلا شیرەتان ل خەلکى دکەت کو زوو کچێن خوە بدەنە شوو. مەلا قەسیم د گۆتارا ئەینییەكێدا دبێژیت: "ئەگەر جنازەك و نڤێژ و دانەشویا كچێ د ئێك دەمدا رێككەفتن، ئەركێ بوسرمانی یە، كچێ بدەتە شوی و پاشی جنازی بن ئاخ بكەت و دوماهیێ نڤێژێ بكەت.. بپ١٤٥". لێ دهەمان دەمدا ژى، نەختەکێ گران ژبۆ کچێن خوە دخوازیت. کاراکتەرەکێ رۆمانێ، ب ڤی ئاوایی بەحسی مەلا قەسیم دكەت:  "دوێ شەڤێ دا سێ كچ بێ نەخت من دانە شوی، سال بورین و كچێن وی قەیرە بوون و هەر جوامێرەكێ خواستبان، دەست ژ پێ یا درێژتر دزڤری، چونكە نەختەكێ گران دخوازت! بلا سەرێ خو ل دیوارێ مزگەفتێ بدەت.. بپ١٤٥-١٤٦". ئەڤ دووانیزم و دووروویاتی یا مەلای، ساخلەتەكێ هەرە گرنگێ كەتواری یا جڤاكییە، كو گۆتن و كریار دگەل هەڤ ناگونجن. دلەقتەیەكا دی یا هەڤبەنددا، ئیشارەتێ ددەتە كارتێن دەواتان كو ل وی سەردەمی یا باو بوو (بنەمالا زاڤای كارتێن دەواتێ بۆ هەمی خەلكی فرێكەت)، کو هەر كەسەكێ بهێتە دەهواتێ، دێ خەلاتەكێ پارەی بۆ زاڤای ئینیت. نڤیسەر ب شێوەیەكێ تڕانەئامێزڤە بەحس دكەت: "بابێ بووكێ ب ستاندنا نەختی بابێ زاڤای دشەلینیت و بابێ زاڤای ب بەلاڤكرنا كارتێن داخوازناما خەلكی دشەلینیت.. بپ١٥٣". ئەڤ دووانیزما دناڤ ئەتموسفیرەکێ ئایینئامێزدا گەشە دکەت، سەرێ سەبەبا هەموو دیاردە و رەفتارێن نەخوازراوێن جڤاکینە.

عەشقێ پەر پێڤە هەنە و توخیبان دبڕیت:

نڤیسەر کورێ جڤاکێ خوەیە، ب هەمى عورف و عەدەتێن جڤاکى ئاکامدار دبیت و هەولددەت ئاکامەکێ بکەتە سەر هندەک بابەتێن نەخوازراوێن رێگر دجڤاکیدا. یەک ژ بابەتێن گەشبین دناڤ جڤاکەکێ مەند و ژانداردا، عەشق و ئەڤینییە. عەشقێ پەر پێڤە هەنە و توخیبان دبڕیت. دەمێ رۆژا عەشقێ دهەلێت، هەمى عورف و عەدەت و ئاییردەیێن ئایینى و جڤاکى، وەکو رۆژا ل پشت عەڤران دهێنە ڤەشارتن یان ژبیرکرن. دهەمى جڤاکان و دهەمى سەردەماندا، ژن كانیكا جوانی و بەختەوەری یا ژیانێیە. د ڤێ رەوشا نالەبارا مشت ژ گەندەلی و بێرێزی و كارەسات و ژانێن د جڤاكیدا، جوانترین ئەڤینی یا بێدەنگ دناڤبەرا ئازادی و شرینێدا روودا. هەروەسا رۆمان ب ئەڤینییەكا پاقژ و بێگەرد (کو هەژی ل سەر راوەستانێیە)، دناڤبەرا ئیسڤێ ئێڤەلی و جەمیلا یا دەهمەن پیسدا هاتییە خەملاندن. د لەقتەیەكا ئەڤینداریێدا ئیسڤ دبێژتە بەردلكا خوە: "باوەر بكە جەمیلا. ئەگەر دەلیڤەكا دروست بهەلكەڤیت نیڤەكا هەڤژینێن ل ڤی باژێری دێ ژێك هێنە بەردان، بەری هەمیا ئەز و تو.. بپ١٩٤". یان "ئەم كێ دخاپینین، ئەو ژنكا هەفت زارۆك هەبن، زەلام ژ وێ مالێ و ژنێ درەڤیت، خێزاندارێن نەرەڤن دەرڤە. ژنا دووێ دئینن.. بپ١٥٩".

ئەڤ خویاکرنە، ئاماژەیەكە ژبۆ نە هەڤگونجانا كریارا هەڤژینیێ دجڤاكێ كوردێ موسلماندا. دبیت ئەڤە ژی ژ ئەگەرێ وێ چەندێ بیت كو هەمی خێزان ل سەر شەنگستەیێ تێركرنا حەزا سێكسی دهێنە دانان و هەردەمێ ئەڤ حەزا بایولۆژی- ئاژەلی هاتە تێركرن، دێ سەمتا لێگەریانا مرۆڤی، بەر ب هەستێن پوخت و بێگەردێن گیانیڤە چن. ئوو چونكو مرۆڤ وێ هەستا گیانی یا پوخت دمالا خۆڤە نا بینیت، چونكو ل گورەی عورف و عەدەتان ژن تنێ ئامانەكە ژبو ڤالاكرنا شەهوەتێ و ئینانا زارۆكان، زەلام مەجبوورە ژ دەرڤە لێ بگەریێت. دبیت كەسەكا فێمینیست بێژیت ما كەنگی زەلامێ كورد شیایە وێ هەستا گیانی یا پوخت بدەتە ژنا خوە و ژنێ چ كاردانەوە بۆ نەبوو بن. ب راستی ئەڤ ئاخفتنە راستە، لێ مادەم ئەم یێ بەحسی ژانێن جڤاكی دكەین و ل گورەی عورفێن جڤاكی، زەلام ئازاد و سەربەرداییە، ژن ژى گرێدایی و بندەستە. ئەڤجا ب نەچاریڤە دێ بەر ب سەمتا حەزێن زەلامیڤە دچین. لێ ژنێ ژی كۆمەكا هەستێن ڤەشارتی یێن نە پێشبینكری هەنە (ل گورەی دیتنێن كەتواركی یێن جڤاكی)، دگەوریێدا هاتینە خەندڤاندن و نە دەربڕاندن. جەمیلا د تاوەكا عشقاویدا دبێژتە ئیسڤی، "ئیسو كورێ سەی، نەفرەت ل تە و فەلەكێ و بەختێ من یێ رەش. تو ل كیڤە بوی دەمێ ئەز كانیكەكا ساكار و زەلال؛ بەری من بكەن گەرەكا گەنی.. بپ١٩٠".

عەشق نامەیەكا ژ راستییە دناڤبەرا دوودل و دووچاڤان و دوو چارەنڤیساندا دهێتە ئالوگۆركرن. هەردەمێ مرۆڤ عاشق ببیت ژ رێكا راستیێ دەرناكەڤیت و مینا سۆفییەكێ زاهد، ب عشقێ دژیت و بۆ دژیت. پشتی جەمیلا عاشقبوویی، ئێدی هەست ب پێدڤی یا خوە جوانكرن و نازداری یا ژبۆ سەرنجراكێشانێ نەبوو: "ماكیاج كەڤلوژانك بوو؛ كەساتیا خو یا هەلوەریای من ل پشت ڤەدشارت، و پشتی تو دیار بووی، هەست پێناكەم كو ئەز یا پێدڤی مە.. بپ٢١٩". د ڤێ لەحزە یا عشقاویدا، هەردوو ب سەر بێگەردی و هەژیتی یا هەستێن خوە هەل دبن. ب عشقەكا پوخت و بێگەرد دەربرینێ ژ حەزێن خوە یێن فیرهایى دکەن، دوور ژ دوكیومێنتێن یاسایی یێن جڤاكی و دوور ژ عورف و عەدەت و بەرژەوەندی یا بنەمالێ. هیڤی گورگور داددەنە چاڤێن وان و ب هەڤرا سترانەكا ئەبەدی ژبۆ ئەبەدییەتێ دسترینن: "خوەزی ئەم بباینە جوتەك بازیا و بلند فڕی باین، بەرەف ئەسمانێ شین و ئاسو یێن دوور ووو ئوروپا.. ل باژێرەكی پڕ مرۆڤ. كەسەك مە ناسنەكەت دا هەمی حەزێن خو بدەرینین، نە شەرم و نە گونەھ و نە سانسور.. باژێرەكێ بێ فریشتە، دا ئیبلیس ژی لێ نەبن.. بپ١٩٠-١٩١". ئەڤ لەقتەیا باركری ب دووانیزمەكا هەڤدژ كو فریشتە و ئیبلیسن، ئیشارەتەكا جوان و سەرنجڕاكێشە ژبۆ هەڤكویفی یا دووانیزمێن هەڤدژ. هەبوونا فریشتەیان دبیتە سەدەمێ هەبوونا ئیبلیسان و هەر ئێك گرنگی یا خوە ژ هەمبەر و هەڤكویفێ خوە وەردگریت. ئوو لایەنێ جڤاكیێ ڤی وێنەی ئەوە كو رەفتارا فریشتەیی یان ئیبلیسانە، ژ تێگەهێن شەرم و گونەھ و سانسۆری یا دەردۆران دهێتە وەرگرتن. دەمێ مرۆڤ مینا بالندەیەكی ل ئاسمانەكێ بەردڕیایی سەربەست بفڕیت، دێ هەست ب مرۆڤینی یا خوە كەت و دێ ب مرۆڤانی ژیت. ئەڤ ژیانا مینا خەونێ، هیڤیێ دچینیت و رێژگەهێ دگرنژینیت.

ئەو ئەڤینا نڤیسەر ژێ خەبەر ددەت، ئەڤینى یا ئیسڤ و جەمیلایێیە (نە یا ئازادى و شرینێ)، چونکو چ بەرژەوەندى و پابەندبوونێن جڤاکیدا تێدا نینن. ئیسڤ دزانیت جەمیلا دەهمەنپیسە و کەسەک وێ ناکەتە هەڤژینا ژیارا خوە. لێ دسەرهندێ را، هەمى خۆشى و خەونێن خوە دچاڤێن وێدا دبینیت. ئازاد ژى، دزانیت کو شرین باشترین کچا جڤاکییە و دبیت گەلەک گەنج خەونان پێڤە ببینن، لێ نەشیایە خەون و خۆشى یێن خوە دچاڤێن وێدا ببینیت. ئەڤ موفارەقەیا رەسمکرى، بەرێ مەددەتە جوداکرنا کریارا هەڤژینیێ ژ کریارا ئەڤینیێ. هەڤژینى، پرۆژەیەکێ شەریکیێیە دناڤبەرا نێر و مێیەکیدا کو پێکڤە خێزانەکێ پێک بهینن و دناڤ جڤاکیدا قەبوولکرى و هەژى بن. دبیت ئەڤینى دگەل بیت، دبیت ژى دگەل نەبیت، لێ بێ شک رێزگرتنەکا ئالوگۆر هەیە. ئەو ئەڤینى و پویتەدانا هەیى و بەرچاڤ، ژ ئولفەتا خۆشى و نەخۆشى یێن پێڤاژۆیا پەیدا دبیت. د ڤى پرۆژەىدا، شاهد هەنە و گرێبەستەکا جڤاکى و بەرەکەتەکا ئایینى پێ دڤێت. لێ د پرۆسەیا ئەڤینیێدا، چ شاهد و گرێبەست و بەرەکەتا ئایینى و هەڤبەرژەوەندى یا ئالوگۆر و قەبوولکرنا جڤاکى پێ نەڤێت، تنێ هەستکرن و وێرەکى و بڕیاردان پێ دڤێت. پێدڤى ناکەت رێزێ ل هەڤدوو بگرن، چونکو رێزگرتن وان دگەهینیت هەڤ. پرسیارا هەرە گرنگا سەرێ جڤاکناسان پێ گێژ دبیت، ئەرێ ئەڤەیە ئەڤینى یا بەختەوەر، یان هەڤژینى یا ب گرێبەستەکا جڤاکیییە؟ ئەرێ ئەڤەیە مرۆڤى تێر دکەت و هەستا کاملبوونێ و خوەدیتنێ ددەتە مرۆڤى یان هەڤژینى و ئینانا زارۆکانە؟ ئەرێ ما کریارا هەڤژینیێ ژى شێوازەکێ قەبوولکرى یێ مینا دەهمەنپیسیێ نینە (کو ب بازار و نەخت و مەرجدارە)؟ هەلبەت، ئەڤ پرسیارێن فیلوسۆفى، ئارامییەکا جڤاکى نادەنە مرۆڤى، چونکو هەردەم هەژیتى و ژیانا خوە یا ئارام ژ پەسەند و قەبوولکرنا جڤاکى وەردگریت. ئەز وەسا دبینم کو نڤیسەرى ژى، ب هوورى هزرا خوە دڤان پرسیارێن بۆریدا کرییە، لەوا ب هەست و سۆزێن فیرهایی یێن عشقاوی، دەربڕین ژ ئەڤینی یا ئیسڤ و جەمیلایێ كرییە. مرۆڤ وە هەست پێ دكەت كو راستگۆیی مینا هوورە بارانا بوهارێ ژ ڤێ ئەڤینیێ دباریت و ب دروستی رەنگڤەدانا ئەڤینا ددەمەكێ ژانداردایە. هەرچەندە، دبیت مەرەما نڤیسەری ئەڤینی یا ئازاد و شرینێ بیت، لێ بابەتێن ئیدیولۆژی و پەیامێن جڤاكی و رەوشەنبیری یێن بووینە دیوارەكێ بلند دناڤبەرا لەحزە یێن عشقاوی یێن هەردوو پەهلەوانێن رەوشەنبیردا. بەرێ كامیرا ئەڤینداریێ دایە ئیسڤ و جەمیلایێ، كو ئێك ئێڤەلی و یا دی دەهمەن پیسەكە. ئەڤ هەردوو چیرۆکە (ئیسڤ و جەمیلا/ ئازاد و شرین)، کرینە دوو جەمسەرێن هەڤتەریبییەكا هەڤدژ و میناكەكێ هونەریێ مشت ژ جوانیێ پێك دئینن. دوو كەسێن نەقەبوولكری دچاڤێن جڤاكیدا، جوانترین و بێگەردترین میناكێ ئەڤینیێ دئافرینن. ئوو دوو كەسێن قەبوولكری و مەستەرە (ل گورەی پێڤاژۆیا بۆیەران و پەیامێن ئاراستەكری)، میناكێ ئەڤینەكا باركری ب گومان و ترسێ و دلینی یێن نەدەربڕاندی دنەخشینن. هەموو پەیامێن ڤەشارتى و ئیدیولۆژی یا نڤیسەرى، ب رێكا ئازادێ ئەڤیندار و خەمگین دهێنە دەربراندن، هەروەكو دڤێت بێژیت كو ئەو ئەڤینی یا وەلات و جڤاك و رەوشەنبیری دگەلدا نەبیت، نە هەژییە بكەڤتە سەر روویێ كاغەزان. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، د تاوێن دیتنا شرینێدا (وەكو رەوشەنبیرێن سالێن هەفتێیان و دەسپێكا هەشتێیان)، محازەرەیەكا رەوشەنبیری یا باركری ب شیرەتان ددەتە شرینێ و خوە بەرددەتە دناڤ مەژیێ وێدا كو رەنگڤەدانا هەلوێستێن خوە یێن دەربارەی دۆزا ژنێ تێدا ببینیت.

دەمێ بەحسی سەرەدەرى یا رەوشەنبیرێن دەڤەرێ دگەل وێژەیا ژنێ دكەت، وەسا ددەتە خویاكرن كو، "زەلام گوهێ خو نادەنە پەیڤ و رامانان، ب تنێ مێیاتیێ ژ ژنێ دبینن.. بپ١٥". هەلبەت ئەڤ گشتاندنە نەبەرهۆزە چونكو پەهلەوانێ نڤیسەری ژی زەلامە و ئێڤارییەكا هۆزان خواندنێ ببوو ئەگەرێ وێ چەندێ كو هەڤالینی یا وی و شرینێ موكمتر لێ بهێت و پاشى ببیتە ئەڤینی. ئەو ب خوە ژلایێ دەروونیڤە، كا چەوا زەلام شەهنازیێ ب زەلامینی و رەوشەنبیرى و هەژیتى یا خوەیا جڤاکى دبەت، هەروەسا ژن ژی شەهنازیێ ب مێیاتی یا خوە دبەت. ئەڤجا دبیت بەرێخۆدانا مێیاتیێ ژلایێ زەلامیڤە، نەتشتەكێ قەرفاندی بیت (نەمازە كو مەرج نینە ژنا جوان نەرەوشەنبیر بیت). لێ ئیدیولۆژی یا شۆڕەشگێرانە یا نڤیسەری، ئەو هزرە بۆ چێکرییە کو دۆزا ژنێ ب هندێڤە گرێدایە، مرۆڤ سەرەدەریێ دگەل عەقلێ وێ بکەت و مێیاتى یا وێ پشتگوھ پاڤێژیت. هەر هەستەکا نەگرێدایى گوهۆرین و چاکسازى یا جڤاکى بیت، بۆ دەرنەبڕیت. لەوا ب شێوەیەكێ قەرفاندی، ل سەر زارێ پەهلەوانێ بەحسی زەلامان دكەت: "بەلەنگازێن هاڤێتی، ستویێن هەوە یێن ستوور و سمێ شمكا من یا زراڤ، لاڤە یا ژ دادوەریا ئەسمانی دكەم ب بەدخوراكیێ موبتەلا ببن.. بپ١٧".

هەلوێستێ پەهلەوانی ل هەمبەر ئەڤینی یا دەربڕاندی و مێیاتیێ و ئازادی یا ژنێ، هەلوێستەكێ مژدارە. هەر ژ دەسپێكا ڤەگێرانێ و هەتا دوماهی یا رۆمانێ (هەردەمێ هەردوو پەهلەوانێن سەرەكی دگەهشتنە ئێك)، تنێ داكۆكیكرنا ل سەر رەوشەنبیری و گوهارتن و راستڤەكرنا تێگەهێن جڤاكییە. چ جاران لەحزە یێن پوختێن ئەڤینداریێ دناڤبەرا ئازادی و شرینێدا نەهاتینە رەسمكرن. هەرچەندە مە ئەگەرێ ڤێ چەندێ ژبۆ پەیاما ئیدیولۆژی و شۆرەشگێری یا نڤیسەرى ڤەگەراندییە، لێ گشتاندنا ڤێ ئیدیولۆژیێ (ب شێوەیەکێ رەهایى)، نڤیسەر ب خوە ژى ئێخستییە دئالۆزى و گومانەکا دووانیزمیدا. هەر ب ڤێ رەهاییێ ل سەر زارێ گولچنێ دبێژیت: "ژنا نەخواندەڤان ل گوندا یا ئازادە و یا باژێری نە پترە ژ كنیزەكێ.. بپ١١١". ئەڤ رەهاییكرنە، هەست و هەلچوونەکا بێزارى یا پەهلەوانییە. نەدوورە ژ ئەگەرێ وێ چەندێ بیت، كو دلبەرا وی ژبەر دەولەمەندەكی خوە ژێ دوور كر و ئیسڤێ زاڤایێ وی (ژبەر هەژاری و بێكاریێ)، نەسرینا خویشكا وی تۆشی دەردەسەرییان كرییە. لێ دەمێ ئیسڤ ب كار دكەڤیت (هەرچەندە كارەكێ نەرەوایە ل گورەی هزرا نڤیسەری)، دكەڤیتە دجوانترین چیرۆكا ئەڤینیێدا و دلبەرا وی (جەمیلا) هەمی زێر و مال و مولكەتێ خوە و یێ مێرێ خوە دكەتە قوربان، هەتاكو بكارن ب هەڤرا ب رەڤن. ڤان رەوشێن نالەبار و تێڤەل دگەل هزر و رەفتارێن دەربراندى، پەهلەوان تۆشی ترۆمایەكا دەروونی كرییە و ل گورەی ڤێ ترۆمایێ، هەلوێستەكێ دیاركری كرییە بەر. هندەک ڤەکۆلەرێن رۆمانا جڤاکى دبێژن کو هەموو هزر و رەفتارێن کاراکتەرێ سەرەکى، رەنگڤەدانا هزر و هەڵوێستێن نڤیسەرى ب خوەیە. لەوا ئەم دکارین بێژین کو نڤیسەر ژی یێ کەفتییە دناڤ تێڤەلییەکا هزریدا و هەڤسارێ بۆیەران یێ بەردایە دناڤ کۆما کاراکتەراندا. دبابەتێ نەتەوەییێدا دبێژت كو یا گوندییان هەستە و یا باژێرییان هشیارییە، لێ دبابەتێ ئازادیێدا دبێژیت كو گوندی ئازادن و باژێری كۆلە و كەنیزەكن!؟ لێ مینا کەسێ ترۆمایى، هەردەم ب زێدەهشیارى، هەڤسارێ بۆیەران ڤەدگەرینیتەڤە کو چ کاراکتەر و چ بۆیەر ژ سککەیێ بۆ دانایى لا نەدەن. خوەدانەپاشا پەهلەوانى ژ دەربرینا ئەڤینا خوە بۆ شرینێ، ئاماژەیە ب ترۆمادارى یا وى ژ ئەگەرێ دووربوونا نەسرینێ. ئوو وەکو قەبووکرنەکا ڤێ رەوشێ، گرنگییەکا بەرچاڤ ب دەربراندنا هەستێن ئیسڤ و جەمیلایێ ددەت، وەکو چاندنا هیڤییەکێ دناڤ زەڤییەکا خرش و بێ بەرهەمدا. ئانکو وەکو جولاندکێ دناڤبەرا گەشبینى و رەشبینیێدا دهژیێت، جار دکەفتە سەر پاناڤێ کەتوارى یا رەخنەیى و جار بەر ب کەتوارى یا سوشیالیڤە دچیت.

هەر چەوا بیت، نڤیسەر خودانێ رۆمانێیە و هەڤسارێ پێڤاژۆیا بۆیەران ددەستدایە. پەیامەكا ئیدیولۆژی یا راستڤەكەر ڤێیە. ب ڤێ رۆمانێ، دڤێت كۆمەكا بابەتێن كەلتۆری و ژانێن جڤاكی ب ئازرینیت و رێگەچارەیان بۆ ببینیت. ددەمێن پێداچوونێدا ئاگەھ ژخوە و رەشبینی یا خوە دبیت كو دگەل پەیاما وی یا ئیدیولۆژی ناگونجن. لەوا ئەو ب خوە دانپێدانێ ب ڤێ چەندێ دكەت، دەمێ شرین هەلبەستا وی دخوینیت و ددلدا دبێژیت: "ئەهو.. ئەڤە چ هەمی رەشبینی یە!؟.. بپ٢٧٦". ئەڤ دانپێدانە مینا ئاڤدانا گولەكا سیسە ل مەها خزیرانێ. ئوو ب چاندنا ڤێ هیڤیێ خواندەڤانی پیچەكێ ئارام دكەت و بیاڤەكێ پێداچوونێ ددەتە خوە ب خوە ژی.

كەتواری یا جڤاکى و دوكیومێنتكرنا سەردەمێ رۆمانێ

رەخنەیا کەتوارى (دهەمی لەقتە و بۆیەرێن رۆمانێدا)، ب زەقی یا خوە دادایە سەر پرانى یا میناکێن نەخشاندى. ئەڤ رەخنەیە، ب چاندنا هیڤیێ و رەتكرنێ و راستڤەكرنا هزر و رەفتارێن جڤاکى یا باركرییە. لێ ئەگەر رۆمانێ هەمیێ وەكو قالبەكێ ئێكگرتی وەرگرین، بێی ڤەگەرینە سەر پشكێن وێ یێن پێكڤە گرێدایی، دێ شێین بێژین كو رۆمانەكا كەتواری یا رەخنەیی یە و نڤیسەری ب هەلچوونەكا دلینیێ، هەمی كەربوکینا خوە یا هەلگرتی ب جڤاكیڤە ڤەڕەشاندییە. ئەڤ هەلوێستێ نڤیسینێ، مینا دحالچوونەكا سۆفیزمێ دهێتە بەرچاڤ، كو نڤیسەر دناڤ ڤەگێرانا چیرۆكا خوەدا دحال دچیت و ژ هەمی هەڤبەندی یێن دەردۆر و بەرهەست ڤەدقەتیێت. لێ ل دەمێن بێنڤەدانێ و هەناسەدانێن پشتی ژانا بوونێ، ب ئاوایەكێ هۆشداری ڤەدگەریتەڤە ناڤ هزر و رەفتارێن خوە یێن كەتواری، کو تۆڤچینی یا هیڤیێ ژبۆ رڤێشتێ ئاییندەیی بكەت و گولێن بوهارەكا خەملین ب ئیدیولۆژییەكا سۆشیالی ئاڤددەت.

سەدەمێ سەرەكیێ خەمگینی و داكەفتنا دەروونی یا پەهلەوانی (نڤیسەر ژی ل پشت رێزكان)، بۆو نەدادپەروەری یا جڤاكی دزڤڕیت. پشتی كۆمەكا خەونێن كەسك، ب دارێن بوهاریڤە هشكبووین و وەریاین و بووینە گەلگەلە، خەلك تۆشی بێئۆمێدییەكا كوژەك دبیت و باوەری و ب دونیا و ئاخرەتێ نامینیت. رەوشا سەردەمێ رۆمانێ ب زالبوونا دەستەلاتا حزبێن هەڤڕك و ئاییردە یێن ئایینیڤە گرێدایە: "سەیدایێ ئازاد. پارتێن مە، بگەهی ئێكێ، تو بوویە دوژمنێن یێن دی، بێ لایەن بە، ها كەس بدلێ تە نینە.. بپ١٦١". ئانكو گەنجێ كورد، ل بن سیبەرا حزبەکێ دهاتە هاویشكرن یان ژی ب دەهمەنا ئیسلامێڤە دهاتە گرێدان (پاشى ئیسلام ژى بۆ حزب و یێ نەدگەل وێ ب دیندار نەدهاتە هەژمارتن). حزب دەستەلاتا فەرمی یا بەرهەست بوو كو ژیان و ژیارا خەلكی ددەستدا و ئایین ژی ئارامی یا گیانی و تەقەبوولا جڤاكی بوو. ئەڤجا خەلكێ نە هەژی، خوە ب ئێك ژ ڤان ئەلەمێنتان تافیل دكر. دلەقتەیەكا تڕانەئامێزدا (ل ژوورا ماموستا یێن خواندنگەهەكێ)، سەیدایەك ب ناڤێ نەعمەت داخوازێ ژ هۆگرێن خوە یێن ماموستا دكەت: "مامو. دێ رابن نڤێژەكێ بكەن و سیاسەتێ بۆ خودانێن وێ بهێلن.. بپ١٦١". لێ ب بەرسڤەكا هەلچوویی یا نەڤالا ژ بێزاری و كەربڤەبوون، ئازاد لێ ڤەدگێریت: "راوەستە سەیدا. دا ئەز و تو بازارەكی بكەین، دەستێ خو بدەڤە. ئەز بو تە دەست ژ كوچك و حورێن خو بەردەم و ل بەرامبەر تو خانیەكی ل بەروشكێ و وێ كچكا وێ رۆژێ ل گەل تە بدە من.. بپ١٦١-١٦٢". كا چەوا رەوشێن نالەبار خەلكەكی پالددەت كو ب ئایینیڤە بهێنە گرێدان (دهەمان دەمدا ژى، خەلكەكێ دی ژێ دوور دكەڤن). ئوو هەکو  بێزاری و بێئۆمێدی و بێباوەری، هەمی بەروبیاڤێن ژیانێ ڤەدگریت. جڤاك ل سەر دوو جوینێن هەڤڕك و هەڤدژ دهێتە دابەشكرن؛ كەسێن دیندار (شۆپپارێز) و كەسێن نەدیندار (رەخنەڤان و نووژەنكار). لێ چونكو ئایین پشكەكە ژ پێكهاتەیێ كەساتی یا مرۆڤێ كورد و پاشخانەكا بەرفرەھ ژ ژیان و سەربۆرا وی یا پەروەردەیی ڤەگرتییە، ئاییندارێن شۆپپارێز بستەهتر و پەرلاخترن. ئەو د كارن هزرێن نەدینداران تیرۆر بكەن: "تیرورا هزری، دەمێ تە چ نەگوت و تە گاور بكەن. پا ئەگەر تە گوت هەر پەیڤەكا نە ب دلێ وان دبیتە بابەتێ گوتارا ئەینیێ.. بپ٢٠٥". كاردانەوە یا ڤێ دەستهەلاتداری یا نەپەنا جڤاكی ژی، كەسێن نە دیندار بەر ب شوفینیزما نەتەوەییڤە دبەت. ژبۆ رسواكرنا كریارا ئەنفالان و ڤالیكی یا تێگەهان، نڤیسەر ب پرسیارەكا تڕانەئامێز و سەرسورهێنەر ل سەر زارێ پەهلەوانی دبێژیت: "كیژان حاكم، گاورێ دادوەر یان باوەردارێ زوردار چێترە؟.. بپ١٠". لێ دەمێ پرس دهێتە سەر بابەتێ نەتەوایەتیێ، ل سەر زارێ پەهلەوانەكێ دی دبێژیت: "پیسترین دەستهەلاتا كوردی بۆ كوردان چێترە ژ چاكترین دەستهەلاتا بیانی و ئەگەر بناڤێ خودێ ژی بیت.. بپ٢٦٤". دۆزا نڤیسەری و پەیامێن رۆمانێ پتر ب مرۆڤایەتیێڤە گرێداینە، ئەڤجا كا چەوا دەستەلاتدار ب ناڤێ ئایینی خەلكی تەپەسەر دكەن، ئەگەر هندەكێن دی ب ناڤێ نەتەوەپارێزیێ مافێن رەوا یێن خەلكی بكەرێفن دێ جوداهی چ بیت؟!

ئەڤ جڤاكێ ژ لایێ گیانیڤە بووینە دوو جوینێن هەڤدژ و هەڤڕك (دیندار و بێ دین/ شۆپپارێز و نووژەنكار)، ژلایێ كێلەهی و رەفتارێڤە ژی، هەر دوو جوینێن هەڤڕكن: هەژار و دەولەمەند. ئەڤ هەڤڕكی یا دناڤبەرا هەژار و دەولەمەنداندا هەڤڕكییەكا دێرینە، دهەمی جڤاك و سەردەماندا هەبوویە و هەیە. ب نەمازەیی ئەگەر دەولەمەندی ژنشكەكێڤە و بێ زەحمەت و كاركرن پەیدا ببیت. نڤیسەر د وەسفكرنا بلندبوون و نزمبوونا بهایێ دۆلاریدا دبێژیت: "... و ئەڤێ جڤاكێ كریە دوو تەخ. دەولەمەند و دكڕیت تا مرۆڤان، هەژار و دفروشیت تا پیروزیان.. بپ١٧٢". هەژار ژبۆ پەیداکرنا پاریێ نانى رێنجبەریێ دکەن، دەولەمەند ژی یاری و قۆمارێ ب رەنجا هەژاران دكەن: "دهوك جهێ دوو جورێن مروڤایە، رێنجبەر و قومارچی.. بپ١٨٥". ئەڤ دانپێدانا رەهایی یا دابەشكرنا جڤاكی ل سەر دوو تەخێن هەڤدژ و هەڤڕك، ئاماژەیەكە ژبۆ نەمانا تەخا ناڤەراست. ئانكو تەخا فەرمانبەر و كاسبكارێن بچووك كو خەلەكا بەرهەمهێنەرا وەلاتپارێز و رەوشەنبیرن دناڤ جڤاكیدا. هەر تشتەكێ دلێ دەولەمەندی بچیتێ (یان دەستێ خوە درێژ كەتێ)، دكڕیت و چ گرنگیێ ب حەز و بەرژەوەندی یێن گشتی یێن مللەتی نادەت. د كاریت مرۆڤان ژی بكڕیت و هەردەم سەركێشن، خوە ئەگەر هەلبژارتنێن دیمۆكراسی ژی بهێنە كرن، ئەو ب كڕینا دەنگان سەردكەڤن. تەخا هەژار ژی هەمی تشتێن خوە ژ نەچاری دفرۆشیت (نە دوورە دهندەك حالەتاندا پیرۆزی و تابۆ یێن خوە ژی بفرۆشیت). ئوو ب ڤى دەستودارى، كەسێ هەژار نەشێت ببیتە وەلاتپارێزەكێ بهێز، کو بەرژەوەندا گشتی یا مللەتی بپارێزیت (چونكو هەمی هزرا وی یا د دابینكرنا پاریێ نانیدا). نەدوورە ژێیاتى یا وى یا نەتەوەیى ژى پێ لاواز ببیت، چونکو نەتەوە نەشێت غەریزەیێن وى یێن مرۆڤینیێ تێر بکەت. ئەڤجا دێ بەرێ وى کەفتە وێ سەمتا غەریزێن وى پێ دهێنە تێرکرن. دەمێ ئەڤ کەسێن نۆکە هەژار، دناڤ تەخا ناڤەراستدا دژیان، وەلاتپارێز و بەرهەمهێنەر و داهێنەر بوون. نەدهاتنە کڕین و فرۆتن، چونکو چاڤێ وان ل خۆشى یێن دەولەمەندیێ نەبوو، چاڤێ وان ل ئازادى یا وەلاتى و خۆشگوزەرانى یا مللەتى بوو. لێ ئەڤ تەخە نەمایى (یان لاواز بووى)، جڤاک ب دروستى کەفتە دناڤ قەیرانەکا بەرهەستدا، کو هەموو تاکێن جڤاکى، هەست ب هەموو بێدادى و سەرپێچییان بکەن، پاشى بەر ب بێزارى و بێئۆمێدیێڤە دچن: "تەخا ناڤەراست. خەلەكا پێكڤە گرێدانا جڤاكییە و دەمێ دبهوژیت ڤەقەتیان پەیدا دبیت... دەولەمەندیا فەحش و هەژاریا داكەڤتی دوو پیسترین سەخلەتێن جڤاكینە.. بپ٢٢".

د ڤێ رەوشا نالەبارا بوهژینا تەخا ناڤەراستدا، هەمی بیروباوەر و پیرۆزی سەروبن دبن، خەلك دكەفتە دقەیرانەكا دەروونی یا دژواردا. كەسێن نەهەژی ل جهێن هەژی دهێنە دانان و كەسێن هەژی رێزگرتن و باوەریێ، دقورنەتێن خانییانڤە دڕزن. بەرتیلكرن و بەرتیلخوارن دبیتە سیمایێ سەرەكیێ هەڤبەندی و سەرەدەریكرنێ، نە دوورە بەرتیل بگەهتە پێشكێشكرنا گیانێ مرۆڤان ژی: "من زانی یە كو خویشكا وی ل دەف بابێ زاگروسی یە. خفشا تەر و تۆل ل بەر سیبەرا شێرێ پیر.. بپ١٦٨". ئەڤ جۆرێ هەڤژینیێ خوە ئەگەر ب دلێ ژنێ بیت ژی، ژبۆ مەرەمەكا ماددی و هێسانكرنا ژیانا خوە یان خێزانا خوەیە. ئەڤجا كریارا عەشق و ئەڤینیێ ژی دكەڤتە د قەیرانێدا و بێباوەری ل سەر زال دبیت. ژیانەكا بێی ئەڤینی و بێی عەشق و باوەری، دێ هەردەم یا باركری بیت ب ترسا ژنۆكە و سوباهی. ئوو ترسا ژ چارەنڤیسێ رڤێشتێ بهێت، دێ هەمی تشتان ب خۆڤە گریت ژبلی قاییلبوون و خۆشیێ. لەوا كۆمێن گەنج و خێزانان، وەلات هێلان و بەر ب رۆژئاڤا و پەنابەریێڤە رەڤین. نڤیسەر بەحسی كەسەكی ب ناڤێ قادۆ دكەت كو پشتی زێرێن خویشكا خوە دزین و پێ چوویە ژ دەرڤە، ببوو جهێ رێزگرتنا خەلكی، چونكو بابێ وی یێ فەڕاشێ خواندنگەهێ ب قەمەرەكا مارسیدس دهاتە دەوامێ. هەروەسا دەما چۆلی ڤیای هەدارا كچا خوە ژبۆ حەكۆی قاییلكەت، گۆتێ "كچا من حەكو، حەكو ئەو دوهی بوو. ئەڤرو حەكیمە نەء عەبدلحەكیمە، خانیەكێ دووقات و ترومبێلەكا نوی ل ڤێرە كرینە و یێ ل ئەوروپا دژیت.. بپ٣٧". ئەڤ گرنگیدانا ب خەلكێ پەناهەندە و ئەوێن ژ دەرڤە دژین ژبەر زەنگینی و دۆلارێ وان بوو، چونكو ل وی سەردەمی بهایێ دینارێ عیراقی ل هەمبەر دۆلاری گەلەك یێ ئەرزان بوو. لێ سەرەرای ڤان هەمی رەشبینی و رەخنەگرتنێن رەهایی ل دەولەمەند و پەنابەرێن ڤەگەریایی (کو جارنا بێهنا بێزاریێ ژێ دفڕیت)، هندەك ئاماژە یێن رێژەییكرنا تێگەهان ژى ددەتە بابەتى (چ ب ئاوایەكێ راستەوخۆ بیت یان نەراستەوخۆ)، کو بیاڤەكێ هزركرنێ ددەتە خواندەڤانی. دبابەتێ رەڤینا گەنجاندا دبێژیت: "باوەر ناكەم هەمی ژبۆ پارەی یان گوهنێلیێ خو ل مەترسیا سنورا ددەن، تشتەك لوێرێ هەیە، روژهەلات ژێ زربەهرە.. بپ١٩٢". لێ رێژەییکرنا ڤان بابەتان، دچوارچۆڤێ سەدەم و ئەنجاماندا خویا دبن (نە درێژەییکرنا تێگەهێن سەدەمان و تێگەهێن ئەنجاماندا). بۆ نموونە؛ دەمێ بەحسى چوونا ژدەرڤە دکەت، داکۆکیێ ل سەر بابەتێ چوونێ و نەچوونێ ناکەت (یان ڤەکۆلینا باشى و خرابى یێن ڤێ رەفتارێ ناکەت)، لێ چاڤکێ کامیرا خوە دئێختە سەر سەدەمێن هەمەجۆرێن چوونێ. د وێنەگرتنا سەدەماندا ژى، کۆمەکا بێدادى و سەرپێچى یێن یاسایى و خەمساریێ دهێنە دیتن، کو بێهنا هەژارییەکا توند ژێ دهێت. ڤێ هەژاریێ، دلبەرا پەهلەوانێ پاڵدا کو کەسەکێ دەولەمەندێ ژدەرڤەى وەلاتى ل سەر وى بچێترینیت. ڤێ هەژاریێ، بەرێ خەلکێ دەولەمەند دا رەفتارا بەرتیلکرنێ و خەلکێ هەژارێ شەریف، نەچارکر کو ببنە بەرتیلخۆر. ڤێ بەرتیلخوارنێ ژى، کۆمەکا رەفتارێن دى یێن خرابتر و نەهەژیتر ل دویف خوە کێشان: "ئەڤا تو دبێژی ژ دزی و بەرتیلا یێن ئەڤرۆ بووینە تشتەكێ ئاسایی مەزنترە، ئەڤە خیانەتە ل ژێر هەر بهانەیەكا بیت.. بپ٦٥". ڤێ هەژاریێ، خوەکێمدیتن و بلنددیتنا کەسێن بیانى ل دەف خەلکى خورتکر. خەونا هەر گەنجەکى ببوو ئەو کو بگەهتە وەلاتەکێ ئورۆپى و ژیانا خوە ل وێرێ بدۆمینیت. خەونا هەموو کچان ژى ئەو بوو، کو گەنجەکێ ژدەرڤەى وەلاتى بهێت و وێ بخوازیت. ئەڤ چێتراندنا گەنجێن ژدەرڤەى وەلاتى (ب هەر پاشخان و ئاستەکێ جڤاکیڤە)، ژبەر سێ سەدەمێن بنەرەتى بوو: یێ ئێکێ؛ دەولەمەندە و دێ ژیارا وێ و خێزانا وێ مسۆگەر کەت. یێ دووێ؛ رەڤینە ژ ڤێ رەوشا نالەبار و نەجهگیر و مشتى شەر و هەڤڕکى یێن بێ رامان. یێ سیێ ژى، لێگەریانا ل بیاڤەکێ دى یێ ئازادیێ بوو، کو شیانێن خوە یێن ڤەشارتى پێ ب جێربینیت. ب ڤێ چەندێ ژى، خەونێن کۆمەکا ئەڤینداران هاتنە سەرژێکرن و خەم و گوشەگیرى و سەتمینێ دادا سەر پڕانى یا خەلکى:

-  باشە ما چەوا چێ دبیت پشتی بیست سالێن خواندنێ و دەھ سالێن خزمەتێ، كەفالەتا من نیڤ كەفالەتا پولیسەكی بیت! یێ باوەرناما سەرەتاییێ نە.. بپ٢٣.

-  ما هەكە دەستویریا شوفێریێ بگەهیتە مال ب پێنج دولاران ئەنجام دێ بەرەلایی بیت... ما تو هێژ فەرمانبەری یان بوویە وەكیلێ گومركێ یان فەرماندێ فەوجەكێ.. بپ٥٨.

-   چ كمكمەیە. دوهی رەفیقێ (مناضل) و خەلك دبرنە رێپیڤانا، ئەڤرۆ كوردپەروەر و كارێن پەیمانگەهێ ددەستدا و بەهەشتیێ ژ خێر و خێراتێن ئیسلامەویا ژی سەر پشكە.. بپ١٦٢.

-  تو چ هزر دكەی، ب شیانێن خو یێن كەسوكی گەهشتی یە سەر تەختێ رێڤەبەریێ.. بپ١٦٩.

-  ئەوێن ل جهێن گشتی پەیڤێن وان گەوهەر، ل وێرێ پەردێ رادكەن. دبنە كەر و دزڕن.. بپ١٧٠.

-  ئەهوو... نیشتمان پەروەرێ تزبی درێژ، زەلامەكێ بناڤ سالڤە چوویی بەلێ ل سەر خو وەك قورمێ كەزوانێ.. نەهنگێ قرش یێ بەرژەوەندا مللەتی دسەر هەمی تشتان را دانای و یا خو دسینگێ شەهیدان را چكلاندی.. بپ١٧٥.

-  دەستهەلاتا بێ سنور، گەندەلیا بێ سنورە.. بپ١٩٣.

-  پشت راستبە. سپێدێ دێ چیتە بەغدا تشتێن لەشكری.. بپ٢١٨.

ب ڤێ رەخنەگرتنا رەشبینانە یا مشت ئالۆزی و بێزاری، نڤیسەری سەردەمەكێ دیرۆكیێ باژێرێ دهۆكێ دوكیۆمێنت كرییە. چونكو دەمێ سەدەمێ رەشبینی و بێئۆمێدی یا پەهلەوانێ خوە خویا دكەت (ب هندەك ئیشارەتێن ژینوارى)، كۆمەكا بابەت و رەفتارێن سەردەمێ رۆمانێ تۆمار دكەت. ب ڤێ چەندێ ژی، ئەڤ رۆمانە مینا سیناریۆیا فلمەكێ دوكیۆمێنتاری لێ دهێت. لەوا ئەم دكارین ناڤێ رۆمانا دوكیۆمێنتاری بدانینە سەر ڤان جۆرە دەقێن وێژەیی و ناڤێ چیرۆكێن ریپۆرتاژكی بدانینە سەر هندەك ژ وان چیرۆكێن كەتواری یێن دناڤ رۆمانێدا دهێنە ڤەگێران. ئەگەر ئەم ب چاڤەکێ ریپۆرتاژکى سەحکەینە رۆمانێ، دێ کۆمەکا بابەتێن دوکیۆمێنتکرى بینین، کو دشیاندایە ببنە ژێدەرەکێ گرنگ ژبۆ ڤەکۆلەرێن جڤاکى. هندەک ژ وان لەقتەیێن دریپۆتاژێدا دکەڤنە پێشچاڤ، ئەڤ رەفتار و سەرەدەریکرنێن جڤاکى یێن ل خوارێنە:

·  کرێدارى و خانی یێن تەجاوز:

ژ ئەگەرێ ڤەگەریانا خەلكێ ئاوارە ل ئیران و تركیا، كرێ یێن خانییان گەلەك دگران بوون (ل هەمبەری مۆچە و داهاتێ خەلكی). ئەڤجا خەلك نەدشیا خانییەكێ ب كرێ بگریت و ب نەچاریڤە خانی یێن تەجاوز ئاڤا دكرن. مەرەم ب خانی یێن تەجاوز ئەو خانینە (یان خانیكن) یێن خەلكی ل سەر عەردێ حكومەتێ ئاڤا دكرن. لێ چونكو كریارەكا قەدەغەیە و سەرپێچییەكا یاسایێیە، لەوا خەلكی ب شەڤ و رۆژەكا ئاڤا دكر (بەری چاڤدێرێن شارەوانیێ پێ ئاگەهدار ببن). هەلبەت چ خزمەتگوزارى ل جهێ وان خانى یێن تەجاوز نەبوون، لێ ژ نەچارى و نەبوونا کرێیا خانى، خەلکى (وەکو چارەسەرییەکا بەروەخت) ئەو سەرپێچى یا یاسایى دکرن: "چاوا بت چێترە ژ منەتا خودان خانیەكێ بێ وژدان، بەری هەمیا پرسیار دكەت، تە چەند زارۆك هەنە و كرێ یا شەش هەیڤا ل پێشیێ دڤێت و چ دەمێ ڤیا زێدە دكەت.. بپ٤٥". ئەڤە ژی ئیشارەتەكە ژبۆ نەسەروەری یا یاسایێ د سەردەمێ رۆمانێدا.

·  مۆچەیێ فەرمانبەرێ میری:

د سەردەمێ رۆمانێدا، مۆچە یێن فەرمانبەران گەلەك كێمبوون و تێرا دابینكرنا پێدڤی یێن ژیانێ نەدكرن. د وی سەردەمیدا پڕانی یا خەلکى دبوونە پۆلیس یان پێشمەرگە (چونکو مۆچەیێ وان پتر بوو ژ یێ خەلکێ دى)، ئوو ڤان هەردوو پیشەیان چ باوەرنامە و شیان پێ نەدڤیان. نڤیسەر د تاوەكا كەربێدا دبێژیت، "باشە ما چەوا چێ دبیت پشتی بیست سالێن خواندنێ و دەھ سالێن خزمەتێ، كەفالەتا من نیڤ كەفالەتا پولیسەكی بیت! یێ باوەرناما سەرەتاییێ نە.. بپ٢٣". د ئاماژەیەکا دى یا بلەزدا، بەحسى دەرمالە یێن ژنێ و زارۆكان (دسیستەمێ مۆچەیدا) دکەت، "بەهرا ژنێ و زاروكی دوو دینار و دوازدە دەرهەمن.. بپ٥٨". هەڵبەت، ئەڤ سیستەمێ مۆچە و دەرماڵەیان، یێ کەڤنە و ل گورەى پێویستى یێن ژیانێ هاتییە دانان. لێ دبیت مەرەما نڤیسەرى پێ ئەو بیت، کو مادەم نرخێ بازارى و ئاستێ پێداویستى یێن ژیانێ هاتییە گوهارتن، یا فەر بوو سیستەمێ مۆچە و دەرماڵەیان ژى بهێتە گوهارتن.

·  بهایێ پارەیێ عیراقی:

ئەگەر د ئاییندەیدا بێژینە نەڤیكێن خوە كو بهایێ پارێ عیراقی گەلەگ دابەزی بوو، دبیت نەكارن ئاشۆپ كەن كا چەوا و بۆچی بهایێ دینارێ عیراقی دابەزی بوو. لێ خویاكرنا نڤیسەری ژبۆ بهایێ پارەی، دوكیۆمێنتكرنەكا بەرهەستە و ئاماژەیەكە ژبۆ شرۆڤەكرنا رەفتارا خەلكی ل هەمبەری خودانێن دولارى. نە دوورە بەهانەیەكا نەهۆشی بیت ژبۆ شووكرنا دلبەرا پەهلەوانی. د لەقتەیەکێدا ئیشارەت ب بهایێ پارەى دکەت: "كەلكیولێترەكا بچویك ددەستدا ٥٠٠ لێكدان ٤٨ دەكات ٢٤٠٠٠ بیست و چوار هزار. پارێ خو گوهارت و دبەررا گوت: ئێك دولار ب ١٧٢٨ دینارا و موچەیێ فەرمانبەری پێنج هزار لەورا سەیدایێ جورج دگوت: عیراق تا دفنێ د قەحبەیێ را خەندقی یە.. بپ٦٢". لێ كا چەوا ئەڤ رەوشە بۆ خەلكێ هەژار كارەسات بوو، د هەمان دەمدا بۆ خەلكێ دەولەمەند بیاڤەكێ زەمینە خۆشكەر بوو كو حەزێن خوە یێن خوەرسكی پێ تێركەن: "ڤێجا. هزاران پارێ سویسری بكەی چاپ و خو ب كولانێن بەغدادا بەردەی، دناخێ خودا دگوت و ئەبلیسا گوڤەندا خو دسەریدا گرێدا و ئاگرێ حەز و خوەرسكا دسینگیدا دشاراند، هزرا كوچك و تەلار و مێزا قومارێ و بهەمی جورێن ڤەخوارنا خەملاندی و ژنكێن دزانن چاوا حەزا زەلامی دئازرینن دكر.. بپ٦١-٦٢". ل وى سەردەمى سێ جۆرێ پارەى ل کوردستانێ هەبوو. پارێ سویسرى، ئەو پارە بوو یێ بەرى قەیرانا عیراقێ هەیى و ل هەمى دەولەتان یێ باوەرپێکرى بوو. پارەیێ چاپ کو ژ ئەگەرێ ئابلۆقا ئابۆرى و قەرێن ل سەر عیراقێ، رژێما وى سەردەمى نەچار بوو، پارێ کاغەزى چاپ بکەت (بێى هەبوونا پاڵپشتییەکا باوەرپێکرى). جۆرێ سیێ ژى دولار بوو. ل کوردستانێ پارێ سویسرى دهاتە بکارئینان کو هەر دینارەکا سویسرى ب ٤٨ دینارێن پارێ چاپ بوو. پارێ چاپ، تنێ ل باژێرێن بن دەستەلاتا رژێمێ بکار دهات.

·  خۆپیشاندانا بەرۆشكێ:

بەرۆشكێ رەندەكەكا باژێرێ دهۆكێیە و ژ ئەگەرێ کێمبوونا ئاڤا ڤەخوارنێ، خەلکێ ڤێ گەرەکێ خۆپیشاندانەكا ئازادانە کر کو هەتا بەردەرگەهێ پارێزگەهێ ڤەکێشا. دبیت ئەڤە ئێكەمین خۆپیشاندان بیت (پشتی سەرهەلدانێ) ل دژی دەستەلاتا كوردی ل دهۆكێ هاتییە كرن. دوكیۆمێنتكرنا ڤێ خۆپیشاندانێ ب دەركەفتنا ئێكەمین هژمارا رۆژناما پەیمان و خویاكرنا مانشێتێ سەرەكیێ رۆژنامێ، "مە ئاڤ و عەدالەت دڤێن.. بپ١٥٩". دبیت رۆلەكێ گرنگ هەبیت بۆ دیرۆكڤان و ڤەكۆلەرێ، جڤاكی. ئوو ب رێكا دانوستاندنێن مامۆستایێن خواندنگەهێ، هندەك ئیشارەتێن شرۆڤەكاری ددەتە خۆپیشاندانێ وەكو: "ئارێشە ئەڤەیە. خوپیشاندەر و تێكدەر تێكهەل بوون.. بپ١٥٩". یان "خەلكێ بەروشكێ ژبۆ ئاڤێ خونیشاندانەك كر، سەرەرای هندەك ئەزمان درێژیا، سەیدایێ پارێزگار و قائیمقامی ب باشی و ل سەرخۆ رەفتار دگەل كر، و خەلك ڤەرەڤی پشتی كێمتر ژ دەمژمێرەكێ هندەك كارێن تێكدانێ هاتنە كرن.. بپ١٥٩-١٦٠". ل ڤێرە نڤیسەری ئەڤ هوورهووركێن روودانێ كرینە بابەتەكێ دوكیومێنتاری و ب دیتنەكا كەتواری و هشیارانە سەرەدەری دگەل كرییە. ل وی چاخێ خۆپیشاندەر و تێكدەران ژ هەڤجودا دكەت و هەلوێستێ هەژی و ئەرێنییێ دەستەلاتێ پەسن ددەت، هەروەسا بیرا خواندەڤانی ل وێ چەندێ دهینیت كو ئەو خۆپیشاندانە مافەكێ رەوایێ خەلكی یە و ئۆبالا سەرەكی، هەر بۆ دەستەلاتێ ڤەدگەریت (دەستەلات بەرپرسە و فەرە هەست ب بەرپرسیارى یا خوە بکەت ل هەمبەرى خەلکى): "مافێ وانە. هەر ژ مە خو ل جهێ وان دانیت، ژنكێ تەنەكا ئاڤێ ل سەر ملی و ل جادا گشتی دەرباز بیت، و هندەك بێ بابێن ترومبێل بەلاش ب دەستكەڤتین، چەپا ل كولانا بدەن. ڤیا بیت هەلویستێ مێر و باب و برایێن وان چ بیت.. بپ١٦٠".

·  زالگەھ:

زالگەه ئەو جهە یێ كونترۆلا خەلكی دكەت. دبیت ل هەمی جهان و دهەمی سەردەماندا هەبن و هەنە. لێ دگەل پێشكەفتنا ئالاڤێن كونترۆلكرنا ئێمناهیێ، زالگەھ كێمتر لێهاتینە. خالەكا دی یا ئەم پالداین كو بابەتێ زالگەهان بكەینە خالەكا دوكیۆمێنتاری یا ڤێ رۆمانێ ئەوە كو زالگەهێن رژێمێ ژبۆ پاشڤەبرن و ئیهانەكرنا مللەتێ كورد و یێ عیراقێ هاتبوونە چێكرن. لێ زالگەهێن كوردان ژبۆ پاراستنا ئێمناهیێ هاتبوونە دانان. لێ دهەمی جڤاك و سەردەماندا هەستا ب خوەكێمدیتنێ و ستەما دۆمدرێژ، دبیتە ئەگەرێ چاڤلێكرنا زالدەستی یان ستەمكاری. ئەگەر مرۆڤ نەشیا كەرب و كینا خوە ئاراستەی دژمنی بكەت، دێ ل هەمبەر خوە و مللەتێ خوە دەرێژكەت. ژلایەكێ دیڤە ژی، هژمارا زۆر یا زالگەهان ئاماژەیەكە ژبۆ رەوشەكا نەجهگیر و نە ئارام. نڤیسەر دەربارا زالگەهان دبێژیت: "ل ئەوروپا زالگەھ دنێڤبەرا دوو دەولەتاندا گەلەكە و هەولددەن نەهێلن و ل روژهەلاتێ دناڤبەرا دوو باژێراندا ئاساییە و ل كوردستانێ دنێڤبەرا دوو گونداندا نە تشتەكێ سەیرە.. ژ دهوكێ هەتا ئامێدیێ شێست كیلومەترن و ب تبلا زالگەھ دهژمارتن (گەلیێ بێسرێ، ناوچا زاویتە، گەلیێ زاویتە، سێریانا كورا، باگێرا، سیارەتیكا، سكرینێ، سەرسنگێ، دەركەفتن ژ سەرسنگێ، ئێنشكێ، سیلاڤێ، سێریانا ئامێدیێ، دێرەلوكێ و ئامێدیێ، سێزدە و هەر ئێڤاری ژ زاخو تا خانەقینێ دەرگەھ و رێبوارێن ڤێ كلیلگەها مینرێژ دهێنە گرتن.. بپ٦٩". ئەڤ تۆماركرنە رۆلەكێ گرنگ و كاریگەر د دوكیۆمێنتكرنا رەوشا ئێمناهی یا وی سەردەمیدا دبینیت و دێ بیتە بەلگەیەكێ گرنگێ باوەرپێكری ژبۆ سینارێست و ڤەكۆلەران.

·  چێکرنا پاسپۆرتێن سەختە و کڕینا خانى یێن بەعسییان:

هەرچەندە دپڕانی یا پشكێن ڤێ نڤیسینێدا (چ ب نموونە یێن زێندی یێن رۆمانێ یان ژی ب شرۆڤەكرنێن نەراستەوخۆ)، مە ئیشارەت دایە بێسەروبەرى یا ئیداری و گەندەلی یا هەیی دسەردەمێ رۆمانێدا. هەمی ب سەرپێچی یا یاسایێ و هەلپەرستیێ و پاراستنا بەرژەوەندێن كەسۆكیڤە هاتینە رەسمکرن. لێ بابەتێ سەرنجا من راكێشایی، میناكەكێ نەیاسایی بوو كو پێدڤی ب دانوستاندنەكا كوورتر و ل سەر راوەستانێ هەیە. نڤیسەر دلەقتەیەكا وەسفكرنا گەندەلی و رەفتارێن نەیاساییدا دبێژیت: "ل ترافیكا بەرامبەر بازارێ زێرنگرا و بورسێ راوەستیا. یا پێش چاڤ پارە گوهورینە، و ل پشت پەردێ هەر مێزەكا چەكمێن وێ بهێنە ڤەكرن.. شالیاریا ناڤخو و دەرڤە ژ پاسپورت و ناسنامە و باوەرنامە و موهر ژ هەمی جورا، ژبلی ڤیزا قەڕمی یا دەملدەست ئێڤاری پارەی بدە.. بپ٢١٦". ئەڤ لەقتەیە بابەتەكێ گرنگە كو هاتییە دوكیومێنتكرن، چونكو ل وی سەردەمی كوردستان (ژ لایێ ئیدارەكرنێڤە)، یا نیڤ ئازاد بوو، ئەگەر نەبێژین یا سەربەخۆ بوو. لێ ژلایێ یاساییڤە، ب حكومەتا ناڤینڤە یا گرێدایی بوو. هەرچەندە ئەڤ كریارە نەیاسایی و دەلیڤەیەكا باشە بۆ هەلپەرستان کو خەلکى پێ ئیستغلالکەن و خوە پێ دەولەمەند بکەن. لێ ئەگەر ئەم ژلایەكێ دیڤە سەحكەینێ، نە دوورە تەحەدایەكا راستەوخۆ بیت كو كوردستان دێ شێت خوە ب رێڤەبەت و هەردوو چەنگێن وێ ژبۆ فڕینا ل ئاسمانێ جیهانیبوونێ ڤەكرینە. ئەگەر ئەو ناسنامە و پاسپۆرتێن تەزویر نەبانە، چەوا خەلكێ مە دا شێت چیتە ژدەرڤە و ڤێ رەڤەندا كوردی یا نهۆ ل ئورۆپا هەیی چێكەت. ئەڤجا ژبۆ دیرۆكێ كارەكێ گرنگە كو كورد شیاین بێی حكومەتا ناڤین هەڤبەندییان دگەل وەلاتێن ژدەرڤە چێكەن.

هەر د هەمان بابەتدا، دەمێ ئیسڤ دگەل دەشتی كارێ كڕین و فرۆتنا خانی و پارچە زەڤی یێن رەشەكێن رژێمێ دكەن، نڤیسەر ب خیانەتەكا مەزن ل قەلەمددەت و ب گەندەلی وەسف دكەت: "ئەڤا تو دبێژی ژ دزی و بەرتیلا یێن ئەڤرۆ بووینە تشتەكێ ئاسایی مەزنترە، ئەڤە خیانەتە ل ژێر هەر بهانەیەكا بیت.. بپ٦٥". خوە دەمێ دەشتی و رێڤەبەر و هەڤالێن وان دهێنە گرتن ژی، كو جهێ دلخۆشی یا خەلكی بوو. نڤیسەر نەشیا خویاكەت كا ب چ یاسا و بۆچی هاتنە گرتن. تنێ ب وەسفكرنەكا گشتی یا گەندەلی و نە هەژیتی یا رێڤەبەری روودان هاژۆتییە:، "ژ دەرێ ژوورا رێڤەبەری تا دەرێ لاندگروزێ وەكو ئورزدی لێهاتبوو، دیمەنەك بوو، چەند سالە خەلك چاڤەرێ روژەكێ یاسا ببیتە سەروەر.. بپ٢٦٦". لێ ئەگەر ئەم كوور هزرا خوە تێدا بكەین (دیسا دبێژم هەرچەندە ببوو بیاڤێ ئستغلالێ و دەولەمەندبوونا بلەزا هندەك هەلپەرستان)، دێ بینین كو كریارەكا نەتەوەیی یا گرنگ بوو ژبۆ نەهێلانا مال و مولكێ عەرەب و رەشەكێن رژێمێ، كو بێی حەزا كوردان پێ هاتبوونە دان. ئەو كریارا نڤیسەرى ب گەندەڵى ل قەلەم داى (ل گورەی یاسایێ و ب پلانەكا ژیرمەندانە)، ببوو سەدەمێ ڤەگەریانا عەردێ كوردان ژبو كوردان. لێ چونكو نڤیسەری ب چاڤێ هەڤڕكی یا دناڤبەرا هەژار و دەولەمەندان سەرەدەری دگەل ڤان هەردوو كریاران دكر، لەوا خوە گەلەك كوور نەداهێلایە دناڤ گەوهەرێ بابەتیدا. مشە جاران ژبەر مجدی و داكوكیكرنا ل سەر پەیامێن پێشوەخت دارشتی، گرنگی ب هوورهووركێن بابەتان نەدایە و كەفتییە دناڤ هندەك شاشی یێن وەسفكرنێدا ژى.

هەر دبیاڤێ شاشى یێن وەسفکرنێ و ڤەگێرانێدا، شاشییەکا دى د یارى یا پەرکانێدا دهێتە دیتن. دەمێ کارێ ماموستایێن خرڤەبوویی ل گازینویێ رەسم دکەت، دبێژیت؛ "ئێڤاریا خو ب گێمەكێ دومینێ یان پوكەرێ ڤە دبورینن و دبەررا رەخنێ ل هەمی تشتا دگرن و نەفرەتا ل بەختێ خویێ رەش دبارینن.. بپ٢٣". ئەڤە وەسفەكا جوانە و دەربڕینێ ژ رەوشەكا هەیی دكەت. لێ دەمێ دهێتە سەر هوورهووركێن یاریێ و دبێژیت: "سەیدایێ دنخە تە چوكەر هێلا پشتی پەركەك كێشای.. بپ٢٤". نیشانا وێ چەندێیە كو نڤیسەری نەشارەزاییەك د یاری یێن پەركانێدا هەیە. پەركێ چۆكەری د یاری یا پۆكەرێدا ناهێتە بكارئینان، دبیت مەرەما وی كونكانێ بیت، لێ دبیت پەیڤا پۆكەر خۆشتر و مەزیقەییتر بیت ژ كونكانێ، لەوا بۆ وی گرنگ نەبوویە كا چەوا دهێتە كرن و بنەما یێن یاریێ چنە. لێ تنێ داكۆكی ل سەر مەرەما سەرەكی كرییە، كو گەهاندنا پەیامێیە. ئەگەر مەرەما سەرەكی یا ڤێ رۆمانێ تنێ گەهاندنا پەیامەكا دیار كری بیت، نڤیسەر دشیا ب گۆتارەكا سیاسی یان جڤاكی دەربڕینێ ژێ بكەت! پڕانی یا رۆماننڤیسان دەمێ وەسفا بابەتەكێ خواستی یان نەخواستی دكەن، دویفچوونەكا هوور و تێروتەسەل بۆ دكەن، دا نەكەڤنە دڤان جۆرە شاشییاندا. ئوو دەمێ دهێتە سەر بابەتێ ئێکەتى یا نڤیسەرێن کورد، نڤیسەر دکەڤیتە دناڤ کۆمەکا شاشى و هەڤدژى یێن ڤەگێرانێدا، کو دێ ل پەرەگرافێ بهێت بەحس کەین.

·  ئێكەتی یا نڤیسەرێن كورد ل دهوكێ:

پەهلەوانێ ڤێ رۆمانێ ئەندامێ ئێكەتی یا نڤیسەرێن كوردە ل دهۆكێ. رۆژانە هندەك ژ دەمێ خوە ل بارەگایێ نڤیسەران دبۆرینیت و ئەو ب خوە ژی نڤیسەرە. نڤیسەرێ رۆمانێ ژی هەمان ساخلەت هەنە، لەوا گەلەك جاران مە وەسا دایە خویاكرن كو پەهلەوان نڤیسەر ب خوەیە. ئەو ب خوە، تشتەكێ سروشتییە كو نڤیسەر سەربۆرێن خوە یێن كەسۆكی بكەتە هێڤینێ بۆیەران داكو تۆشی شاشی یێن وەسفكرنێ نەبیت. د سەردەمێ شەڕێ براكوژیێدا هەمی لقێن ئێكەتی یا نڤیسەران هاتنە فالنجكرن ژبلی لقێ دهۆكێ كو ب گیانەكێ برایانە و لێبوردەیی یا ئەندامێن خوە یێن ژ هەمی پارتێن هەڤڕك، چالاكی یێن خوە یێن رەوشەنبیری دۆماندن. ب ڤێ چەندێ ژی، بارەگایێ ئێكەتی یا نڤیسەران، ببوو بارەگایێ ئێكانە یێ هزرێن جوداجودا هەمبێز دكر. زێدەباری ڤێ چەندێ ژی، خویا كرییە كو ل وی سەردەمی، مل ب ملێ دانوستاندنێن رەوشەنبیری و وێژەیی و جڤاكی (کو ل بارەگایێ نڤیسەران دهاتنە كرن)، هەروەسا جهێ مەیڤەخوارنێ و دۆمینێ ژی بوو. پەهلەوانێ رۆمانێ ژ ڤان هەردوو رەفتارێن داویێ یێ دوور بوو، لەوا ب ئاورێن ئیستیهزایی یێن ڤەشارتیڤە ئاماژە پێ دكەت؛ "چوار كەس و ددەستێن واندا پۆلێن دومینێ، ئازاد رونشت، هەڤپەیڤین یا گەرم بوو.. بپ١٥٤". یان "هزرێن ئازادی دبەلاڤبوون، هند هەستپێكر یازدەی شەڤێ یە، ل رەخێن خو نێڕی مێزە ژ مەی و بیرێ د ئاڤانە.. بپ١٥٥".

نڤیسەر وەكو ئەندامەكێ ڤێ ئێكەتیێ و شاهدەكێ زێندی یێ سەردەمی، كۆمەكا بابەتێن هەڤبەند ب رۆلێ ئێكەتی یا نڤیسەران و دیتنێن خوە یێن هەڤدژ دگەل هندەك چالاكییان دوكیۆمێنت كرینە. یەك ژ بزاڤێن وی سەردەمی گرۆپێ نووكرن هەروهەر بوو، نڤیسەر د وەسفكرنەكا بێلایەنانەدا دبێژیت؛ "ل ناڤ باخچەی جڤاتا نیڤ بازنەیی د هەڤپەیڤینەكا گەرم دا لدور بابەتێ نووكرن هەروهەر و هەلویستێ یێن دن، ئەوێن بناڤێ ئایینی و هۆزێ. هێرشێ دكەنێ، هەمی دژی گروپی د ریككەڤتینە و گروپ د هەولەكا بێزاردا بەرەڤانیێ ژ بوچوونێن خو دكەت.. بپ١٥٣". هەرچەندە پەهلەوان (وەكو تێرم و تێگەھ) دگەل کریارا نووكرنێیە و دپەژرینیت، نەدوورە ئەڤ بزاڤە ب دلێ وی بیت ژی: "بهێلن ئەگەر پروسێسا وان سەرگرت، بو نڤێسەرێ كورد سەرفەرازیە، ئەگەر نەء. ئەو تنێ دێ باری هەلگرن.. بپ١٥٤". لێ ب هەمان شێوازێ رەشبینی یا كەتواری و ئەو كەسێ ژ هەمی بۆیەر و هزران نەرازی، ڤی گرۆپی لەكەدار دكەت: "سەیدا. ئێك ڤەرێژا هزرا حەسەن بەنەیە و یێ دی یا ماركسی یە، و كوردینی دلیستێ دا نینە.. بپ١٥٤". ئەگەر کوردینى دلیستێدا نەبیت، بۆچى ل ئێکەتى یا نڤیسەرانە؟ ئەگەر ڤەرێژا حەسەن بەنایە، بۆچى ل مزگەفتێ نەدبوو، یان بۆچى دا ئاییندار ل دژ راوەستن؟... هتد. وەسا دیارە نڤیسەری پەیاما خوە یا كەربڤەبوویی ب شێوەیەكی دارێشتییە كو هەر كریارەكا پەهلەوانی رۆمانێ دگەل نەبیت و د بن كونترۆلا ویڤە نەبیت، ڤالایە ژ كوردینیێ و ئەختوباریێ و رەوشەنبیریێ. ئەڤە ژى، مە دڤەگەرینتەڤە سەر بابەتێ رەهایى یا هزر و رەفتارێن پەهلەوانى کو ب ریموتکونترۆلا نڤیسەرى کار دکەت (کەتوارى یا سوشیالى). لێ دلەقتەیا بەربژارکرنا پەهلەوانیدا كو پشكداریێ د فیستەڤالەكا وێژەیی یا (ژدەرڤەى دهۆکێ)دا بكەت، هەرچەندە رازییە و پێخۆشە. لێ (ژبلى خوەییێ خوەیێ خەمۆکى و ترۆمادار)، پەهلەوان نەشێت چ تشتێن دی یێن ئەرێنى ببینیت، لەوا ئێكسەر لێ ڤەدگێریت: "ئەڤە پێنج سالە ئەز لگەل هەوە و ئێك جار و ب تلا شەهدێ ئاماژەكر: ژ دهوكێ ب ناڤێ نڤیسەران دەرنەكەڤتیمە؟!.. بپ٢٠٥". سازى یێن رەوشەنبیریێ، هەردەم کەسێن بەرنیاس دهنێرنە فیستەڤالێن بەرفرەھ و سەرانسەرى، چونکو دێ بیتە نوونەرێ سەرەکیێ وێ سازیێ دناڤ هندەک سازى یێن دى یێن هەڤشێوەدا. دبیت (هندەک جاران) هندەک کەسێن نەبەرنیاس ژى پشکدار بکەن کو بەرنیاس ببیت و نوونەرى یا وێ سازیێ پێ بەردەوام ببیت. لێ پەهلەوانێ رۆمانێ، ب هەمان سەلیقەیا رەشبین و رەخنەگرتنا ل هەموو کەسان و بۆیەران، سوحبەتا خوە ددۆمینیت: "لێ ئێکەتیێ پتر ژ سەد نڤیسەران هەنە../ نەء. پتر ژ سەد دەنگان هەنە... بپ٢٠٥". مەرەم پێ ئەوە کو نەهەمى ئەندامێن ڤێ سازیێ نڤیسەرن. بەلکو تنێ ژبۆ دەنگدانێ و ئالیسەنگکرنا بەربژێران هاتینە وەرگرتن. هەر دڤێ بیاڤیدا ئاماژە ب کەسەکێ نەئەندام دکەت، کو ژبەر کەیفخۆشى یا وى کرییە ئەندام: "ئەو بخو نە ئەندامە، بەلێ ژ هەڤالینی و كەیفخوشیا وی مە كریە ئەندام.. بپ٢٢٠". ڤێ ب ئەندامکرنێ پالددەتە دختورەکى (کو دبیت ئەز بم یان دکتور فادلێ عەمەرى بیت)، لێ ژبیر کرییە کو پرۆسەیا ئەندامبوونێ د ئێکەتى یا نڤیسەراندا، ب کۆمێ دهێتە وەرگرتن و پشتى ئەنجامدانا کۆنگرەیە. هەروەسا کەسەکێ نەئەندام چەوا دبیتە نوونەرێ سازییەکا گرنگ و چالاک؟ دشیا بێژیت نەنڤیسەرەکێ بەرنیاسە (لێ دەمێ دبێژیت نەئەندام بوو، ئەڤە شاشییەکە ددەرحەقێ دیرۆکێدا دکەت). نەدوورە ئیشارەتەک بیت ب تێکچوونا حالەتێ دەروونیێ پەهلەوانى (پشتى دەزگرا وى ژبەر هەژاریێ ئەو هێلاى- خەمۆکى). لەوا ب هەلچوونەکا کەربڤەبوویى، هێرش دکەتە سەر وێ سازى یا ئەو تێدا ئەندام و گرنگییەک پێداى (کو بەربژارکر بوو ژبۆ پشکداریکرنێ د فیستەڤالەکا دەرڤەى باژێریدا): "هەكە روژەكێ مێژوویا ئێكەتیا نڤیسەران هاتە نڤێسین، تاڤیا نەفرەتا دێ بەهرا هەوە بیت.. بپ٢٢٠". ئەڤ هەڵوێستە ژ خەمۆکى و بێزارییەکا توند دەرکەفتییە، کو چ هیڤى ب چ تشتان نەمایە. لێ ئەگەر وەسا با، یا فەر بوو پەهلەوان بەر ب کریارا خۆکوشتنێڤە بربا، چونکو ئەڤ رەوشا خەمۆکى یا توند، بەرێ پەهلەوانان ددەتە خۆکوشتنێ. لێ نەدوورە، تۆمارکرنا هەڵوێستەکێ نڤیسەرى ب خوە بیت (ژبەر هەر ئەگەرەکێ هەیى)، ل دژى ئێکەتیا نڤیسەران. هەرچەندە ئەڤ رەشبینى و نەرازیبوونا ژ هەموو تشت و بۆیەران، ساخلەتەکێ کەتوارى یا رەخنەییە. لێ نڤیسەری نەڤیایە بۆ لەحزەیەكا ب تنێ ژی، وێ هزرێ بدەتە خواندەڤانی كو پەهلەوانێ رۆمانا وی مرۆڤە و مینا هەموو مرۆڤان شاشی و باشی هەنە. هەردەم ب لەهەنگەکێ هەموو راستى ڤێ و هەردەم دروست، سەرەدەریێ دگەل دکەت. مرۆڤ وەسا هزر دکەت، کو نەدوورە ئەڤ بلندکرن و رەواکرنا هەموو هزر و بۆچوونێن پەهلەوانى ل سەر حسێبا کاراکتەرێن دى یێن هەڤبەند، قەرەبووکرنەکە (گەرەوتژیکرنە) ژبۆ رەشبینى و بێزارى یا پەهلەوانى. دەمێ شرین هەلبەستا وى دخوینیت، ب کاردانەوەیەکا ئوتوماتیکى دبێژتێ: "ئەهو.. ئەڤە چ هەمى رەشبینى یە؟!... بپ٢٧٦".

هەر د ڤێ فلاشباكا دەربارەی نڤیسەراندا، نڤیسەر ئاماژە ب دوو كەسێن دی یێن بەردەوام ل باخچەیێ نڤیسەران ددەت، کو هەردەم حزوورەكا بالكێش دگەل پەهلەوانى هەبوو. كەسێ ئێكێ قیقۆیە، "ئەوێ ژ مێزەكێ بۆ یا دی و شیشەكا گولاڤێ ددەستدا و ل روینشتی یا دكەت، یان كولیلكا بەلاڤدكەت، لبەر مێزا خو گیرو ناكەت و پارا ناخوازت، ئەگەر چ نەدەنێ تورە نابیت.. بپ١٥٥". یێ دووێ ژی كەمالە كو كەسەكێ ئارام و سوحبەت خۆشە، دگۆتن كو نەخۆشی یا شیزۆفرینیا هەیە: "كەمالی لێ دنێڕی تا دەرگەهی و بشكورینەك ل سەر لێڤا.. بپ١٥٧". لێ وی حەز ژ جڤاتێن شاعران دكر و ئەو ب خوە ژی شاعر بوو، هەردەم حەز دكر شعرێن خوە بۆ شاعرێن ئێكەتی یا نڤیسەران بخوینیت. نڤیسەری هەلبەستەكا وی یا نەبەلاڤكری دناڤ رۆمانا خوەدا كرییە بەلگە بۆ شاعری یا وی.

ل داویێ ژی دبێژین ئەڤ رۆمانە، رۆمانەكا كەتواری یا تێكهەلكرییە ژ كەتواری یا رەخنەیی و كەتواری یا سۆشیالی كو سەردەمەكێ دیاركریێ باژێرێ دهۆكێ ب نەفەسا سینارێستەكی، كرییە فلمەكێ دوكیۆمێنتاری، یان پرۆژەیەكە كو ببیتە فلمەكێ كەتواری ل سەر باژێرێ دهۆكێ. رۆمان یا پڕە ژ لەقتە یێن سیناریۆیی كو هێسانكارییەكە ژبو سینارێستێن فلمێن سینەمایی. بو نموونە دەمێ ئیسڤ ب رێكا مووسلڤە دهێتە گرتن و جەمیلا ل دهۆكێ خوە دسۆژیت، ب ڤی شێوازی هاتییە دەربڕاندن: "دبەررا دكەنی و ئیسڤ كرە دپشتا لاندكروزێ دا و دەرگەهێ ئەمبلانسێ پێڤەدا.. بپ٢٤٠". ئەڤ رۆمانا نۆلا ڤەرشتنا هەمی خەم و خوزی و هزر و تێگەھ و رەفتار و دلینی یێن جڤاكى (كو بەرهەمێ نەخریێ نڤیسەرییە د وارێ رۆماننڤیسینێدا)، ب دانپێدانەكێ قفل كرییە كو نەدوورە پڕ كێموقوسیر بیت. ئەڤ دانپێدانە ژی ب لێریكەكا زارۆكان دەربڕاندییە و لێریكا فولكلۆری ب ئاوایەكێ جوان و باركری ب پوختەیا پەیامێن ئاراستەكری گوهارتییە:

بەرازێ ئوسمانلی، مالا مە دا ئالی، خوەلی ل ئەڤی حالی

ئوسمانلی یێن دینن، قورئانێ دخوینن، كوردان دشەلینن

مەمێ دیتن د رێ دا، گوللەك ل بەژنێ دا، هاڤێتە دئاڤێ دا

مەمێ نوو زاڤا بوو، بووك ل پشت پەردا بوو، خەنا ل سەر دەستا بوو

چاوا ژ خودێ هشتن، مەمێ زاڤا كوشتن

مەمێ سەرژێكرن، جلكێن بوكێ برن، چاڤێن خو كورەكرن

چیروكا مە دویرە، گەلەك مە چوو ژبیرە، پر كێم و قوسیرە... بپ٢٧٣-٢٧٤.

 

---

* محسن عبدالرحمن (٢٠٠٥). ڤیان ددەمەكێ ژانداردا، رۆمان. ژ وەشانێن ئێكەتی یا نڤیسەرێن كورد، سنسلە ژمارە (١٨). چ١، چاپخانا هاوار- دهۆک.